Hanefi Fıkhı

Pages: 1, 2, 3

Ynt: Talak By: neslinur Date: 09 Mart 2010, 20:04:18

METİN

FER´İ MESELELER: Bir adam karısının talâkını gebeliğine tâlik ederse yemin vaktinden itibaren iki seneden fazlada doğurmadıkça boş düşmez.

Karısına: Bir çocuk doğurursan sen boşsun yahut cariyesine bir çocuk doğurursan hürsün der de ölü doğurursa kadın boş düşer, cariye âzâd olur.

Bir adam ümmüveledine: Doğurursan hürsün derse onunla iddet biter. Cevhere.

İZAH

"İki seneden fazlada doğurmadıkça boş düşmez." Çünkü talâkı yeminden sonra meydana gelecek gebeliğe tâlik etmiştir. Gebeliğin yeminden öncede iki seneye kadar meydana gelmesi beklenebilir. Bu suretle yapılacak talâkda şübhe vâki olmuştur. Şübheyle talâk vâki olmaz. Muhît´te böyle denilmiştir. Bahır. İddet çocuğun doğmasıyla biter. Nitekim Hâkim´in Kâfî´sinde böyle denilmiştir. Bu açık gösterir ki, talâk doğduktan sonra olmamıştır. Aksi takdirde iddet doğumla bitmezdi. Bilâkis talâk doğumdan önce yeminden sonraki nebelikle olmuştur. Çünkü üzerine tâlik yapılan şey odur.

"Doğurmadıkça" demesinin mânâsı şudur: Yeminden itibaren iki seneden fazlada doğurmakla anlaşılmıştır ki talâk gebeliğin ilk anlarında vâki olmuştur. Doğumun yemin vaktinden iki seneden fazla olması gebeliğin yeminden sonra meydana geldiği tehakkuk etsin diyedir. Çünkü bundan azda olursa yeminden önce gebe kalmış olması ihtimali vardır. Şübheyle talâk vâki olmaz. Sonra kadın doğurmakla talâkın gebelik zamanında yapıldığı anlaşılınca gebelik vakti meçhûl kalır. Binaenaleyh talâkın vukuu vakti bilinmez. Meğerki şöyle denilmiş olsun: Talâk doğumdan altı ay önce olmuştur. Çünkü bu müddette gebelik yüzde yüz mâlumdur. Daha önce şübhelidir. Binaenaleyh şübheyle talâk vâki olmaz. Halebî böyle incelemiştir.

TENBİH : Bu yemin cima´ı haram kılmaz. Lâkin istibrâ yapmadan o kadınla cima´da bulunmaması müstehab olur. Çünkü gebeliğin zuhuru tesavvür edilebilir. Nitekim Bahır´da Muhît´ten naklen böyle denilmiştir. istibrânın vâcib olmaması cima´ın helâllığı asıl olduğundandır. Gebeliğin zuhuru ise mevhumdur. Nitekim bunu Halebî ifade etmiştir.

«Onunla iddet biter.» Bu ibârede düşüklük vardır. Aslı şöyledir: "Ümmüveled âzâd olur. Çünkü doğan çocuktur. Onunla iddet biter." Cevhere´nin ibâresi şu şekildedir: "Bir adamkarısına: Bir çocuk doğurursan sen boşsun der de kadın ölü doğurursa boş düşer. Kezâ cariyesine bir çocuk doğurursan sen hürsün derse hüküm yine böyledir. Çünkü mevcud olan şey doğmuştur ve hakikaten çocuktur. Şeriatta da çocuk sayılır. Hatta onunla iddet biter. Ondan sonra gelen kan nifastır. Annesi ümmüveleddir. Böylece şart tehakkuk etmiştir ki, o da çocuğun doğmasıdır." Cevhere´nin "Hatta iddet onunla biter" sözü "Şeriatta da çocuk sayılır." ifadesinin gâyesidir. Bu sözün mânâsı şerhden anlaşıldığı gibi "Ümmüveled onunla iddetten çıkar." demek değildir. Çünkü iddet hürriyetin arkacığından vâcib olur. Hürriyet ise doğuma tâlik edilmiştir. Binaenaleyh ondan sonra vâki olur. Yani doğum iddetin vücubundan iki mertebe öncedir. Şu halde iddet nasıl doğumla biter! Nitekim bunu Halebî ifade etmiştir.

METİN

Azâdlığı veya talâkı velevki üç olarak iki şeye tâlik ederse, ister hakikaten şartın tekerrürü ile olsun ister olmasın ikinci şart milkde bulunursa muallak vâki olur. Meselâ Zeyd ve Bekir gelirse sen şöyle ol, sözü şartın tekerrürü ile değildir. Aksi takdirde talâk vâki olmaz. Çünkü yeminin bozulması halinde milk şarttır. Mesele dörtlüdür.

İZAH

«Şartın tekerrürü ile» olması bir şartı diğerine atıfla olur. Ceza cümlesini sonraya bırakır. Meselâ: Filan gelirse ve filan gelirse sen boşsun derse, ikisi de gelmedikçe talâk vâki olmaz. Çünkü bu adam hâlis bir şartı hükümsüz bir şart üzerine atfetmiş, sonra ceza cümlesini getirmiştir. Binaenaleyh talâk iki şarta birden teallûk eder ve iki şart bir olur. Talâk da ancak onların bulunmasıyla vâki olur. Ama şartların biriyle talâk vukuunu niyet ederse ceza cümlesini ondan önce söylemek şartıyla niyeti sahih olur. Bu ağır söylemek olur yahut atıfsız şart edatını tekrarlamakla olur. Meselâ yersen, giyersen sen boşsun demesi böyledir. Kadın evvelâ giyip sonra yemezse boş olmaz. Yani sonra zikrettiğini evvel yapar. Bu söz "Giyersen ve yersen sen boşsun." takdirindedir. "Her evlendiğim kadın filancayla konuşursam boş olsun." demesi de böyledir. Sonra zikrettiği öne alınır, ve: "Eğer filanla konuşursam her evlendiğim kadın boş olsun." takdirinde olur. Bu izaha göre bir adam: "Sana verirsem, sana va´d edersem, benden istersen boşsun." dese, evvela kadın ondan isteyip sonra ona va´d ederek daha sonra vermedikçe boş düşmez. Çünkü bu adam vereceği şeyde va´di şart koşmuştur. Va´din içinde de istek vardır. Sanki şöyle demiş gibidir: "Sen benden istersen, ben sana va´d edersem, sana filan şeyi verirsem boşsun." Fetih´de böyle denilmiştir.

Ama bu ikinci şart âdeten birincinin üzerine terettüb etmediğine göredir. Ceza cümlesi de ya her iki şarttan sonra ya her ikisinden öncedir. Aksi takdirde her şart kendi yerinde itibaredilir. "Yersen, içersen sen hürsün." gibi ki, evvela içer de sonra yerse âzâd olmaz. Kezâ "Beni çağırırsan, sana icabet edersem yahut hayvana binersem, bana gelirsen..." gibi sözlerde her şart kendi yerinde bırakılır. Çünkü şartlar örfen birbiri üzerine tertip edilmiş bulunursa aralarında bir gizli sonra kelimesi var farzedilir. Kezâ ceza cümlesi iki şart arasına girerse her şart kendi yerinde bırakılır. Çünkü iki şartın arasına ceza cümlesi vasıl edatı olan fâ ile yapılmıştır. Binaenaleyh birincisi yeminin mün´akid olması için şart, ikincisi bozulması için şart olur.

Meselâ: Eve girersen sen boşsun fülanla konuşursan demesi böyledir. Birinci şart zamanında milkin bâki olması şarttır. Çünkü yeminin mün´akid olması için şart yapmıştır ve sanki eve girerken: "Filanla konuşursan sen boşsun." demiş gibi olur. Yemin ancak milkde, yahut milke muzaf olarak münakid olur. Şayet kadın eve girerken o kimsenin milkindeyse söze tâlik ettiği yemin sahih olur. Kadın konuştumu boş düşer. Milkinde değilse meselâ boşanıp iddetini bitirdikten sonra girerse konuşsa bile sahih olmaz. Kadın iddet içinde o haneye girer de orada konuşursa boş düşer.

Hâsılı adam şart edatını atıfsız tekrarlarsa talâkın vukuu her iki şartın bulunmasına bağlı kalır. Lâkin ceza cümlesini iki şarttan önce söyler yahut sona bırakırsa sonuncuda milk bulunmak şarttır. Takdim ve tehir üzere söylenen ilk odur. Onu ortağa söylerse her iki şartta milk bulunmak lâzımdır. Atıfla söylerse ceza cümlesini evvel veya ortada söylesin talâk iki şarttan birine tevakkuf eder. Ceza cümlesini sona bırakırsa talâk her iki şarta bağlı olur. Şart edatını tekrarlamazsa her iki şeyin mutlaka bulunması lâzım gelir. Ceza cümlesini onlardan önce veya sonra söylemesi fark etmez. Bu satırlar kısaltılarak Bahır´dan alınmıştır. Tamamı oradadır.

«İster olmasın» sözü "hakikaten" üzerine mütuftur. Bahır´da şöyle denilmiştir: "İkinciye yani hakikaten şart olmayan tâlika gelince: Bu şöyle olur: Bir fiil iki şeye teallûku cihetiyle mütealliktir. Meselâ: Şu haneye ve şuna girersen demesi böyledir. Yahut ben Ebû Amr´la ve Ebû Yusuf´la konuşursam şöyle olsun der. Bunların ikisi bir şarttır. Meğerki talâk vukuunu biriyle niyet etsin. Bu halde vuku için sonuncuda milk bulunması şarttır. Kezâ bir fiil olup iki şeyle kaimse meselâ: Zeyd ve Amr gelirse şöyle olsun derse hüküm yine böyledir. Zira şart ikisinin gelmesidir.

«İkinci şart milkde bulunursa» cümlesi birinci şarta göre ihtirazdır. Çünkü o bildiğin gibi tafsilâtlıdır. Tâlikın aslına gelince: Onun sahih olması için ya milk yahut milke izafet şarttır. Nitekim bâbın başında geçti. Sözümüz tâlik sahih olduktan sonraya aiddir.

«Mesele dörtlüdür.» Çünkü ya her iki şart milkde bulunurlar yahut milkin dışında bulunurlar. Yahut yalnız birincisi milkde veya yalnız ikincisi milkde bulunur. İkinci şart milkde bulunursabirincisi milkde bulunsun bulunmasın talâk vâki olur. İkincisi milkin dışında bulunursa birincisi milkde bulunsun bulunmasın talâk vâki olmaz. H. Şu halde Zeyd ve Bekir geldiği vakit sen boşsun dediğinde Zeyd´le Bekir geldikleri vakit kadın milkinde ise yahut onu boşamış da iddeti bitmiş sonra Zeyd gelmişse, sonra kadınla evlenip Bekir de gelmişse kadın boş düşer. Her ikisi iddetten sonra evlenmeden önce gelirlerse yahut Zeyd iddet içinde, Bekir iddetten sonra evlenmeden gelmiş olursa kadın boş düşmez.

METİN

Bir kimse üç talâkı yahut cariyesinin âzâd olmasını tâlik ederse, sünnet mahallerinin birbirine kavuşmasıyla yemini bozulur. Ama âletini ferce soktuktan sonra orada durmakla her iki meselede kendisine ukr vâcib olmaz. Çünkü durmak cima değildir. Onun için de tatâk-ı ric´îde onunla karısına dönmüş sayılmaz. Meğerki çıkarıp sonra tekrar hakikaten veya hükmen soksun. Hükmen sokmak kendisini hareket ettirmekle olur. İkinci hareketle o adam dönmüş olur ve ukr icab eder. Meclis bir olduğu için had vâcib olmaz. Erkeğin eski karısına: Ben filan kadını senin üzerine nikâh edersem boş olsun demesiyle bâin talâk müddetinde o kadını nikâh ettiği takdirde yeni kadın boş olmaz. Çünkü şart kasm hususunda o kadına ortak olmasıydı. Bu yoktur. Ric´î talâkın iddetinde nikâh ederse yahut senin üzerine nikâh edersem demediyse yeni kadın boş olur. Bunu Molla Miskin zikretmiştir. Nehir sahibi talâkı inceleme neticesi kadına dönmek isterse diye kayıdlamıştır. Aksi takdirde kadına kasm hakkı yoktur. Nitekim geçmişti.

İZAH

«Ukr vâcib olmaz.» Yalnız ukr lâzım gelmediğini söylemekle âletinin fercte durmasıyla hörmet sâbit olacağına işaret etmiştir. Çünkü o kimseye vâcib olan derhal âletini çıkarmaktır. Ukr şübheyle cima edilen kadının mehridir. Bu kelime akr şeklinde okunursa yara mânâsına gelir. Nitekim Sıhah´da beyan edilmiştir. Bahır. Onun hakkında mehir bâbında söz geçmişti.

«Çünkü durmak cima değildir.» Cima ferci ferce sokmaktır. Onun devamı yoktur ki, devamı için ibtida hükmü verilsin. Nasılki bir adam içinde bulunduğu bir hane için şu haneye girmem diye yemin ederse, orada durmakla yemini bozulmaz. Bahır.

«Karısına dönmüş sayılmaz.» Bu İmam Muhammed´e göredir. Zira yaptığı iş bir fiildir. Sonu için ayrıca bir fiil hükmü yoktur. Ebû Yusuf´a göre o adam karısına dönmüş olur. Çünkü şehvetle dokunmak mevcuddur. Kıyas da budur. Nehir. Bahır sahibi diyor ki: "Musannıfın kesin olarak İmam Muhammed´in kavlini söylemesi muhtar kavil o olduğuna delildir. Bazıları şehvetle dokunmak mevcud olduğu için bütün imamlarımızca o kimsenin karısına dönmüş sayılması gerekir demişlerdir. Mi´râc´da böyle denilmiştir. Ama Ebû Yusuf kavlinin sahih kabul edilmesi gerekir. Çünkü onun delili daha zâhirdir."

«Talâk-ı ric´îde» yani cima´a muallak olan talâk ric´î ise karısına dönmüş sayılmaz.

«Hakikaten veya hükmen ilh...» sözünü sonra tekrar sokarsa sözüne ta´mim yapmak doğru değildir. Çünkü âletini çıkardıktan sonra ikinci defa hakikaten sokmadan kendisini hareket ettirmesi mümkün değildir. Şu halde hareketle değil ikinci defa sokmakla karısına dönmüş sayılır. Böylece bu sözü "çıkarır da sonra sokarsa" cümlelerinin mecmuu için ta´mim yapmak teayyün eder. Ne olursa olsun "ikinci hareketle o adam dönmüş olur" ifadesini ikinci diye kayıdlamanın bir vechi yoktur. Şu kadar var ki, meselenin tesavvuru âletini sokarak seninle cima edersem boşsun dediğine göredir. Zira bu adam Bahır sahibinin dediği gibi âletini çıkarmaz, hareket de etmez de menîsi inerse karısı boş olmaz. Kendini hareket ettirirse kadın boş olur. Adam da ikinci hareketiyle kadına dönmüş sayılır.

«Ve ukr icab eder.» Yani üç talâkı yahut cariyesinin âzâdlığını tâlik etmişse ukr vermesi lâzımdır. T. Çünkü cima muhteremdir. Ukrdan veya akrdan (yaralamaktan) hali değildir. Bahır.

«Meclis bir olduğu için» yani ikinci defa âletini sokmakla had vâcib olmaz. Velevki cima sayılsın. Çünkü maksadın bir olmasına bakarak bunun bir cima olması şübhesi vardır. Maksad bir meclisde şehvetini kaza etmektir. Bunun evveli haddi icab etmiyordu. Öyleyse sonu da icab etmez. Velevki erkek ben bu kadının bana haram olduğunu zannettim demiş olsun. Bu izahatla şu şekildeki itiraz def edilmiş olur: "Köle âzâdında had vâcib olmak gerekir. Çünkü bu bir cima´dir. Fakat ortada ne milk vardır ne de milk şübhesi, yani iddet. Talâk bunun gibi değildir. Onda iddet vardır." Bu itirazı Mi´râc sahibi yapmıştır. Lâkin İmam Muhammed´den bir rivâyete göre bir kimse bir kadınla zinâ eder de sonra zinâ halinde iken onunla evlenirse, o şekilde durup âletini çıkarmadığı takdirde iki mehir vâcib olur. Bunların biri cima´la vâcib olur. Yani akidle had vurmak sâkıt olduğu için mehir vermesi gerekir. Bir mehir de akidle vâcib olur. Velevki âletini yeniden sokmuş olmasın. Çünkü akidden sonra o cima´a devam etmesi halvetin üstündedir.

Nehir sahibi diyor ki: "Bu yukarıda geçenin karşısında müşkildir. Çünkü orada bu fiilin sonuna başlı başına bir hüküm verilmişti." Halebî Hamevî´ye uyarak buna şu cevabı vermiştir: "Bu kavil İmam Muhammed´den rivâyet olunmuştur. Oradaki ise kendi sözüydü. Binaenaleyh çelişki yoktur." Buna da Tahtâvî Bahır´da bu meselenin arkacığından zikredilen şu sözle itiraz etmiştir: "Bu rivâyeti İmam Muhammed´e tahsis etmek hilâf bulunduğuna delâlet etmez. O bunun yalnız İmam Muhammed´den rivâyet olunduğunu, başkalarından rivâyet edilmediğini gösterir."

Ben derim ki: İşkâli aslından söküp atan cevap şudur: Burada fiilin sonunu itibara almak onun mehri yerli yerine oturtan bir halvet olması cihetindendir. Hatta ondan da üstündür. Cima olması cihetinden değildir. Haddi icab etmek ve ric´atın sübutu için bunu itibara almak mümkün değildir. Çünkü halvet bunu icab etmez.

«Çünkü şart ilh...» Bahır´ın ibâresi şöyledir: "Çünkü şart bulunmamıştır. Kadının üzerine evlenmek, yatağını paylaşmak ve kasm hususunda ona karşı çıkacak birini getirmektir. Böyle bir şey yoktur."

«Kayıdlamıştır.» Yani ric´î talâk iddetinde kadını nikâh ederse talâkı kadına dönmek isterse diye kayıdlamıştır. Bunu ta´lilin mefhumundan alarak şöyle demiştir: "Bu itiraz musannıfa yani Kenz sahibine vâriddir."

Ben derim ki: Şöyle de denilebilir: "Kasm hususunda karşısına çıkacak hükmen mevcuddur. Velevki boşarken kadına dönmeyi murad etmesin. Çünkü iradesinin sonradan değişmesi ihtimali vardır. Nasılki kadınla yolculuğu esnasında yahut birinci karısının kaçaklığı devresinde evlenirse böyle olur. Çünkü burada zâhir olan evlenirken hakiki muhâlif bulunmasa da talâkın vukuudur.

"Nitekim geçmişti." Yani kasm bâbında geçmişti. H.


İSTİSNA VE DİLEMEK MESELELERİ



METİN

Bir adam karısına sözleri birbirine ekli olarak: Sen inşaallah boşsun der de bu söz bir kimse kulağını ağzına yaklaştırmış olsa işitilecek şekilde olursa talâk vâki olmaz. Çünkü şübhe vardır. Ancak soluk almak, öksürmek, geğirmek, aksırmak, dilinin ağırlığı, ağzının başkası tarafından tutulması yahut te´kid, tekmil, had vurma, talâk ve çağırma gibi mânâlar ifade eden fasılalar müstesnadır. Meselâ: Sen boşsun ey fahişe yahut ey tâlik inşaallah derse istisna sahih olur. Bezzâziye ve Hâniyye. Hükümsüz fasıla bunun hilâfınadır. Meselâ; Sen ric´î olarak boşsun inşaallah derse talâk vâki olur ve bâin olarak derse talâk vâki olmaz. Ric´î veya bâin derse bâin niyetiyle talâk vâki olur, ric´i niyetiyle olmaz. Kınye. Nehir sahibi bunu kuvvetli bulmuştur. İşitilecek şekilde olursa dediğine göre sağırı istisna etmek sahih olur. Hâniyye.

İZAH

"Bir adam karısına ilah..." Musannıf burada istisna meselelerine başlamaktadır. Hidâye sahibi bunlar için ayrıca bir fasıl yapmıştır. Fetih sahibi diyor ki: "İstisnayı tâlika katması bunların ikisi de bir sözü mûcebini isbattan men etmek hususunda ortak oldukları içindir. Şu kadar var ki şart bütün sözü, istisna ise bir kısmı men eder. İnşaallah meselesini öne alması bütün sözü men etmek hususunda şarta benzediği içindir. Bunda tâlik edatı da zikredilir. Lâkin usulünce değildir. Çünkü bu sınırsız olarak men eder. Şart ise tehakkuk edinceye kadar men eder. Onun için musannıf onu tâliklar bahsinde zikretmemiştir. İstisna sözü tevkîfi bir isimdir. Yani rivâyete dayanır. Teâlâ Hazretleri: "İstisna da etmezler." buyurmuştur. Bundan murad inşaallah demediklerini anlatmaktır. İsimde de ortaklık olduğundan onu istisna faslında zikretmek münasip olmuştur. İstisnanın hükmü haber sîgalarında sâbit olur. Velevki kendisi inşâ olsun. Emir ve nehyde istisna yoktur.

Bir kimse: "Ben öldükten sonra inşaallah kölemi âzâd edin!" dese buradaki istisnanın bir tesiri yoktur, mirâsçılar köleyi âzâd edebilirler. "Şu kölemi sat inşaallah." dese emrettiği kimse köleyi satabilir. Hulvânî´den nakledildiğine göre talâk ve satış gibi dille yapılan her şeyi istisna ibtal eder. Dile mahsus olmayan oruç gibi bir şey bunun hilâfınadır. İstisna onun hükmünü kaldıramaz. Bir kimse: Yarın oruç tutmaya niyet ettim inşaallah dese bu niyetle o orucu eda edebilir. Fetih´de böyle denilmiştir. Tevkîfîn mânâsı lügatta da kullanılmıştır. Yalnız ıstılahan sâbit olmakla kalmamıştır demektir. Hatacî´nin Beyzâvî hâşiyesinde Kehf Sûresinde şöyle denilmektedir: "İstisna lügat ve kullanışda şartla kayıdlamaya verilen addır. Nitekim Seyrafî kitabın şerhinde bunu söylemiştir. Râgıb´ın beyanına göre istisna geçen bir umumun gerektirdiğini kaldırmaktır. Hadîsde: "Bir kimse bir şeye yemin eder de arkacığından inşaallah derse istisna yaptı demektir, buyurulmuştur." İstisnanın ibtal mi yoksa tâlik miolduğu hususundaki hilâf ileride gelecektir.

«Sözleri birbirine ekli olarak...» ifadesi sözleri birbirinden ayrılmış olandan ihtiraz içindir. Bu ayırma zaruret yokken susmak veya mânâsız bir söz söylemek gibi şeylerle olur. Nitekim gelecektir. Fetih sahibi susmayı çok olursa diye kayıdlamıştır. Hâniyye´de şöyle denilmektedir: "Bir adam karısına: Sen boşsun der de susar, sonra üç defa derse bakılır: Susması nefesi kesildiği içinse kadın üç defa boş olur, değilse bir defa boş olur." Bezzâziye´nin yeminler bahsinde dahi şu ibâre vardır: "Bir kimseyi vali çağırır da billahi der o kimse de aynı şeyi söylerse, sonra cuma günü mutlaka geleceksin derse, adam da bunu söylediği takdirde cuma günü gelmezse yemini bozulmaz. Çünkü hikâye ve sükût ile AIIah Teâlâ´nın adını yemininden ayırmıştır. Talâka yemin de böyledir."

«İşitilecek şekilde olursa...» Bu şart Hinduvânî´ye göredir. Sahih olan da budur. Nitekim Bedâyi´de belirtilmiştir. Kerhî´ye göre böyle bir şart yoktur. Şârih: "Kulağını ağzına yaklaştırmış olsa ilh..." sözüyle o sözün işitilebilen cinsten olmasına işaret etmiştir. Velevki seslerin çok olması dolayısıyla söyleyen kendisi işitmemiş olsun.

«Çünkü şübhe vardır.» Yani Allah Teâlâ´nın talâkı dileyip dilemediğinde şübhe vardır. Onu kimse bilemez. H.

«Ancak soluk almak» yani soluk almadan söylemeye imkânı olsa bile demek istiyor. Fakat nefes alacak kadar susar da sonra inşaallah derse istisna sahih olmaz. Çünkü oraya fasıla girmiştir. Fetih´de böyle denilmiştir. Bundan anlaşılır ki, nefes almadan nefes alacak kadar susmak çoktur. Nefes almak için susmak ise zaruret olmasa bile zarar etmez.

«Ağzının başkası tarafından tutulması» yani tutan adam elini kaldırır kaldırmaz inşaallah derse istisna sahihtir.

«Te´kid...» Sen boşsun boşsun inşaallah diyerek bununla te´kid kasdetmektir. Zira kinâyelerden önce fer´î meselelerde geçmişti ki, talâk sözünü tekrarlarsa hepsi vâki olur. Ama bunlarla te´kidi niyet ederse diyâneten kabul olunur. Bir adamın kölesine: "Sen hürsün hürsün inşaallah" demesi de böyledir. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. H. Bu hususta sözün tamamı ileride gelecektir.

«Tekmil...» Sen bir ve üç defa boşsun inşaallah gibi sözlerle olur. "Üç ve bir defa inşaallah." derse bunun hilâfına olur. Yani üç talâk meydana gelir. Nitekim Bahır´da beyan edilmiştir. Çünkü üçten sonra biri zikretmek hükümsüzdür. Aksi bunun hilâfınadır.

«Sen boşsun ey fahişe yahut ey tâlik inşaallah...» sözleri iki misâldir. Biri haddi, diğeri talâkı icab eder. Bahır sahibi diyor ki: "Bezzâziye´de şu ifade vardır: Sen üç defa boşsun ey fahişe inşaallah derse talâk vâki olur, istisna vasfa verilir. Kezâ sen boşsun ey boş inşaallah; ve sen boşsun ey sabiyye inşaallah sözleri de böyledir. İstisna hepsine sarfedilir ve talâk vâkiolmaz. O adam sanki ey fülane demiş gibidir. İmam-ı ´zam´a göre kaide şudur: Cümlenin sonunda zikredilen sözle talâk vâki olur veya o kimseye had lâzım gelirse -ey boş, ey fahişe sözlerinde olduğu gibi- istisna hepsine sarfedilir." H.

Ben derim ki: Bu ibârede tahrif ve düşüklük vardır. Tahrif yani değiştirme "Kezâ sen boşsun ey sabiyye" ifadesindedir. Doğrusu şudur: "Sen boşsun ey sabiyye demiş olsa ilh..." Nitekim Zahîre´de böyledir. Çünkü bu daha önce geçenin hükmüne muhâliftir. Düşüklük de "Kaide şudur ilh..." sözündedir. Zira ondan sonraki "İstisna hepsine sarfedilir." sözü ondan önceki "Talâk vâki olur ve istisna vasfa verilir." sözüne muhâliftir. Yani talâk "sen boşsun" sözüyle olur, istisna vasfa verilir. Bundan murad "ey boş veya ey fahişe" diye kadına yaptığı vasıtfır. Bu vasıfla talâk olmaz, had vurmak da lâzım gelmez.

O halde işin doğrusu Zahire´nin şu sözüdür: "Kaide şudur ki: Cümlenin sonunda zikredilen sözle talâk vâki olur veya had vurmak icab ederse istisna ona verilir, mesela; ey fahişe, yahut ey boş sözleri böyledir. O sözle had vurmak vâcib değil talâk da vâki olmuyorsa istisna bütününe verilir. Ey habîse sözünde böyledir." Sonra bil ki bu tafsilâtı Zahîre sahibi şu sözüyle nakletmiştir:

«Ebu´l-Velid´in Nevâdir´inde Ebû Yusuf´tan naklen denilmiştir ki ilh...» Bundan önce Zahîre sahibi zâhir rivâyetten naklen istisnanın tafsilâtsız olarak bütün cümleye sarfedileceğini söylemiş: "Sahih olan budur." demişti. Telhisü´l-Câmi´ şerhinde dahi bunun bir misli vardır. Şu halde Bezzâziye sahibinin tuttuğu yol sahihin hilâfıdır. Nitekim biz bunu cima edilmeyen kadının talâkı bâbının başında izah etmiştik. Şârihin burada: "İstisna sahih olur." demesi ona uymaktadır. Zira o ibâreden hatıra gelen istisnanın bütününe yani hem talâka hem vasfa sarfedilmesidir. Yalnız vasfa sarfedilmesi değildir. O zaman talâk da vâki olmaz, harf ve liân da lâzım gelmez. Lâkin bu Bezzâziye sahibinin tuttuğu yola muhâliftir: Nitekim gördün. Binaenaleyh şârihin meseleyi Bezzâziye´ye nisbet etmesi münasip değildir.

«Sen ric´î olarak boşsun inşaallah derse talâk vâki olur.» Burada fasılanın hükümsüz kalması şundandır: Çünkü ric´î sözünü zikretmekten bir fayda hâsıl olmaz. O zaten sîga itibariyle şer´an lâfzın medlulüdür. T. Acaba bunu niçin te´kid veya tefsir saymamıştır? Bir düşün! Ulema "Hürsün hürsün..." sözünü te´kid, "Hürsün ve âzâdsın..." sözünü tefsir saymışlardır.

«Nehir sahibi bunu kuvvetli bulmuştur.» Bilmelisinki Kınye´de şöyle denilmiştir: "Bir adam karısına: sen ric´î veya bâin boşsun inşaallah derse niyeti sorulur. Ric´îyi kasdetmişse talâk vâki olmaz. Bâini kasdetmişse talâk vâki olur, istisnanın bir tesiri kalmaz." Bahır sahibi diyor ki: "Doğrusu şudur: Ric´îyi kasdetmişse talâk vâki olur. Çünkü fasıla bulunduğu için istisna sahih değildir. Bâini kasdetmişse talâk vâki olmaz. Zira istisna sahihtir." Nehir sahibi şöyledemiştir: "Ben derim ki: Bilâkis doğrusu Kınye´nin sözüdür. Çünkü o adamın sözünün mânâsı: Sen bu ikiden biriyle boşsun demektir. Bu sözle ric´î hükümsüz kalamaz. Velevki hükümsüz kalmasını niyet etsin. Bâini niyet etmesi bunun hilâfınadır. Bâine gelince: O hiç bir halde hükümsüz kalmaz.

Ben derim ki: Bu ifadedeki bozukluk ve tam çelişki gözden kaçımamaktadır. Şöyle ki: "Bâine gelince: O hiç bir halde hükümsüz kalmaz." sözü talâk vâki olmamasını gerektirir. Çünkü istisna sahihtir ve bu söz ric´îye müsavîdir. Ric´î hakkında kendisi "Niyet etse bile hükümsüz kalmaz." demişti. O zaman her iki surette talâk vâki olmaz demektir ki, Kın-ye´deki ifadenin hilâfınadır ve onun sözüyle çelişki halindedir. Bâini niyet etmişse bunun hilâfınadır.

Onun içindir ki Halebî: "Hak olan Bahır´ın sözüdür. Çünkü o adam ric´îyi niyet ederse sen boşsun sözü zaten bunu ifade eder. Binaenaleyh ric´î olsun bâin olsun dediği bu ikiden biri mânâsına gelen sözü hükümsüz kalır. Bâini niyet etmiş olması bunun hilâfınadır. Zira bu cümle onu ifade etmez. Binaenaleyh ric´î veya bâin sözü hükümsüz kalmaz. "Bâini niyet edince ric´î sözü hükümsüz kalır. Çünkü sen bâin olarak boşsun demesi yeterdi." dersen ben de derim ki: Bu lügaten ve şer´an sahih bir terkibdir ve iki karımdan biri boştur sözü gibidir. Maksadı bâin olduğuna ve sen boşsun sözü de talâk-ı bâin ifade etmediğine göre bu adam: Sen ric´î veya bâin olarak boşsun diyerek bâini niyet etmekle sen bâin olarak boşsun demek arasında muhayyerdir.

METİN

Velevki kadın o inşaallah demeden ölmüş olsun. Fakat adam ölürse talâk vâki olur. Burada kasid şart olmadığı gibi talâkla istisnayı söylemek de şart değildir. Talâkı söyler de ona bitişik olarak istisnayı yazarsa yahut bunun aksini yaparsa veya istisnayı yazdıktan sonra silerse talâk vâki olmaz. İmâdiyye. Mânâsını bilmek dahi şart değildir. Hatta bilmeyerek ve kasidsiz olarak inşaallah dese talâk vâki olmaz. Şâfiî buna muhâliftir. Şâfiîlerden Şeyh Remlî bir şeye sahih olduğunu zannederek talâkla yemin eden hakkında sorana talâk vâki olmadığına fetva vermiştir.

Ben derim ki: Bunu bizim ulemamızdan birinin söylediğini görmedim. Allahu a´lem. İki şâhid buna şâhidlik eder de o adam hatırlamazsa bakılır. Eğer bu adam öfkesinden ağzından ne çıktığını bilmez bir halde ise o şâhidlerin sözüne itimad etmesi câizdir. Aksi takdirde câiz olmaz. Bahır.

İZAH

«Velevki kadın o inşaallah demeden ölmüş olsun.» Çünkü geçen söz tâliktır, boşama değildir. Kadının ölmesi talika aykırı değildir. Çünkü tâlik ibtal eder. Ölüm de öyledir. Binaenaleyh bunlar birbirine zıd değildir ve isnisna sahihtir. Kadına talâk vâki olmaz. Tebyîn´de böyle denilmiştir. H.

«Adam ölürse talâk vâki olur.» Yani kocası boşamak isteyerek inşaallah demeden ölürse talâk vâki olur. Çünkü sözüne istisna bitişmemiştir. Adamın niyeti mâlumdur. Meselâ boşamadan önce bunu birine söylemiştir. Nehir´de böyle denilmiştir. H.

«Burada kasid şart» değildir. Mezhebin zâhir olan kavli budur. Çünkü istisna ile birlikte yapılan talâk talâk değildir. Şeddâd b. Hâkim (R.) -ki altmış sene bugünün öğleni için aldığı abdestle ertesi gününün öğlenini kılmıştır- şöyle demiştir: "Bana bu meselede sofu Halef b. Eyyüb muhalefet etti. Derken rüyamda Ebû Yusuf´u görerek ona sordum. Benim dediğim gibi cevap verdi. Kendisinden delil istedim, bana şu cevabı verdi: Ne dersin! Sen boşsun diyecekken ağzından yahut boş değilsin sözü çıkıverse talâk vâki olur mu? Hayır dedim. Bu da öyledir dedi." Bezzâziye ve Fetih. ´

«Yahut bunun aksini yaparsa» yani talâkı yazar da istisnayı söylerse demek istiyor.

«Veya istisnayı yazdıktan sonra silerse ilh...» sözüyle şârih dördüncü bir kısma işaret etmektedir ki, o da her ikisini yazmasıdır. Bu da sahih olur. Velevki istisna yazıldıktan sonra silinmiş olsun.

«Mânâsını bilmek dahi şart değildir.» Bu bâkirenin susması gibi olur. Babası onu kocaya verir, bâkire sükûtun rıza olduğunu bilmeyerek susar, böylece akid aleyhine geçerli olur. Fetih.

«Şeyh Remlî ilh...» Bilmelisin ki bu mesele Şâfiîlerce bir kimseye itimad ederek onun sözüyle amelde bulunmak yemini bozmaz kaidesine mebnîdir. Buna tefri´ ederek demişlerdir ki: Bir kimse bir müftünün yeminin bozulmaz diye verdiği fetvaya itimad ederek üzerine yemin ettiği şeyi yapsa doğru söylediğine kanaat hâsıl ettiği takdirde yemini bozulmaz. Velevki fetva ehlinden olmasın. Çünkü hüküm galebe-i zannın bulunup bulunmamasına göredir, ehliyete göre değildir. Onlar bu kabilden olmak üzere şunu da söylemişlerdir: Bir kimse yemin ettikten sonra başka biri illa enyeşâallah dese, sonra başkasının inşaallah demesi ona fayda vereceğini söylese, o da bu habere itimad ederek üzerine yemin ettiği işi yapsa yemini bozulmaz.

«Ben derim ki ilh...» Bize göre karar kılmış kaide şudur: Bir kimse üzerine yemin ettiği işi yaparsa yemini bozulur. Velevki zorla veya hataen, unutarak, yanılarak veya baygın yahut deli olarak yapsın. Zorla yaptırıldığı halde ve benzerlerinde yemini bozulursa bozulmaz zannıyla kasden yaptığında nasıl bozulmaz! Evet, ulemanın yeminler bahsinde açıkladıklarına göre bir adam doğru söylediğini zannederek gecmiş bir iş veya hal üzerine yemin etse üç şeyden başkasında muahaze olunmaz. Bu üç şey: kadın boşamak, köle âzâdı ve adaktır. Şârih orada şöyle demişti: "Binaenaleyh hilâfı anlaşılınca galib-i zanna göre talâkvâki olur. Şâfiîlerden bunun hilâfı şöhret bulmuştur.»

«Bilmez bir halde ise ilh...» İtimad edebilir. Fakat bu halde değilse onların sözüne itimad edilmez. Nitekim Fetih ve diğer kitablarda beyan edilmiştir.

Ben derim ki: Bu fer´in muktezası şudur: Bir kimse öfkesinden ne söylediğini bilmez hale gelmişse talâkı vâkidir. Aksi takdirde istisna yaptı diyen iki şahidin sözüne itimada muhtaç olmazdı. Halbuki talâk bahsinin başında: "Medhuşun talâkı vâki değildir. Efkârlı ve kızgın bir kimsenin talâkı hakkında Hayreddin-i Remlî bununla fetva vermiştir. Çünkü medhuş delilik kısımlarından biridir. Şübhesizki ne söylediğini bilmez bir hal alan kimse deli hükmündedir." diye geçmişti. Orada biz de cevap vererek şöyle demiştik: Buradakinden murad: Ne söylediğini bilmez bir hale gelmesi, kasidsiz konuşması mânâsını anlamaması, uyuyan ve sarhoş olan kimseler gibi olması değildir. Maksad zihnini öfke kapladığı için bazen ne söylediğini unutur demektir."

METİN

Mezhebin sahibinden rivâyet edilen kavlin zâhirine göre koca istisna iddia eder karısı inkârda bulunursa, kocasının sözü kabul edilir. Bazıları beyyinesiz sözünün kabul edilmeyeceğini söylemişlerdir, itimad bunadır. Fesad galebe çaldığı için ihtiyatan fetva da buna göredir. Bazıları: "Bu adam iyi halli tanınmışsa söz onundur." demişlerdir.

İZAH

«Koca istisna iddia eder karısı inkârda bulunursa, kocasının sözü kabul edilir.» Şart da bunun gibidir. Nitekim Fetih ve diğer kitaplarda beyan edilmiştir. Karısının inkârı ile kayıdlanması hilâf yeri olduğu içindir. Çünkü bu adamla münazaada bulunan biri olmamış olsa söz onun olacağında işkâl yoktur. Nitekim Fetih sahibi bunu açıklamıştır.

Ben derim ki: Lâkin Tatarhâniyye´de Mültekât´tan naklen: "Kadın talâkı işitir de istisnayı işitmezse cima´ için kocasına imkân vermesi câiz değildir." denilmiştir. Yani kadın işitmezse kocasıyla münazaada bulunması lâzım gelir demektir. Bahır sahibi diyor ki; "Şâhidler bu adamın istisna yapmadan boşadığına veya hul´ yaptığına yahut istisna yapmadığına şâhidlik ederlerse kabul olunur. Bu mesele nefy üzerine beyyine kabul edilen yerlerden biridir. Çünkü bu mânâ itibariyle vücudî bir şeydir. Zira mûcibi söyledikten sonra hemen dudakları kapamaktan ibarettir. Şâhîdler: Boşadı ama biz hul´ kelimesinden başka bir şey duymadık derler de koca istisna iddia ederse söz kocanındır. Zira onu söyleyip de şâhidlerin işitmemiş olması câizdir. Câmi-i Sağîr´den bilindiğine göre şart olan kocanın işitmesidir, şâhidlere işittirmesi değildir." Nehir sahibi bu sözün akabinde şöyle demiştir: "Şemsü´l-İslâm´ın Fevâid´inde bu adamın kavli kabul edilmeyeceği bildirilmiştir. Fûsul´de sahih olan da budur denilmiştir."

Ben derim ki: Kezâ bedeli ve emsalini teslim almak gibi hul´un sahih olduğunu gösteren bir delil bulunursa yine erkeğin sözü kabul edilmez. Nitekim Câmiu´l-Fûsuleyn´de belirtilmiştir. Tatarhâniyye sahibi: "Murad bedelin zikredilmesidir, teslim almanın hakikati değildir." diyor. Bu izaha göre talâk ve hul´ vaktinde bedeli zikrederse kazaen istisna dâvâsı tasdik edilmez.

Minah hâşiyesinde Hayreddin-i Remli: "Kocasının sözü yeminiylemi kabul edilecektir, yeminsizmi bundan bahsetmemiştir." diyor. Bahır ve Nehir sahibleriyle Kemâl de böyle demişlerdir. Ben bundan kimsenin bahsettiğini görmedim. Ama mu´temed kavle göre karısı inkâr ederse kocasının kavli yeminiyle birlikte kabul edilmek gerekir. Karısı inkâr etmezse ona zaten yemin verdirilmez. Meğerki hâkim itham etmiş olsun.

«Bazıları beyyinesiz sözünün kabul edilmeyeceğini söylemişlerdir." Hayreddin-i Remlî şöyle demiştir: "Her iki kavil hakkında hilâf ve tercih bulunduğuna göre zâhir rivâyete başvurmak vâcib olur. Zira ondan başkası bizim ulemamızın mezhebi değildir. Bir de fesad erkeklerde galib olduğu gibi kadınlarda da galibdir. Kadın buna zorlanmış olabilir de bundan kurtulmak için kocasına iftira atabilir. Binaenaleyh müftü zâhir rivâyetle -ki mezheb odur- fetva verir, işin bâtın ve hakikatini Allah Teâlâ´ya havale eder. Düşün ve kendine insaf et!"

Ben derim ki: Fesad her iki fırkada mevcud ise de avam takımının ekserisi istisnanın yemini bozduğunu bilmezler. Bunu bir hîle olmak üzere ancak bazı Allah´dan korkmazlar bilir. Şu da var ki kocanın dâvâsı zâhirin hilâfınadır. Çünkü o istisna dâvâ etmekle mûcibi itiraf ettikten sonra onun ibtalini dâvâ etmektedir. Yukarıda geçen: "Kadının haneye girmesi gibi şartın bulunmasında söz erkeğindir." sözü bunun hilâfınadır. Çünkü kocası sen şu haneye girersen boşsun dedikten sonra bu söz ancak kadın haneye girdikten sonra talâkı mûcib olur. Kocası ise bunu inkâr etmektedir. Zâhir de kocasına şâhiddir. Burada ise zâhir kocasının sözüne muhâliftir. Fesad umumileştiği vakit zâhire müracaat gerekir. Fetih sahibi diyor ki: "Necmeddin-i Nesefî´nin Şeyhülistâm Ebu´l-Hasen´den naklettiğine göre ulemamız talâkta istisna dâvâsında kocanın beyyinesiz tasdik edilmemesi cevabını vermişlerdir. Çünkü zâhirin hilâfınadır. İnsanların hali bozulmuştur."

«Bazıları: Bu adam iyi tanınmışsa ilh...» Bu söz Fetih sahibinindir. Yukarıda kendisinden naklettiğimiz ifadeden sonra şöyle demiştir: "Bence bakılmalıdır. Eğer o adam iyilikle meşhursa şâhidler de nefye şehâdet etmediklerine göre Muhît´in kavliyle amel ederek sözünü tasdik için talâk vâki değildir demelidir. O adam fâsık diye bilinir veya hali mâlum olmazsa sözü tasdik olunmaz. Çünkü bu zamanda fesad galibdir."

Ben derim ki: Şübhesiz bu müftâbih olan ikinci kavli tahkiktir. Çünkü ulema zamanın fesadıyla onu illetlendirmişlerdir. Yani koca müttehem olur. Kendisi iyi insansa töhmet ortadan kalkar ve sözü kabul edilir. Bu söz üçüncü bir kavil değildir.

METİN

İnsan, cin, melek, duvar ve eşek gibi dileği bilinmeyen şeylerin zikri geçen hususatta hükmü de böyledir. İki nev´i ortak zikretmesi de böyledir. Meselâ Allah dilerse, Zeyd ve dilerse demesi bu kabîldendir ki asla talâk vâki olmaz. "İlla , inlem, iza, mâ, mâlemyeşe´" kelimeleri de in gibidirler. "Baban olmasa sen boşsun. güzelliğin olmasa sen boşsun, seni sevmem olmasa sen boşsun." gibi sözler de istisnadan sayılır. Bunlarla talâk vâki olmaz. Hâniyye. Sübhanallah sözü de istisnadan sayılır. Bunu Kemâl b. Hümam Fetva´sında zikretmiştir. Bir adam karısına: Sen üç defa boşsun ve üç defa inşaallah yahut kölesine: Sen hürsün ve hürsün inşaallah derse karısı üç defa boş olur. İmam-ı A´zam´a göre köle de âzâd olur. Çünkü ikinci söz hükümsüzdür. Onu te´kid yapmaya da imkân yoktur. Çünkü ve edatıyla ayrılmıştır. Hürsün hür yahut hür ve âzâdsın demesi bunun hilâfınadır. Çünkü te´kid ve atf-ı tefsir olur. Bu suretle istisna sahih olur.

İlla: Meğer ki, İnlem: -madı ise, İza: Vakitte, Mâ:Eğer, Mâlemyeşe: Dilemedikçe demektir.

İZAH

«Dileği bilinmeyen şeylerin hükmü ilh...» ifadesi tahsisden sonra ta´mimdir. Çünkü Allah Teâlâ Hazretleri dilediği bilinmeyenlerdendir. Musannıf bu misâllerle muradı insan gibi dilemesi olanlarla duvar gibi aslâ dilemesi olmayan şeylere ta´mim etmek istemiştir. Bunu Tahtâvî söylemiştir.

«Zikri geçen hususatta» yani dilemeye tâlik hususunda hükmü de böyledir. Yani Allah´ın dilemesine tâlik gibidir. H.

«İki nev´i ortak zikretmesi de böyledir.» Meselâ Allah dilerse ve Zeyd dilerse demesi bu kabîldendir.

«Aslâ talâk vâki olmaz.» Yani Zeyd dilese bile talâk vâki olmaz. Bahır.

«İllâ» yani kocası meğerki Allah dilemiş olsa derse inşaallah demiş gibi olur. Bu illânın şart mânâsına gelen in ile nefy mânâsına gelen lâ´dan mürekkep olması ihtimali de vardır.

TENBİH: Valvalciyye´de zikredildiğine göre bir adam: "Ben fülanla ancak unutarak konuşurum" der de, unutarak konuşursa, sonra bilerek konuştuğunda yemini bozulur. "Meğerki unutmuş olayım." demesi bunun hilâfınadır. Bu sefer yemini bozulmaz. Fark şudur: Birincide bu adam sözünü mutlak bırakmış; yalnız unutarak konuşmasını istisna etmiştir. İkincide ise yemini unutmakla sınırlandırmıştır.

«İnlem» yani Allah dilemediyse demektir. Bir adam: Allah Teâlâ dilerse sen bir talâk boşsun; ve Allah Teâlâ dilemezse iki talâk boşsun." derse hiç bir şey vâki olmaz. Birinci sözde bir şey olmaması istisnadan dolayıdır. İkincide ise talâk vâkidir desek Allah Teâlâ´nın onu dilediğini biliriz. Çünkü vuku dilemeye delildir. Her şey Allah Teâlâ´nın dilemesiyle olur. Halbuki bu adam talâkı Allah Teâlâ´nın dilemesine değil dilememesine tâlik etmiştir. Binaenaleyh bizzarure talâkın îkâ´ı bâtıl olur. Bahır. Bu mesele üzerine sözün tamamı Telvîh´de zarf mânâsına gelen fî bahsindedir.

«Mâ» yani mâşâallah sözüyle talâk vâki olmaz. Mâ kelimesini masdariyet mânâsına alırsak talâk vâki olmayacağı zâhirdir. Çünkü şübhe ifade eder. Bu kelimeyi ism-i mevsul mânâsına alırsak yine talâk vâki olmaz. Çünkü "Sen Allah´ın dilediği talâkla boşsun." mânâsına gelir. Allah´ın dileyip dilemediği ise bilinmez. Zira ismet yakînen sâbittir, şekle zâil olmaz. Bunu Nehir sahibi söylemiştir.

«Mâlemyeşe´»in mânâsı: Allah senin talâkını dilemediği müddetçe sen boşsun demektir .Bununla talâk vâki olmamasının vechi inlemde geçen gibidir. T.

«Baban olmasa ilh...» ifadesinin istisna olması şundandır: Olmasa sözü cezanın yani talâkın meydana gelememesi şart bulunduğundandır. Şart da babadır yahut kadının güzelliğidir.

«Fetva´sında zikretmiştir.» Her halde şârih bunu İbn-i Hümam´a nisbet edilmiş bir fetvada görmüş olacak. Çünkü biz onun fetva kitabı olduğunu işitmedik. Zâhire bakılırsa bu rivâyet ondan sâbit değildir. Zira Fethü´l-Kadir´de zikrettiğine muhâliftir. Orada şöyle demiştir: "Az bir zikirle sözü birbirinden ayırmakta hilâf olduğu görülüyor. Çünkü Neyâzil´de: Bir adam vallahi fülanca ile konuşmam. İnşaallah Allah´dan istiğfar ederim dese diyâneten istisna yapmış sayılır, kazaen sayılmaz denilmiş, Fetâvâ´da ise: Bir adama yemin verdirmek ister de gizlice istisna yapacağından korkarsa ona yemin ettirir, yeminin sonunda bitişik olarak sübhanallah demesini veya başka birşey söylemesini emreder." denilmektedir. En güzeli "zikirle fâsıla yapılarak istisna sahih olmaz" demektir. Görüyorsunki bu sübhanallah gibi kelimelerin yeminin akabinde fâsıla sayılacağı ve istisnayı bozacağı hususunda açıktır. Bunun istisna olduğunu ise kimse söylememiştir.

«Çünkü te´kid» sözü hürsün hür ifadesine râci´dir. Fetih sahibi diyor ki: "Bunun kıyası ve edatı olmaksızın üç defa tekrarlanırsa onun gibi olmaktır." Atf-ı tefsir sözü de hür ve âzâdsın ifadesine râci´dir. Yani ibârede lef ve neşr-i müretteb vardır. Hür ve hürrü atf-ı tefsir yapmaması atf-ı tefsir başka lâfızla olduğu içindir. Nitekim Fetih´de belirtilmiştir.

METİN

Kezâ Allah dilerse sen boşsun sözüyle talâk vâki olur. Zira bu söz Tarafeyn´e göre tatlîk, Ebû Yusuf´a göre tâliktir. Çünkü bozan kısım icaba bitişmiştir. Onun için talâk vâki olmaz. Nitekim sona bıraksa talâk vâki olmazdı. Hilâfın bunun aksine olduğunu söyleyenler de vardır.

İZAH

«Bu söz Tararfeyn´e göre tatlîktır ilh...» Bilmelisinki Allah Teâlâ´nın dilemesini tâlik İmam-ı A´zam´la İmam Muhammed´e göre ibtaldir. Yani sâbık icabın hükmünü kaldırmaktır. EbûYusuf´a göre ise tâliktır. Onun için de sair şartlarda olduğu gibi bitişik bulunmasını şart koşmuştur. Tarafeyn´in delili şudur: Allah Teâlâ´nın dilediğini bilmeye yol yoktur. Binaenaleyh bu ibtaldir. Geri kalan şartlar bunun hilâfınadır. Ne olursa olsun sen boşsun inşaallah gibi sözlerle talâk vâki olmaz.

Evet, hilâfın semeresi bazı yerlerde kendini gösterir. Bunlardan biri şartı önce zikredip cevabını fâ edatıyla bağlamamaktır. Meselâ inşaallah sen boşsun demek böyledir. Tarafeyn´e göre talâk vâki olmaz. Çünkü ibtaldir, değişmez. Ebû Yusuf´a göre talâk vâki olur. Çünkü tâlik vâcib olan yerde fâ edatı olmaksızın yapılamaz. Biri de bir kimsenin talâka yemin etmemeye yemin etmesi ve bunu söylemesidir. Tâlik olduğuna göre yemini bozulur, ibtal olduğuna göre bozulmaz. Nitekim gelecektir.

Zeylaî, İbn-i Hümam ve diğerlerinin anlattıkları budur. Mevahibü´r Rahmân metninde de bunun misli vardır. Orada şöyle denilmiştir: "Ebû Yusuf inşaallahı tâlik saymış, Tarafeyn ise ibtal için olduğunu söylemişlerdir. Bununla fetva verilir. Fâ edatını kullanmadan inşaallah sen şöylesin derse birinciye göre talâk vâki olur, ikinciye göre hükümsüz kalır." Lâkin Mecma´ metninde bunun aksi zikredilmiştir. Onun ifadesi şudur: "İnşaallah sen boşsun sözünü Ebû Yusuf tâlik, Tarafeyn ise boşamak saymışlardır. Bahır sahibi onu yukarıda geçene yorumlamıştır. Ama söz götürür.

Çünkü tâlik ile tatlîkı karşılaştırmak Ebû Yusuf´un kavline göre talâk olmamayı iktiza eder. O tâlika kâildir. Talâk vukuu Tarafeyn´in kavline göredir. Halbuki bunu Mecma´ sahibi şerhinde açıklamıştır. Şübhesiz ev sahibi daha iyi bilir. Bunu Dürerü´l-Bihâr şârihi dahi açıklamış, evvela Ebû Yusuf´un bunu tâlik saydığını söylemiştir. Çünkü ibtal eden kısım icaba bitişince onun hükmünü ibtal eder. Sonra Tarafeyn´in bunu tenciz saydıklarını belirtmiştir. Çünkü iki cümleyi birbirine bağlayan fâ edatı bulunmayınca sen boşsun sözü müneccez olarak kalır.

Tatarhâniyye´de şöyle denilmektedir: "İnşaallah sen boşsun der de fâ edatını zikretmezse bu söz Ebû Hanife´yle Ebû Yusuf´un kavline göre sahih bir istisnadır. Valvalciyye sahibi biz bununla amel ederiz demiştir. Muhît´te beyan edildiğine göre İmam Muhammed: Bu istisnanın münkatı olduğunu söylemiştir. Kazaen talâk vâkidir. Bu sözle istisnayı murad etmişse diyâneten de tasdik olunur. Bu vecihle hilafı Kudûrî de zikretmiştir. Hâniyye´de ise Ebû Yusuf´un kavline göre boş olmaz. İmam Muhammed´in kavline göre boş olur. Fetva Ebû Yusuf´un kavline göredir denilmektedir." Bunun bir misli de Zahîre´dedir. Hâniyye´de bundan önce tâlik bâbının başında Zeylaî´den ve diğerlerinden naklettiğimiz gibi sözler zikredilmiştir.

Hâsılı İmam Ebû Yusuf dilemek tâliktır demektedir. Lâkin onun kavline göre tahriçde ihtilâf edilmiş, bazıları sair şartlarda olduğu gibi cevabda fâ lâzım olacağını söylemiş; fâ bulunmazsa talâk vâkidir demişlerdir. Bazıları cevabda fâ lâzım gelmiyeceğine kâil olmuştur. Binaenaleyh talâk vâki değildir. İmam Muhammed bunun ibtal olduğuna kâildir. Onun kavline göre dahi tahriç muhteliftir. Bazıları cevabda fâ edatı bulunarak rabt sahih olursa o zaman ibtaldir. Şayet fâ´nın vâcib olduğu yerde fâ atılırsa müneccez olarak talâk vâkidir demişlerdir. O zaman boşamak için kullanılmasının mânâsı budur. Birtakımları bu İmam Muhammed´e göre mutlak surette ibtal içindir. Binaenaleyh ibâreden fâ düşse bile talâk vâki olmaz demişlerdir.

Ebû Hanife´ye gelince: Bazısı onun Ebû Yusuf´la bazısı da İmam Muhammed´le beraber olduğunu söylemişlerdir. Bu izahtan anlaşılır ki, Bahır´deki "Tâliktır denildiğine göre fâ zikredilmezse talâk vâki olmaz. Fetih sahibinin tevehhümü buna muhâliftir. O talâk vâki olacağını söylemiştir." ifadesi söz götürür. Çünkü gördün, tahriç muhteliftir. Kezâ anlaşıldıki Fetih´deki: "Ebû Yusuf onun ibtal için olduğuna kâildir. Hâniyye sahibi bunu açıklamıştır." ifadesi işittiklerine muhâliftir. Şu da var ki benim Hâniyye´de gördüğüm bu sözün ona göre tâlik için olmasıdır. Kezâ oradaki Mecma´ şerhinin sözü yanlıştır ifadesi de öyledir. Nehir sahibi de ona uymuştur. Bu söz ihtimalden uzaktır. Biliyorsun ki o bir çok muteber kitablara muvafıktır. Kudûrî de bunu açıklamıştır. Olsa olsa bu iki kavlin biridir. Burası Fetih, Bahır ve Nehir sahibleriyle diğerlerine gizli kalmıştır. Bu makamın izahını ganimet bil. Zira burada bir çok ayaklar kaymıştır.

«Çünkü bozan kısım icaba bitişmiştir.» ifadesi tâliktir sözünün illetidir. Nitekim Dürerü´l-Bihâr şerhinden naklen yukarıda geçti. Bozandan murad inşaallah sözüdür. Çünkü bu sahih bir istisnadır. Velevki cevabından fâ edatı düşmüş olsun. Nitekim Tatarhâniyye´den naklen geçti. Binaenaleyh icab hükümsüz kalır. İcab "sen" sözüdür ve vâki olmaz. Bahır sahibi bunu müşkül görerek: "Tâlikın muhtezası fâ bulunmadığı vakit talâkın vukuudur. Çünkü rabt edatı yoktur." demiştir. Remlî kendisine Valvalciyye´nin şu sözüyle cevap vermiştir: "Bundan maksad tâlikı değil hükmü yok etmektir. Yok etmekte ceza harfine hâcet yoktur. Şu haneye girersen sen boşsun sözü bunun hilâfınadır. Zira ondan maksad tâliktır. Böylece birbirlerinden ayrılırlar."

Ben derim ki: Bu tahriçden biridir. Mecma´ ve diğer kitablarda tutulan yol budur. Diğer tahrice göre tâlikın fâ´sız sahih olmamasıdır -ki Zeylaî ve başkalarındaki budur- Bununla talâk vâki olur. Nitekim yukarıda geçti.

«Hilâfın bunun aksine olduğunu söyleyenler de vardır.» Yani hilâf dilemeye tâlik ibtal midir tâlik midir meselesindedir. Metnin meselesinde değildir. Bazıları bu Ebû Yusuf´a göre ibtal, İmam Muhammed´e göre tâlikdır demişlerdir. Böyle diyenler Ebû Hanife´den bahsetmemişlerdir. Ama metnin meselesindeki hilâfı murad etmiş olması ihtimali vardır. Yanibazılarına göre Ebû Yusuf´a göre talâk vâkidir. Tarafeyn´e göre vâki değildir. Nitekim Zeylaî ile diğer ulemadan naklen yukarıda geçti.

METİN

Herhalde müftâbih olan kavil dileği evvel söyler de (Arapçada) fâ´yı zikretmezse talâk vâki olmamaktır. Fâ´yı zikrederse bilittifak talâk vâki olmaz. (Bittabi bu Arapçaya mahsustur.) Nitekim Bahır, Şürunbulâliyye, Kuhistânî ve diğer kitablarda böyle denilmiştir. Bellenilmelidir. Bunun semeresi talâka yemin etmemeye yemin eden de bunu söyleyen kimsede zâhir olur ki, tâlik diyene göre yemini bozulur, ibtaldir diyene göre bozulmaz. Sen Allah´ın meşietiyle veya iradesiyle veya mahabbetiyle yahut rızasiyle boşsun sözüyle kadın boş olmaz. Çünkü (ile diye tercüme ettiğimiz) bâ edatı ilsak (yani hükmü yapıştırmak) için kullanılır. Binaenaleyh cezayı şarta ilsaka benzer. Bunu yani meşiet ve diğer kelimeleri köleye izafe ederse temlîk olur ve meclise münhasır kalır. Nitekim geçmişti. Sen Allah´ın emriyle veya hükmüyle yahut kazasıyla veya izniyle veya ilmiyle yahut kudretiyle boşsun derse derhal talâk vâki olur. Allah Teâlâ´ya veya kula izafe edilmiş olması birdir. Zira böyle bir sözle örfen tenciz kasdedilir. Sen hâkimin hükmüyle boşsun demesi bu kabîldendir. Bu sözü (Arapçada) bütün vecihlerde lâm ile söylerse hepsinde talâk vâki olur. Çünkü lâm ta´lil bildirir. (Arapçada) fi edatıyla söylerse Allah Teâlâ´ya izafe ettiğinde bütün vecihlerde talâk vâki olmaz. Çünkü fi edatı şart mânâsınadır. Ancak ilim kelimesinde derhal talâk vâki olur. Kudret kelimesiyle aczin zıddını niyet ederse onunla da derhal talâk vâki olur. Çünkü ilim gibi Allah Teâlâ´nın kudreti de kesin olarak mevcuddur. Bu kelimeleri kula izafe ederse ilk dördünde ve heva ve rü´yet gibi bunların mânâsındaki kelimelerde temlîk, diğerlerinde tâlik olur ki, bunlar altıdır.

İZAH

«Herhalde» yani ister tâlik veya ibtal Ebû Yusuf´un kavli olsun, ister başkasının kavli olsun fetva talâk yoktur diye verilir. Musannıfın tuttuğu yol müftabih kavlin hilâfınadır.

«Bilittifak talâk vâki olmaz.» Çünkü o zaman tâlikin sahih olduğunda şübhe yoktur.

«Bunun semeresi ilh...» Buradaki zamirin şârihin sözünde mercii yoktur. Çünkü zamir şartı geriye bırakır da sen boşsun inşaallah derse yahut şartı öne alır da cevabını fâ ile zikrederse oraya râci´dir. Bu Tarafeyn´e göre ibtal, Ebû Yusuf´a göre tâlik olur. Yukarıda arzetmiştik ki hilâfın semeresi bir kaç yerde zâhir olur. Onlardan biri metindeki meseledir. Yani şartı öne alır, cevabında da fâ zikretmezse meselesidir. Nitekim izah etmiştik. Biri de bu meseledir. Bunun beyanı Hâniyye´deki ifadedir: Orada şöyle denilmiştir: "Koca senin talâkına yemin edersem sen boşsun der de sonra kadına sen boşsun inşaallah cümlesini söylerse EbûYusuf´un kavline göre karısı boş olur. İmam Muhammed´in kavline göre boş olmaz. Çünkü Ebû Yusuf´un kavline göre sen boşsun inşaallah sözü şart ve ceza bulunduğu için yemindir. İmam Muhammed´in kavline göre yemin değildir." Yani ona göre bu söz ibtal içindir. Fetvanın buna göre olduğunu arzetmiştik. Bu söylediklerimizden anlaşılır ki. "onu söylerse" cümlesindeki zamir şartı geriye bıraktığı zamana râci´dir. Sen boşsun inşaallah demiştir yahut öne alıp rabt fâ´sı getirdiğine göredir.

Râfii diyor ki: Bilâkis zamirin mercii vardır. O da birinci ihtimale göre hilâftır. İkinci ihtimale göre cümleden anlaşılan mânâdır. Halbuki Ebu Yusuf tâlik olur desede bunda yine ibtâl olduğunu kabul etmektedir. Şârihin ta´lil yaparken: "İbtâl eden kısmı icaba bitişdiği için ilh..." demesi buna delildir.

«Rizasiyle...» Riza failine itiraz etmemektir. Velevki onunla birlikte sevgi olmasın. T.

«Çünkü bâ ilsak içindir.» Yani bu edatın hakiki mânâsı yapıştırmaktır. Şu halde bu dört kelimeden birine talâkın vukuu yapışır. Ama bunlar gaibtir, bilinmezler. Onun için kadın şübheyle boş düşmez. T.

«Meclise münhasır kalır.» Yani öğrendiği meclise münhasır kalır. O mecliste dilerse kadın boş düşer, dilemezse emir elinden çıkar. «Nitekim geçmişti.» Yani meşiet faslında geçmişti. H.

«Örfen tenciz kasdedllir.» Binaenaleyh ben tâliki kasdetmiştim şeklindeki iddiası tasdik olunmaz. Fakat zâhire göre diyâneten tasdik olunur.

«Bu sözü» yani bu on sözden birini demektir.

«Çünkü lâm ta´lil bildirir.» Yani talâk îkâ´ının illetini bildirir. Meselâ sen şu haneye girdiğin için boşsun der. Fetih. Talâk îkâ´ı ise illetinin bulunmasına bağlı değildir. Nitekim geçmişti. Binaenaleyh "Dilemek ve benzerleri bilinen şeyler değildir. Allah Teâlâ´nın talâkı sevmesi de yoktur." şeklinde bir itiraz vârid olamaz.

«Çünkü fi edatı şart mânâsınadır.» Binaenaleyh bilinemeyen bir şeye tâlik olur. Deniliyor ki: "Şart mânâsınadır sözünde onun hâlis şart olmadığına işaret vardır. Hâlis şart olsa talâk ondan sonra olurdu. Halbuki birlikte olmaktadır." Bu sözün semeresi şurada görülür: Bir adam ecnebî bir kadına sen nikâhında boşsun der de o kadınla evlenirse kadın boş olmaz. Nasılki nikâhınla birlikte dese boş olmazdı. Ama seninle evlenirsem demesi bunun hilâfınadır. Telvîh. Çünkü talâk ancak nikâhtan sonra olur.

«Derhal talâk vâki olur.» Çünkü bunu hiç bir halde Allah Teâlâ´dan nefy etmek sahih değildir. O olmuşu da bilir, olacağı da. Binaenaleyh bu söz mevcud bir şeye tâlik olur, îkâ´ sayılır. Zeylaî.

«Aczin zıddını niyet ederse» yani kelimenin hakikatini niyet ederse demek istiyor. Çünkükudret aczin zıddı olan bir sıfattır. Binaenaleyh mevcud bir şeye tâlik olur. Ama bu kelimeyle takdir mânâsını niyet ederse talâk vâki olmaz. Çünkü Allah Teâlâ bir şeyi takdir eder, bazen etmez.

«Rü´yet...» Ekseriyetle gözle görmek mânâsına kullanılan bir masdardır. Kalb gözüyle görmenin masdarı rey, uyku gözüyle görmenin masdarı da rüyadır. Bunların her biri diğerinin mânâsında kullanılır. Burada da bu kabîldendir. Çünkü kadının talâkını görmek gözle değil kalble olur.

METİN

Sonra bu on kelime ya Allah´a izafe edilir yahut kula. Böylece yirmi olur. Bunlar da ya bâ yahut lâm veya fi edatlarıyla zikredilir ve altmış olurlar. Bezzâziye´de: "Bir kimse talâkı yazar da yazıyı istisna ederse sahih olur." denilmiştir. İmâdiyye´den naklen yukarıda geçtiğine göre bunların mecmuu 180 olur. "Allah nasıl dilerse sen öyle boşsun." sözü ile kadın ric´î talâkla boş olur. Sen üç defa boşsun yalnız biri müstesna sözüyle iki talâk: üç defa boşsun ikisi müstesna sözüyle bir talâk; üç defa boşsun üçü müstesna sözüyle üç talâk vâki olur.

İZAH

«Bunlar da ya bâ ilh...» Şârih (in) edatını taksimden düşürmüştür. Nitekim musannıf da onun hakkında söylenecek sözlerin bakiyyesini terketmiştir. İn´in hükmü kısaca şudur: Bu kelime diğer on kelimenin içinde Allah Teâlâ´ya izafe edilirse ya ibtal yahut tâlik içindir. Kula izafe edilirse temlîktir. Bahır sahibi diyor ki: "Hâsılı in edatını zikrederse hiç birinde talâk vâki olmaz." Yani Allah´a izafe edilirse demek istiyor. Şu halde kısımlar seksen olur. H.

Ben derim ki: musannıfın da başkaları gibi zikrettiğine göre ilk dört kelime temlîk içindir. Bunu bâ ve fi edatlarıyla birlikte zikretmişse de lâkin onlar şart mânâsına gelir. Şart edatlarının aslı in´dir. Binaenaleyh geriye kalan altı kelime asla temlîk için olamaz. Sonra gördüm ki Zeylaî bunu açıklamış ve şöyle demiştir: "Hâsılı bu lâfızlar ondur. Dördü temlîk ifade eder. Onlar da meşiet kelimesiyle arkadaşlarıdır. Altısı temlîk için değildir. Onlar da emir ve arkadaşlarıdır." Bu izaha göre bu kelimeler şart edatı olan in ile kula izafe edilirlerse ilk dördü temlîk ifade eder ve meclise bağlı kalır. Kalan altısı tâlik içindir. Meclise bağlı kalmaz.

Demek oluyor ki Bahır sahibinin: "Hiç birinde talâk vâki olmaz." sözü Allah Teâlâ´ya izafe edilirse asla vâki olmaz. Kula izafe edilirse derhal vâki olmaz mânâsınadır. Anla! Lâkin Bahır sahibine Tahtâvî´nin dediği gibi şu itiraz vârid olur: Bu musannıfın: "İlim Allah Teâlâ´ya izafe edilirse" sözüne aykırıdır. Çünkü burada talâk vâki olur. Musannıf bunun illetini gösterirken: "Bu mevcud bir şeye tâlik yapmaktır. Binaenaleyh tenciz olur." demiştir.

«İmâdiyye´den naklen yukarıda geçtiğine göre» yani "Talâk kelimesini söyler de ona bitişik olarak istisnayı yazarsa yahut bunun aksini yaparsa veya istisnayı yazdıktan sonra silersetalâk vâki olmaz." diye geçmişti.

«Bunların mecmuu 180 olur.» Bu hesap yanlıştır. Doğrusu 240 olur. Çünkü Bezzâziye´de zikredilen bir surettir. O da talâk ve istisnayı beraberce yazmaktır. İmâdiyye´deki de üç surettir. Altmışı dörtle çarparsak 240 eder. Hatta bundan da ziyadedir. Şöyle ki: Bu on kelime ya Allah Teâla´ya ya dilediği bilinen kuluna yahut dilediği bilinmeyen bir şeye izafe olunur. Bunların üçüne birden veya ikisine izafe edildiği de olur. Şu halde yedi suret meydana gelir. Yediyi onla çarpınca yetmiş olur. Bunların her birinde in, bâ, lâm veya fi edatlarından biri kullanılır ki, böylece yetmiş adedi dört ile çarpılınca ikiyüz seksene bâliğ olur. Bunların her birinde talâk ve istisnayı veya mânâsını söyler yahut ikisini de yazar yahut yazdıktan sonra ikisini de siler veya talâkı yahut istisnayı siler. Yahut talâkı söyler ötekini yazar veya bunun aksini yapar, yahut bütün yazdıklarını siler. Böylece suretlerin sayısı olan 280 sekizle çarpılınca 2240 eder.

«Kadın ric´î talâkla boş olur.» Çünkü Allah Teâlâ´nın meşietine izafe edilen talâkın hal ve keyfiyyetidir. Yani bir mi, fazla mı, ric´î mi, bâin mi olacağıdır. Aslı değildir. Binaenaleyh en azı vâki olur. Çünkü kesin olarak bilinen odur. O da bir talâk-ı ric´îdir.

«Sen üç defa boşsun yalnız biri müstesna...» ifadesiyle musannıf ta´tilî istisnadan sonra tahsîli istisnaya başlıyor. Nitekim Kuhistânî zikretmiştir. Bahır´da şöyle denilmektedir: "İstisna iki nev´îdir. Biri örfî olup yukarıda geçen dilemeye tâlik meselesidir. Biri de vaz´îdir. Burada murad odur. Vaz´î istisna: Arapçada illâ ve arkadaşları olan diğer istisna edatlarından biriyle illâdan sonra zikredilen kısmın cümlenin başından murad olmadığını beyandır. Bu beş şeyle bâtıl olur. Bunlar: Kasden susmak, müstesna minhe ziyade etmek, ona müsavî olmak, bir talâkın bazı kısımlarını istisno etmek ve bir kısmı ibtal etmektir.

Meselâ sen iki talâk boşsun iki daha boşsun ancak üç müstesna sözü böyledir. Nitekim Hâniyye´de belirtilmiştir." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır. Demek istiyor ki iki tane ikinin birinden üçü çıkarmak hükümsüzdür. Fetih´de Müntekâ´dan naklen şöyle denilmiştir: "Sen üç talâk boşsun ve üç daha ancak dördü müstesna derse İmam-ı A´zam´a göre üç talâk boş olur. Çünkü ve üç daha sözü fâsıladır, hükümsüzdür. İmameyn´e göre ise iki talâk vâki olur. Bu adam sen altı talâk boşsun ancak dördü müstesna demiş gibidir. "Sen üç defa boşsun yalnız biri veya ikisi müstesna" derse sözünü açıklaması istenir. Açıklamadan ölürse kadın bir talâk boş olur. Sahih olan budur. Bir rivâyete göre iki talâk boştur."

«Üç defa boşsun ikisi müstesna sözüyle bir talâk» vâki olur. İmam Ebû Yusuf´tan bir rivâyete göre böyle demesi sahih değildir. Lisan ulemasından bir taifenin kavilleri de budur. İmam Ahmed de buna kâildir. Tahkîkı Fetih´dedir.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 19:46:28
HASTANIN TALÂKI BÂBI



METİN

Musannıfın bu ünvanı vermesi hastalık olduğu içindir. Buna fâr (kaçan) da derler. Çünkü kadının mirâsçı olmasından kaçmaktadır. Binaenaleyh kadının iddeti tamam oluncaya kadar kasdettiği şey kendisine tatbik edilir. Bazen kaçaklık kadından olur. Nitekim gelecektir. Bir kimsenin haline hastalık veya başka bir sebeble helâk galebe çalarsa, meselâ hastalık bîtap düşürerek onun sebebiyle evinin dışındaki içlerini görmekten âciz kalırsa yahut kendinden daha kuvvetli bir adamla mübâreze eder veya kısâs yahut recm için öldürülmeye gönderilir yahut geminin bir tahtası üzerinde kalır veya yırtıcı bir hayvanın pençesine düşüp ağzında kalırsa, o kimse karısını boşamakla mirâs kaçıran sayılır.

İZAH

Hastalık ârizi şeylerden olduğu için musannıf onu geriye bırakmıştır.

«Bu ünvanı vermesi hastalık asıl olduğu içindir.» Yani başlıkta hastayı zikretmekle yetinmesi hastalık asıl olduğu içindir. Yoksa "Bir kimsenin haline hastalık veya başka bir sebeble helâl galebe çalarsa ilh..." demesi hasta olmayan hakkında da hükmün bu olduğunu açık açık göstermektedir. Ancak bu bâbta asıl olan hastadır. Hasta hükmünde olan başkaları ona katılırlar. Bazıları: "Hastadan murad mecazen helâk hâli galebe çalandır. Binaenaleyh başkasına da şâmildir. demişlerdir.

«Çünkü kadının mirâsçı olmasından kaçmaktadır.» Yani görünürde bundan kaçmaktır. Velevki bazen kaçmayı kasdetmemiş olsun.

«Kasdettiği şey kendisine tatbik edilîr.» sözü kadının ona mirâsçı ol-masının vechini beyandır. Bu hüküm mûrisini öldürene kıyasen verilir. Zira her ikisinin yaptıkları iş fâsid bir maksadla işlenen haramdır. Meselenin tam izahı Fetih´dedir. Bundan dolayıdır ki Bahır sahibi: "Ulemanın sözlerinden anlaşıldığına göre hasta kocanın karısını boşaması câiz değildir. Çünkü kadının hakkı onun malına teallûk etmiştir. Meğerki kadın boşanmaya razı olsun." demiştir.

Nehir sahibi ise şöyle demektedir: "Bu söz götürür. Çünkü şeriat sahibi o kimsenin kasdını kendisine iade edince ancak ibtal suretini yapabilir, yoksa hakikatini değil. Düşün!" Şöyle denilebilir: Bu kasid haram olmasa şeriat sahibi onu kendisine iade etmezdi. Nasıl ki mirâsını hemen almak için mûrisini öldürene öyle yapmıştır. Sonra Mültekât´tan naklen Tatarhâniyye´de şunu gördüm: "İmam Muhammed demiştir ki; hastalanan bir adam karısıyla zifaf olmuşsa karısını boşaması mekrûhtur. Zifaf olmadan önce boşaması mekrûh değildir."

«Kadının iddeti tamam oluncaya kadar...» Çünkü mirâs ya neseb yahut sebeble alınır. Sebeb karı-koca olmak ve kölenin âzâd edilmesidir. Birbirlerinden ayrılmakla karı-kocalık sona erer. Bu İmam Mâlik´in hilâfına işarettir.

«Nitekim gelecektir.» Yani musannıfın: "Kadın hasta olduğu halde ayrılmanın sebebine teşebbüs ederse ilh..." dediği yerde gelecektir. T.

«İşleri görmekten âciz kalırsa ilh...» Fakat evinin içindeki abdest almak, helâya gitmek gibi işlerini görebilirse mirâs kaçıran sayılmaz. Hidâye sahibi bunu döşeğe düşen diye tefsir etmiştir. Bundan murad sağlam kimselerin yaptığı gibi ihtiyaçlarını görememesidir. Bu birinciden daha sıkı bir tariftir. Çünkü döşeğe düşmüş olmak ev içindeki işlerini görmekten âciz kalmayı, muteber saymayı gerektirir. Bunlara kâdir olursa mirâs kaçırmış sayılmaz. Fetih sahibi bunu sahih bularak şöyle demiştir: "Ama ev içindeki işlerini görür de dışarıdaki işleri göremezse sahih olan kavle göre o adam sağlamdır."

Ben derim ki: Bütün bu sözlerin muktezası şudur: Bu adam helâkı galib bir hastalığa tutulmuş fakat işlerini görmekten âciz değilse mirâs kaçıran sayılmaz. Nasıl ki hastalığa ilk tutulduğunda hâli böyledir. Nuru´l-Ayn´da bildirildiğine göre Ebu´l-Leys: "Ölüm hastası sayılmak için döşeğe düşmüş olması şart değildir. İtibar galebeyedir. Bu hastalıktan ekseriyetle ölünürse o ölüm hastalığıdır. Velevki evinden çıkabilir olsun. Sadru´ş Şehid bununla fetva verirdi." demiştir. Sonra Muhit sahibinden şunu nakletmiştir: "İmam Muhammed Asıl nâmındaki eserinde birtakım meseleler zikretmiştir ki, bu meseleler döşeğe düşmenin değil ekseriyetle helâl korkusunun şart olduğunu gösterirler." Tamamı ileride gelecektir.

"Yahut kendinden daha kuvvetli bir adamla mübareze ederse" cümlesi hasta hükmünde olan sağlam kimsenin hükmünü beyandır ki, onun haline galebe çalan da helâktır. Nitekim Nihâye ve diğer kitablarda beyan edilmiştir. Daha doğrusu ekseriyetle helâkından korkulan demektir. Velevki helâk vukuu galib olmasın. Zira mübârezede helâk galib değildir. Meğerki kendi akranından olmayan biriyle mübârezeye çıktığını bilsin. Helâk korkusunun galebe çalması bunun hilâfınadır. Bahır´da böyle denilmiştir. Bu ifadenin bir misli de Fetih´dedir.

Bunun muktezası kendinden daha kuvvetli diye kayıdlamamanın evla olmasıdır. Onun için Kenz ve diğer kitablarda kayıdlanmamıştır. Şuna binaen ki burada muteber olan helâk korkusunun galebe çalmasıdır. Helâkın galebe çalması değildir. Zira harp safından çıkarak bir adamla mübâreze yapan kimsede helâk korkusu gâlibdir. Velevki o adam kendisinden daha kuvvetli olmasın. Ama helâk galib değildir. Meğerki mübâreze yaptığı şahsın kendinden daha kuvvetli olduğunu bilmiş olsun.

Musannıfın tuttuğu yol Nihâye´nin sözüne mebnîdir. Nihâye´de muteber olan helâkın galebe çalmasıdır denilmiştir. Nehir sahibi de bu yoldan yürümüş ve "Onun içindir ki bazıları bu meseleyi mübârezeye çıkan kendi akranlarından olmadığını, bilâkis kendinden daha kuvvetli olduğunu bilirse diye kayıdlamışlardır." demiştir. Bu izahatımızdan anlaşılır ki, kitabımızınmetni Bahır sahibinin ihtiyar ettiği kavle muhâliftir.

«Yahut geminin bir tahtası üzerinde kalırsa» sözü o adamın fâr sa-yılması için geminin parçalanmasının şart olduğu zannını vermektedir. Halbuki öyle değildir. Mebsût´ta şöyle denilmektedir: "Dalgalar birbirine çarpar da boğulmaktan korkarsa o kimse hasta gibidir." Bedâyı´da da böyle denilmiştir. İsbîcâbî ise bunu: "Bu dalgadan ölürse..." diye kayıdlamıştır. "Dalga sükûnet bulur da sonra ölürse karısı mirâsçı olmaz." demiştir. Bahır.

Ben derim ki: Bu mübârezede ve diğerlerinde de şarttır. Nitekim gelecektir,

«Ağzında kalırsa» o kimse fâr sayılır. Fakat hayvan onu bırakırsa helâkını mûcib olacak şekilde yaralamadıkça sağlam hükmündedir. Nitekim geçen izahattan da anlaşılmaktadır.

"Mirâs kaçıran sayılır." Yani o haldeyken boşamakla karısını mirâsından mahrum etmek ister.

METİN

«Evinin dışındaki işlerini görmekten âciz kalırsa» sözü en doğru tâbirdir. Fakîhin mescide çıkmaktan âciz kalması, pazarcının dükkânına gi-dememesi de böyledir. Kadın hakkında gâlib olan helâk hâli evinin içindeki işlerini görmekten âciz kalmasıdır. Nitekim Bezzâziye´de bildirilmiştir. Bu şunu ifade eder ki, kadın yemek pişirebilir fakat terasa çıkamazsa hasta sayılmaz. Nehir sahibi: "Zâhir olan budur." demiştir.

Ben derim ki: Müctebâ´nın vasiyetler bahsinin sonunda: "Muteber olan hastalık bîtap düşürüp oturarak namaz kılmayı mubah kılandır. Kötürüm, felçli ve veremlinin hastalığı uzayıp döşeğe düşürmezse o kimse sağlam gibidir." denilmiştir. Sanra (şh) remzi ile uzamanın haddi bir sene olduğuna işaret olunmuştur. Kınye´de: "Felçli, veremli ve kötürüm kimse hastalığı arttığı müddetçe hasta gibidir." denilmiştir.

İZAH

«Sözü en doğru tâbirdir.» Zeylai onu sahihlemiştir. Bazıları: "Ayakta namaz kılamayandır.", birtakımları: "Yürüyemeyendir." demişlerdir. "Hastalığı artandır." diyenler de olmuştur. Bunu Kuhistânî´den naklen Tahtâvî söylemiştir.

«Fakihin mescide çıkmaktan ilh...» Bu gibi şeylerden âciz kalmaktan murad herkesin mescide veya yakın işlerini görmek için dükkâna gidememesi olmak lâzım gelir. Yoksa ağır bir sanatın sahibi olur, meselâ sırtında yük taşıyan hamal veya demirci yahut marangozluk yaparsa -ki bunlar az bir hastalıkla ifâ edilemez- mescide veya dükkâna çıkmaya kâdir olmakla beraber o işi göremediği takdirde hasta sayılmaz. Aksi takdirde dükkâna meselâ alış-veriş için çıkamamak hastalık sayılmak icab eder.

Sonra bu ancak hasta olmazdan önce çıkmaya kudreti olan hakkında zâhirdir. İhtiyarlık veya ayaklarında bulunan bir illet sebebiyle hastalığından önce de dışarı çıkamazsa öylesi hakkında zâhir değildir. Onun hakkında helâk galebesi itibara alınmak icab eder. O dayukarıda Ebu´l Leys´den rivâyet ettiğimizdir. Ona itimad gerekir. Çünkü Sadru´ş-Şehid´in onunla fetva verildiğini gördün. İmam Muhammed´in sözü de ona delâlet eder. Bir de hastalıktan önce âciz kalan hakkında muttariddir. Bunu şu da te´yid eder ki: Kendisine hasta hükmü verilen mubariz ve benzeri kimselerde sadece helâk galebesi itibara alınmıştır. Çıkmaktan âciz kalmaları itibar edilmemiştir.

Şu da var ki bazı mide hastaları hastalık ağır basmazdan önce işlerini görmek için dışarı çıkarlar. Halbuki bunlar zayıflık ve baş ağrısı gibi hastalıklardan bîtâb düşen kimselerden daha ziyade helâke yakındırlar. Bu iki kavlin arası şöyle bulunabilir: Bir kimse ekseriyetle öldürücü bir hastalığa yakalanmış da gün geçtikçe arttığı biliniyorsa bu muteberdir. Öldürücü hastalık olduğu bilinmezse işlerini görmek için çıkmaktan âciz kalması muteber olur. Bana zâhir olan budur.

Ölüme bitişen hastalık ölüm hastalığıdır. Şu halde onun böyle tarifinde ne fayda vardır? dersen ben de derim ki: faydası şudur: Bazen hastalık bir sene yahut daha fazla uzayabilir. Fakat ölüme bitişse bile ona ölüm hastalığı denilmez. Şu da var ki, bazen hasta başka bir sebeble ölebilir. Meselâ öldürülür. Binaenaleyh üzerine hüküm binâ etmek için bir sınır koymak mutlaka lâzımdır.

«Nehir sahibi: zâhir olan budur demiştir.» sözü Fetih sahibine reddiyedir. Çünkü o: "Kadına gelince: terasa çıkmak imkânı yoksa o hastadır." demiştir. Zira bu söz terasa çıkmaktan âcizse hasta sayılacağını yemek pişirmek gibi ondan daha aşağı bir sebeble çıkmazsa hasta sayılmayacağını iktiza eder. Halbuki Mültekâ ve diğer kitablardaki ifadeye muhâliftir. Onlarda muteber olan kadının ev işlerini görememesidir.

«Döşeğe düşürmezse» sözü uzun zaman devam edip de sonra halinin değişmesinden ihtirazdır. Hali değişip de ölürse o kimsenin tasarrufu malının üçte birinden olur. Nitekim Hulâsa´da bildirilmiştir.

«Şıh remzi» Şemsü´l-Eimme Hulvâni´ye işarettir. Hindiyye´de Timurtâşi´den naklen bildirildiğine göre ulemamız hastalığın uzamasını bir seneyle tefsir etmişlerdir. Bu hal üzere bir sene devam etti mi o kimsenin bundan sonraki tasarrufu sağlamken yaptıkları gibidir.

«Kınye´de ilh...» Halebi Hindiyye´den naklettiğimizden alarak; "Bu öncekine aykırı değildir. Çünkü hastalığın artması yalnız bir seneye kadar muteberdir." demiştir. Bunun söz götürdüğü meydandadır. Yine Hindiyye´de bildirildiğine göre kötürüm ile felçlinin dertleri ziyadeleştiği müddetçe bunlar hasta gibidirler. Müzminleşir de artmazsa talâk ve diğer hususatta sağlam hükmünde olurlar. Kâfî´de de böyle denilmiştir. Ulemadan bazıları bununla amel etmişlerdir. Sadru´ş-Şehid ile Sadru´I-Kebîr bununla fetva verirlermiş.

Hâsılı şudur: Derdin üzerinden bir sene geçerde müzminleşir, fakat ziyadeleşmezse o kimsesağlam hükmündedir. Sene geçmeden önce derdin arttığı sırada yahut daha sonra ölürse hasta hükmündedir.

METİN

Mirâs kaçıran kimsenin teberruu ancak malının üçte birinden olur. Kadın mirâsçı olduğu halde -mirâsa ehil olduğu bilinsin bilinmesin, meselâ müslüman olmuş yahut âzâd edilmiş de henüz bilinmemiş olsun- onu rızası olmadan kendiliğinden talâk-ı bâinle boşarsa kendisi de bu halde ölürse, gerek bu sebeble ölsün gerekse başkası tarafından öldürülsün veya cima´ ettiği karısının iddeti içinde daha başka bir sebeble ölsün karısı ona mirâsçı olur. Ama o karısına mirâsçı olamaz. Çünkü kendi hakkını ıskat ettiği için buna razı sayılır.

İmam Ahmed´e göre kadın iddetini bitirdikten sonra başka kocaya varmadıkça bu adama mirâsçı olur. Kadını boşamaya mecbur edilir veya kadın buna razı olursa bu adama mirâsçı olamaz. Ama kadın rıza göstermeye zorlanır veya kocasının oğlu tarafından zorla cima´ olunursa mirâsçı olur. Kocası bu hastalıktan düzelir de sonra kadının iddeti içinde ölürse kadın mirâsçı olamaz.

İZAH

«Teberru ancak malının üçte birinden olur.» Teberrudan murad mal vakfetmesi, satışta kayırma yapması, mehr-i misliden daha fazla vererek evlenmesi gibi şeylerdir. Bundan şu anlaşılır ki, hastalığın hükmü vasiyyet ile mirâstan kaçırma hususlarında hep birdir. T. Teberruu ecnebîye olacaktır. Mirâs dolayısıyla olursa aslâ sahih değildir.

«Talâk-ı bâinle boşarsa» bir talâk-ı bâin ile yahut daha fazlasıyla olsun fark etmez kadın mirâsçı olur. Musannıf burada Kenz sahibinin yaptığı gibi: "Yahut kadını talâk-ı ric´î ile boşarsa..." dememiştir. Çünkü Nehir sahibi: "Bence ric´î kelimesini bu bâbtan atmak gerekir. Çünkü kadın talâk-ı ric´îde iddet devam ettikçe kocasına mirâsçı olur. Velevki onu sağlamken boşamış olsun. Talâk-ı bâin böyle değildir. Talâk-ı bâinde kadın kocasına mirâsçı olamaz. Meğerki onu hastalığı esnasında boşamış olsun. Kudûri yalnız bâini söylemekle ne iyi etmiştir. Ben buna tenbih eden görmedim." demiştir.

Tahtâvî diyor ki: "Talâk kayıd değildir. Bülûğ muhayyerliği sebebiyle veya kadının annesini yahut kızını öpmekle ondan ayrılmak da böyledir. Nitekim Bedâyı´da belirtilmiştir." Galiba bu sözle Tahtâvî erkek tarafından gelen her ayrılığa işaret etmektedir. Lâkin bu Kenz sahibinin: "Kadını boşarsa..." demesine nisbetledir. Musannıf: "Talâk-ı bâinle boşarsa..." demiştir ki bu söz kinâye ve işaret iddiasına hâcet bırakmaz.

«Kendisi de bu halde ölürse» cümlesinden murad helâk halinin galebe çalmasıdır. Musannıf bununla şundan ihtiraz etmiştir: sağlamken boşar da sonra kadının iddeti içinde hastalanarak ölürse kadın ona mirâsçı olamaz. Bahır. Meğerki talâk ric´i olsun. O zamanmirâsçı olur. Kezâ iddeti esnasında kadın ölürse kocası da ona mirâsçı olur.

Câmiu´l-Fûsuleyn´de şöyle denilmektedir: "Bir adam hastalığı esnasında karısına: Ben seni sağlamken talâk-ı bâinle boşamıştım yahut seninle şâhidsiz evlenmiştim veya nikâhtan önce aramızda süt meselesi vardı yahut seninle iddet içinde evlendim der de kadın bunları inkâr ederse ondan talâk-ı bâinle boş olur, mirâsını da alır. Fakat tasdik ederse mirâsçısı olamaz."

«Cima´ ettiği karısının» sözünden murad hakiki cima´dır. Halvette bu-lunduğu karısı bundan hariçtir. Zira iddet ona da vâcib olmakla beraber o mirâsçı olamaz. Nitekim mehir bâbında halvetle clma´ arasındaki farkı beyan ederken geçmişti. Bunu Tahtâvî söylemiştir.

«İddeti içinde» kocasının iddet bitmeden öldüğünü isbat hususunda söz yeminiyle beraber kadınındır. Yeminden çekinirse mirâs alamaz. O ölmeden kadın başka biriyle evlenir de sonra benim iddetim bitmemişti derse sözü kabul edilmez. Bu kadın âzâd edilmiş bir cariye olur da kocası ölürse, kadın sahibim beni onun sağlığında âzâd etti diye iddia ettiği, mirâsçılarsa öldükten sonra âzâd olduğunu söyledikleri takdirde söz mirâsçılarındır. Sahibinin sözü muteber değildir. Nitekim kadın kocasının hayatında müslüman olduğunu iddia eder de mirâsçılar öldükten sonra müslüman oldun derlerse söz mirâsçılarındır. Meselenin tamamı Hâniyye´den naklen Bahır´dadır.

«Ama o karısına mirâsçı olamaz.» Yani erkek hasta iken karısını talâk-ı bâinle boşar da iddeti bitmeden kadın ölürse, karısına mirâsçı olamaz. Talâk-ı ric´îyle boşaması bunun hilâfınadır. Nitekim gelecektir.

«İmam Ahmed´e göre ilh...» İmam Mâlik´ten bir rivâyete göre kadın bir kaç kocaya varmış olsa yine mirâsçı olur. Şâfiî´ye göre hul´ olan kadınla üç defa boşanan mirâsçı olamazlar. Bunlardan başkaları mirâsçı olurlar. Çünkü Şâfiî´ye göre kinâye sözlerle ric´î talâk meydana gelir. Dürr-ü Müntekâ.

«Kadını boşamaya mecbur edilir.» sözü "kendiliğinden boşarsa" sözünün muhterezidir. Yani erkek karısını talâk-ı bâinle boşamaya mecbur edilir de boşarsa kadın mirâsçı olmaz. Ama bu ölüm tehdidiyle zorlandığına göredir. Hapis yahut tutuklama tehdidiyle boşarsa mirâs kaçıran sayılır. Nitekim Attabîyye´den naklen Hindiyye´de beyan edilmiştir.

Sonra bil ki Câmiu´l-Fûsuleyn´de bu mesele hakkında kitablarda rivâyet bulunmadığı zikredilmiştir. Onun hakkında ulemadan iki kavil nakledilmiştir. Birinci kavle göre kadın mirâsçı olur. Çünkü zorlamanın talâka bir tesiri yoktur. Buna delil zorlanan kimsenin talâkının muteber olmasıdır. İkinci kavle göre zorlama olduğu için kadının mirâsçı olmaması gerekir. Çünkü bir adam mûrisini öldürmek için zorlanırsa ona mirâsçı olur, Ama zorlayan kimse mirâsçılardan ise mirâs alamaz, Velevki öldüren kendisi olmasın.

Rahmetî birinci kavli daha zâhir bulmuştur. Çünkü erkeğin hastalanmasıyla mirâsınakarısının hakkı teallûk etmiştir. Kadından bu hakkı ibtal edecek bir fiil de bulunmamıştır. Meğerki boşamaya zorlayan bizzat kadın olsun. Bunu şu da teyid eder ki; bu kadınla kocasının oğlu zorla cima´ ederse kadın mirâsçı olur. Halbuki ayrılık her ikisinin ihtiyariyle olmamıştır.

Ben derim ki: Zâhire bakılırsa ikinci kavli tercih gerekir. Onun için şârih Bahır sahibine uyarak kesinlikle buna kâil olmuştur. Çünkü hastalığı esnasında boşadığı kadının mirâsçı olması maksadını kendisine iade etmek içindir. Onun maksadı kadının mirâsçı olmasından kaçmaktır. Zorlama olunca mirâstan kaçması zâhir değildir. Binaenaleyh talâk hükmünü icra eder, kadın ona mirâsçı olamaz. Nasıl ki kâtilin mûrisine mirâsçı olamamasının illeti acele mirâsına konmak maksadıdır. Binaenaleyh kasdı kendisine iade olunur. Zorla yaptırılırsa bu kasıd zâhir olmaz ve o kimse mûrisine mirâsçı olur. Halbuki kati ona haramdır. Talâk bunun hilâfınadır. Çünkü zorla kadını boşaması ona haram değildir. Rahmetî´nin: "Yahut kocasının oğlu kadınla zorla cima´da bulunursa mirâsçı olur." sözü yanlıştır. Doğrusu mirâsçı olamaz demektir. Nitekim ileride buna tenbih edilecektir. Bu da bizim söylediklerimizi teyid eder.

«Veya kadın buna razı olursa» sözü "rızası olmadan" ifadesinin muh-terezidir. Kadının razı olmasına misâl hul´ yapmasıdır. Kadın tarafından gelen her ayrılığın hükmü de budur. Meselâ âleti kalkmayan bir adamın karısının kendini ihtiyar etmesi böyledir. Kuhistânî T.

«Ama kadın rıza göstermeye zorlanırsa» yani talâkını istemesi gibi rızasına delâlet eden bir şey söylerse demektir. Böyle diyeceğine şârih başkalarının yaptığı gibi: "Kadın talâk istemeye zorlanırsa" dese daha iyi olurdu. T.

«Veya kocasının oğlu tarafından zorla cima´ olunursa» sözü Nehir sahibinin bir incelemesidir. Hamevî de onu tasdik etmiştir. Bahır sahibinin Bedâyı´dan naklettiği ifade buna muhâliftir. Orada şöyle denilmektedir: "Karı-kocanın birbirlerinden ayrılması kocasının oğlunun öpmesi sebebiyle olmuşsa kadın gerek isteyerek gerek zorla cima edilsin mirâsçı olamaz. Birincisi hakkının ibtaline razı olduğu içindir. İkincisi (yani zorla meselesi) kocası tarafından kadının mirâsa müteallik hakkını ibtal edecek bir şey bulunmadığındandır. Çünkü ayrılık başkasının fiiliyle olmuştur." Hörmeti müsâhere meselesinde cima´da bulunmak öpmek gibidir. Bizim için nassa tâbi olmaktan başka çare yoktur. T.

Ben derim ki: Câmiu´l-Fûsuleyn´de dahi" şöyle denilmektedir: "Kadınla hasta kocasının oğlu zorla cima´da bulunursa kadın kocasına mirâsçı olamaz. Meğerki babası oğluna bunu emretmiş olsun. O zaman ayrılık hususunda oğlunun fiili babasına intikal eder ve babası mirâs kaçıran olur. "Bu ifadenin bir misli de Asıl nam kitaba nisbet olunarak Zahire´de, kezâ Valvalciyye ve Hindiyye´de bulunmaktadır. Rahmetî´nin burada nakledilene aykırı düşen sözü vardır ki makbul değildir.

«Kocası bu hastalıktan düzelir de» diyeceğine "Bu hal geçerse ilh..." dese daha iyi olurdu. H. Yani mübâreze yapan kimsenin harb safına dönmesine, öldürülmek için çıkarılan hapishaneye döndürülmesine ve dalgalar sükûnet bulup adamın sonra ölmesi hallerine de şâmil olurdu. Böylesi hastalığından iyileşen kimse gibi olur. Nitekim Bedâyı´da belirtilmiştir.

Bunu İsbicâbî´den naklen evvelce arzettiğimiz şu tasrih de teyid eder: "Dalgalar sükûnet bulur da sonra ölürse kadın mirâsçı olmaz." Lâkin Fetih´de şöyle denilmiştir: "Ölmeye yaklaşır da karısını boşar sonra serbest bırakılır veya hapsedilirse, sonra öldürüldüğü veya öldüğü takdirde o kimse hasta gibidir, kadın ona mirâsçı olur. Çünkü bu talâkla mirâs vermekten kaçtığı anlaşılır. Sonra ölümü tertip üzere gelmiş olur ki, başka bir sebeble olmasına aldırış edilmez."

Bu ifadenin bir misli de Mi´râc-ı Dirâye´de olup ta´lilsizdir. Bahır ve Nehir sahipleri de ona tâbi olmuşlardır, ama müşkildir. Çünkü buna göre şu lâzım gelir: Hasta iyileşir de sonra ölürse karısı ona mirâsçı olur. Zira adı geçen ta´lil buna sâdıktır. Halbuki bu ulemanın ittifak ettiklerine mumâliftir. Onlar hastanın helâk galebe çaldığı halde ölmesini şart koşmuşlardır. Şüphesiz ki bu adam serbest bırakıldıktan veya hapse iade edildikten sonra ölürse galebe-i helâk halinde ölmüş değildir. Bilâkis helâk gâlib olmayan bir halde ölmüştür. Onun için hapisdeyken öldürülmeye çıkarılmadan önce kansını boşamış olsa mirâs kaçıran sayılmaz. Hapse iade edildikten sonra da öyledir.

Evet, Fetih sahibinin yaptığı ta´lil hasta o haldeyken başka bir sebeble ölürse, meselâ vurularak öldürülür veya öldürülmek için çıkarılan şahıs bir yırtıcı hayvan tarafından parçalanırsa sahih olur. öyle görünüyor ki, Fetih´in ibâresinde nâsih tarafından yapılmış kalem hatası vardır. İbârenin aslı şöyle olacaktır: "O adam iyileşmiş hasta gibi olur. Başka bir sebeble ölmesi bunun hilâfınadır. Çünkü kadın ona mirâsçı olur. Onun mirâs kaçırdığı meydana çıkmış olur ilh..."

METİN

Kezâ ric´î talâk isteyen kadın yahut sadece talâk isteyip de bir talâk-ı bâinle veya üç talâkla boşanan kadın dahi mirâsçı olur. Çünkü talâk-ı ric´î, nikâhı yok etmez. Hatta o kadınla cima´da bulunmak helâldır. İddeti içinde mutlak surette birbirlerine mirâsçı olurlar. Ölüm vaktinde kadının mirâsa ehil olması kâfidir. Bâin bunun hilafınadır. Keza kocasının oğlunu öpen veya öpülmeye rıza gösteren bâinle boşanmış bir kadın kocasına mirâsçı olur. Çünkü hörmet kocası bâin olduğu için gelmiştir.

Hastalığı esnasında karısına liân veya îlâ yapanın hükmü de öyledir. Yani karısı mirâsçı olur. Sebebi yukarıda geçti. Fakat sağlamken kadına îlâ yapar da hastalığında kadın o îlâ sebebiyle bâin olursa yahut kadını hasta iken bâin olarak boşar da sonra düzelir ve ölürseyahut kadını talâk-ı bâinle boşar da kadın dinden dönerek tekrar müslüman olur ve kocası ölürse kocasına mirâsçı olamaz. Çünkü içerisinde karısını boşadığı hastalığın mutlaka ölüm hastalığı olması lâzımdır. İyileşirse bunun ölüm hastalığı olmadığı anlaşılır. Talâk-ı bâinde dahi kadının mirâsa ehliyeti mutlaka talâk vaktinden ölüm vaktine kadar devam etmelidir. Hatta talâk vaktinde kadın kitabîyye veya cariye olur da sonra müslümanlığı kabul eder veya âzâd edilirse mirâsçı olamaz.

İZAH

«Kezâ ric´i talâk isteyen kadın» yani kocasının hastalığında talâk-ı ric´î ile boşanmak isteyen kadın mirâsçı olur demek istiyor. Ric´î sözüyle musannıf bâinden ihtiraz etmiştir. Kadının isteği ile onu talâk-ı bâinle boşaması az sonra gelecektir.

«Yahut sadece talâk Isterse» yani kocasının hastalığında kadın beni boşa der de o da üç defa boşayarak sonra iddeti içinde ölürse kadın ona mirâsçı olur. Çünkü bu yeni bir boşamadır, kadının mirâs hakkını ibtal etmez. Nitekim kadın beni talâk-ı ric´î ile boşa der de kocası bâinle boşarsa hüküm budur. Câmiu´l-Fûsuleyn.

«Çünkû talâk-ı ric´i nikâhı yok etmez.» Yani iddet bitmeden nikâhı ortadan kaldırmaz. Binaenaleyh kadın hakkının ıskatına razı değildir. Bâin talâkı istemesi bunun hilâfınadır.

«Hatta o kadınla cima´da bulunmak helâldır.» Yani nikâh tazelemeye hâcet yoktur, Lâkin cima sözle mürâcaattan önce olursa bu müracaat mekrûhtur.

«Mutlak surette birbirlerine mirâsçı olurlar.» Yani kadını sağlamken veya hastalığında boşasın, kadının boşamaya rızası olsun olmasın fark etmez. Nitekim Bedâyı´da belirtilmiştir. Binaenaleyh iddet içinde hangisi ölürse diğeri ona mirâsçı olur. İddet geçtikten sonra iş değişir. Çünkü nikâh kalmamıştır.

Az yukarıda arzetmiştik ki, erkeğin iddet bitmeden öldüğünü isbat hususunda söz kadınındır. Burada bir mesele kalır ki, o dâ fetva vak´asıdır. Bu mesele bana soruldu. Fakat onu açık olarak bir yerde görmedim. Mesele şudur: Bir adam hasta olan karısını talâk-ı ric´î ile boşar da kadın iki ay sonra ölürse ve kocası ona mirâsçı olmak için iddetin bitmediğini iddia eder kadının mirâsçıları bittiğini söylerlerse, kadın ölmezden önce iddetinin bittiğini ikrar etmemiş, hayızdan kesilme yaşına da varmamışsa acaba söz kocasının mı olur, mirâsçılarının mı? Bana öyle geliyor ki söz kocasınındır. Çünkü mirâsın sebebi olan karı-kocalık muhakkak vardı. Ric´î talâk onu yok etmez. O ihtimalle de yok olmaz. Kadın ölmezden önce iddetinin geçebileceği bir müddette iddetinin bittiğini iddia etse söz kendisinin olurdu. Çünkü bunu ondan başka bilen yoktur. Mirâsçıları bunun hilâfınadır.

«Bâin bunun hilâfınadır.» Çünkü talâk-ı bâinle ehliyetin talâktan ölüm vaktine kadar devamı şarttır. Nitekim musannıf az ileride bundan bahsedecektir.

«Bâinle boşanmış bir kadın kocasına mirâsçı olur.» Bu kaydı koymasına sebeb şudur: Kadın talâk-ı ric´î ile boşanırsa mirâsçı olamaz. Nitekim bunu musannıf zikretmiştir. Kezâ kocasının oğlu öptüğü için bâin olursa hüküm yine böyledir. Velevki kadın zorla öpülmüş olsun.

«Çünkü hörmet kocası bâin olduğu için gelmiştir.» Yani mirâstan kaçmak onun tarafından gelmiştir.

«Hastalığı esnasında karısına liân» sözünü musannıf mutlak bırakmıştır. Binaenaleyh kazfin sağlamken veya hasta iken yapılmasına şâmildir. İmam Muhammed´e göre kazfi sağlamken yapmış, liân hasta iken olmuşsa kadın mirâsçı olamaz. Nehir.

«Veya ilâ yapanın hükmü de böyledir.» Musannıf bu sözle îlâ müddetinin de hasta iken geçtiğini kasdetmiştir. Bahır

«Sebebi yukarıda geçti.» Yani ayrılık koca tarafından gelmiştir. Hidâye sahibi diyor ki: "Bu yapılması lâbud bir fiile tâlik kabîlindendir. Çünkü kepazeliği kendinden def için kadın dâvâya vermeye mecburdur."

«Sağlamken kadına ilâ yapar da ilh...» meselesinde kadının mirâsçı olamamasının vechi şudur: İlâ talâkı cima´sız dört ayın geçmesine tâlik mânâsındadır. Tâlikla şartın ikisinin de mutlaka erkeğin hastalığı zamanında olması lâzımdır. Burada ise dönmek suretiyle bunun ibtali mümkünse de bu erkeğe lâzım gelen bir zararladır. Bu zarar keffâretin vâcib olmasıdır. Binaenaleyh imkân bulmuş sayılmaz. Bahır.

«Ve ölürse» yani kadının iddeti içinde ölürse demektir.

«Hastalığın ölüm hastalığı olması lâzımdır ilh...» cümlesi ikinci meselenin ta´lilidir. T.

«Talâk-ı bâinde dahi kadının ilh...» cümlesi üçüncü meselenin ta´lilidir. Yani dinden dönmek mirâs ehliyetini ortadan kaldırır demek istiyor. T.

METİN

Nitekim kadını talâk-ı ric´i ile boşar veya hiç boşamaz da kadın kocasının oğluna râm olur veya onu öperse kocasına mirâsçı olamaz. Çünkü ayrılık kadın tarafından gelmiştir. Yahut kadını onun emriyle bâin kılar veya kocasından hul´ olur yahut kendini ihtiyar ederse velevki bülûğ, âzâdlık, âlet kesikliği ve kalkınamamak sebeblerinden biriyle olsun kocasına mirâsçı olamaz. Çünkü kadın razıdır.

Onun emriyle diye kayıdlaması şundandır: Zira kadın kendisini talâk-ı bâinle boşar da kocası razı olursa onun rızasiyle amel ederek kadın mirâsçı olur. Kınye. Kocası hapiste kapalı yahut harb safında bulunursa -tâun hastalığının salgın hale gelmesi de bunun gibidir. Eşbâh.- veya evinin dışındaki işleriyle meşgul olup bir elemden şikâyeti varsa yahut hummalı ise kısas yahut recm sebebiyle hapsedilmişse karısı mirâsçı olamaz. Çünkü selâmet gâlibtir.

İZAH

«Veya hiç boşamaz da» yani talâk-ı ric´î ile hiç boşamamak arasında fark yoktur demek istiyor.

«Kocasının oğluna râm olursa» ifadesindeki râm olmak yani itâat etmek bir kayıd değildir. Çünkü kadın o işi zorla da yapsa yine mirâsçı olamaz. Zira kocası tarafından hakkı ibtal edilmemiştir. Nitekim Bedâyı´dan naklen Bahır´da izah edilmiştir. Lâkin oğluna bunu babası emrederse kadın mirâsçı olur. Nitekim arzetmiştik.

«Çünkü ayrılık kadın tarafından gelmiştir.» Binaenaleyh kadın hakkının sâkıt olmasına razı demektir.

«Yahut kadını onun emriyle bâin kılar.» sözü kadın bir talâk isteyip kocasının üç talâkla boşamasına da sâdıktır. Binaenaleyh Bahır sahibinin: "Ben bunun hükmünü görmedim." demesi açık olarak görmedim mânâsınadır. Sonra şöyle demiştir: "Bu kadına mirâs verilmemek gerekir. Çünkü talâk-ı bâine razı olmuştur."

«Veya kocasından hul´ olursa» diye kayıdlaması şundandır: Çünkü bu kadını ecnebî bir kimse hasta olan kocasından hul´ ederse, kocası iddet içinde öldüğü takdirde kadın ona mirâsçı olur. Çünkü kadın bu talâka razı olmamıştır. Kocası mirâs kaçıran olur. Bunu Câmiu´l-Fûsuleyn´den naklen Bahır sahibi söylemiştir.

Ben derim ki: Ta´lil şunu ifade eder: Kadını ecnebî birisi mehri mukabilinde kocasından hul´ yaparsa kadın buna razı olduğu takdirde yine mirâsçı olur. Çünkü razı olması ayrıldıktan sonra vuku bulmuştur. Binaenaleyh ayrılığa bir tesiri yoktur. Onun yalnız mehrinin sukûtunda tesiri vardır. Böylece razı olmadan mirâs kaçırma sâbit oldu demektir. Artık razı olmakla bunun hükmü kalkmaz ve bu kadın mirâsçı olmaz denilemez. Çünkü rıza delili ortadadır. Muteber olan onun ayrılmazdan önce bulunmasıdır. Ayrıldıktan sonra bulunması muteber değildir.

«Çünkü kadın razıdır.» Ayrılık onun ihtiyariyle olmuştur. Zira sabredebilirdi. Bedâyı´.

«Onun rizasiyle amel ederek ilh...» Çünkü mirâs hakkını ibtal eden onun razı olmasıdır. Nehir sahibi buna itiraz ederek: "Talâk erkeğin hastalığında olursa bunun bir faydası yoktur. Çünkü onda rıza delili mevcuddur." demiştir.

Ben derim ki: Bu söz götürür. Çünkü kadın kendi hakkını ibtal etmeyen mevkuf bir talâka razı olmuştur. Buna razı olmasından hakkını ibtal edene de razı olması lâzım gelmez. Câmiu´l-Fûsuleyn´in ibâresi şöyledir: "Bu kadının isteği ile yapılan talâk gibi değildir. Çünkü kadın ibtal eden bir amele razı değildir. Onun kendimi boşadım demesi ibtal edici değildir. Yalnız kocasının razı olmasına bağlıdır. Kocası hastalığı esnasında razı olunca yeni bir talâk yapmış gibi olur ve mirâs kaçırandır."

«Kocası hapiste kapalı ise...» Dürer-ü Müntekâ´da bunun ibâresi "bir kalede kapalıysa" şeklindedir. Başka kitabların ibâreleri de öyledir. Bundan sonra harb safında bulunursa demesi mübâreze için saftan çıkmaktan ihtiraz içindir. Çünkü çıkarsa mirâs kaçıran olur. Nitekim geçti. Burada mirâs kaçıran sayılmaması şundandır: UIema: "Kal´a düşmanın zararını def içindir." demişlerdir. Nehir sahibi diyor ki: "Bunun mutlak ifade edilmesi birbirlerine nisbetle az veya çok olmalarının farkı olmadığını göstermek içindir. Ama ben bunu ulemanın söylediklerini görmedim."

Ben derim ki: Zâhire bakılırsa harb safında bulunduğu müddetçe fark yoktur. Ama birbirlerine karışırlarsa Mi´râc´tan naklettiğimizden biliyorsun ki hastalık hükmündedir. Meğerki bir taraf gâlib gelmiş olsun.

TENBİH: Safta olanın benzeri batma tehlikesi geçirmezden önce gemide bulunan yahut yırtıcı hayvanların veya düşmanın bulunduğu yere giden gibidir. Bahır.

«Tâun hastalığının salgın hale gelmesi de bunun gibidir.» Fetih´de Şâfiîlerden naklen bildirildiğine göre bu hastalık hükmündedir. Fetih sahibi: "Ama ben bunu bizim ulemamız tarafından söylendiğini görmedim." demiştir. Hanefîlerin kaideleri bu kimsenin sağlam gibi sayılmasını gerektirir. Hâfız Askatânî Bezlü´l-Mâûn adlı kitabında şöyle demiştir: "Hanefî ulemasından bir cemaatın bana söyledikleri budur.

Eşbâh´da: Nihayet bu kimse harb safında bulunan gibidir. Binaenaleyh mirâs kaçıran sayılmaz denilmektedir. "İmam Mâlik´e göre de sahih olan budur. Nitekim Dürr-ü Müntekâ´da belirtilmiştir. Şürunbulûliyye sahibi diyor ki: "Bu teslim edilemez Çünkü harb safındakilerle beraber bulunup müdafaa yapan kimseyle onlar gibi bir kavmin arasında bulunup atış kuvveti olmayan kimseler arasında tâun yayıldığı zaman bir benzerlik yoktur."

Ben derim ki: Bir mahalleye veya beldeye tâun girerse ora halkını helâk korkusu alır ve harbin kızıştığı hale benzer. Tâunun gîrmediği mahalle veya belde böyle değildir. Binaenaleyh bu tafsilâta göre hareket gerekir. Biliyorsun ki itibar helâk korkusunun galebesinedir. Sonra gizli değildir ki, bütün bu söylenenler yaralanmayan kimse hakkındadır.

«Çünkü selâmet gâlibtir» Zira kal´a düşmanı def için yapılır. Yırtıcı hayvanların yaşadığı yerle hapisten de bir çaresi bulunup kurtulunabilir. Bunu Hindiyye´den naklen Tahtâvî söylemiştir.

METİN

Hâmile kadın mirâs kaçıran olamaz. Ancak doğum sancısıyla beraber olursa müstesnadır. Çünkü kadın o zaman hasta gibidir. İmam Mâlik´e göre ise altı ayını tamamladıktan sonra hasta gibi olur.

Hasta olan bir kimse kadının bâin talâkını ecnebî birinin yani karı-kocadan başka birinin-velevki kadının o kocadan doğurduğu çocuğu olsun- fiiline yahut vaktin gelmesine tâlik eder de hem tâlik hem şart hastalığında bulunursa yahut kadının talâkını kendi fiiline tâlik eder de tâlikle şartın ikisi birden veya yalnız şart hastalıkta bulunursa yahut kadının talâkını kadının yemek gibi mutlaka lâzım olan tabiî veya anne-babası ile konuşması gibi şer´î bir filline tâlik eder de her ikisi yahut yalnız şart hastalığında bulunursa kadın mirâsçı olur. Çünkü kocası mirâs kaçırandır.

Bedâyı´daki şu mesele de bu kabîldendir: "Bir kimse karısına: Seni boşamazsam yahut senin üzerine evlenmezsem sen üç defa boşsun der de bunu yapmadan ölürse karısı mirâsçı olur. Ama karısı ölürse kocası ona mirâsçı olmaz.

İZAH

«Doğum sancısı»nın tefsirinde ihtilâf edilmiştir. Bazıları kadın doğuruncaya veya ölünceye kadar dinmek bilmeyen ağrıdır demiş; bazıları bazen dinse de ona yine doğum sancısı denildiğini söylemişlerdir. Çünkü sancı bazen sükûnet bulup bazen şiddetlenir. Birinci tarif daha güzeldir. Bunu Müctebâ´dan naklen Bahır sahibi söylemiştir.

«Hasta olan bir kimse» yani hem tâliki hem şartı yahut bunlardan birini yaparken hasta bulunan bir kimse demek istiyor. Bu her ikisini yaparken sağlam bulunmaktan ihtirazdır. Çünkü öylesi bu meselenin suretlerinden değildir.

«Bâin talâkını» diye kayıdlaması mirâs kaçırma hükmü ancak onunla sâbit olduğu içindir. Bahır. Çünkü talâk-ı ric´îde mirâs kaçırma yoktur. Velevki onu kadının rızası cimadan hastalığında yapsın.

«Yahut vaktin gelmesine tâlik ederse» cümlesinden murad semavî yani Allah tarafından olan bir şeye tâlik etmektir. Buna tâlik demesi muzaf hükmün ona bağlı olması cihetinden şart mânâsında olduğu içindir. Nitekim Bahır sahibi tâlik bâbında bunu tahkîk etmiştir.

«Yalnız şart» yani üzerine tâlik yapılan şey ki şu haneye girersen boşsun cümlesinde o haneye girmesidir.

«Veya anne-babası ile konuşması gibi» her zi-rahim akraba anne-baba gibidir. Oruç, namaz, borç ödemek ve ödenen borcu almak gibi şeyler de böyledir. Nehir. Tatarhâniyye´de şöyle denilmektedir: "Kadının talâkını anne-babasının evine gitmesine tâlik eder de o da giderse koca-sına mirâsçı olur. Çünkü onları ziyarete gitmek kadının mutlak surette borcudur."

«Yahut yalnız şart hastalığında bulunursa» meselesinde İmam Muhammed muhâliftir. Ona göre tâliki sağlamken yaparsa kadına mutlak surette mirâs verilmez. Bahır sahibi diyor ki: "Ulema İmam Muhammed´in kavlini sahihlemişlerdir." Nehir sahibi bu kavlin sahih kabul edildiğini Fahru´l-İslâm´dan nakletmiştir.

«Çünkü kocası mirâs kaçırandır.» Tâlikı ecnebi birinin fiiline yahut vaktin gelmesine yapar daher ikisi hastalık halinde bulunurlarsa mücerred tâlik ile mirâs kaçırma kasdı tehakkuk etti demektir. Onun için hastalık halinde yalnız şart bulunursa bize göre kadın mirâsçı olmaz. İmam Züfer buna muhâliftir. Tâlikı kendi fiiline yapar da ikisi de yahut yalnız şart hastalıkda bulunursa yine mirâs kaçırmak tehakkuk eder. Çünkü ya hem tâlik hem şartla yahut yalnız şartla kadının hakkını ibtal ve ona zarar kasdetmiştir. Bu ise başkasının hakkını ibtal etmez.

Nitekim mecburiyet halinde başkasının malını telef etmek böyledir. Tâlikı kadının mutlaka yapması lâzım gelen bir işine yapar da şart hastalıkta bulunursa yine mirâs kaçırma tehakkuk eder. Çünkü ya dünyada helâk yahut âhirette azab korkusundan kadın o işi yapmaya mecburdur. Bu satırlar kısaltılarak Nehir´den alınmıştır.

«Bu kabildendir.» Yani mirâs kaçırma kabilindendir ve kendi fiiline tâlikdır. Kadının burada mirâsçı olması şart bulunduğu içindir Şart boşamamak yahut ölümünden önce üzerine evlenmemektir ki, hastalığı zamanına rastlar. Binaenaleyh adam mirâs kaçırandır. Velevki tâlik sağlamken yapılmış olsun. Erkeğin karısına mirâsçı olamaması hakkının sâkıt olmasına rıza gösterdiği içindir. Zira şartı kadının ölümüne kadar geciktirmiştir.

Yine Bedâyı´da zikredildiğine göre bir adam karısına: "Basra´ya gelmezsem sen üç defa boşsun." der de ölünceye kadar Basra´ya gitmezse kadın mirâsçı olur. Fakat kadın ölürse kocası ona mirâsçı olur. Çünkü karısı iken ölmüştür. Zira vukûun şartı yoktur. Bu adam Basra´ya karısı öldükten sonra gidebilir. Yani kadını boşaması ve üzerine evlenmesi bunun hilâfınadır. Çünkü kadın öldükten sonra bunlar mümkün değildir.

TENBİH: Şârihin talâkı üç defa diye kayıdlaması kadının ölümü meselesinde lâzım değildir. Çünkü talâk-ı ric´îyle boşar da kadının son nefesinde olduğuna hükmedersek meydana gelen talâk yine bâindir. Çünkü iddet bekleme imkânı yoktur. Hiç cima edilmeyen kadın gibi olur. Nitekim bunu Fetih´den naklen sarîh bâbında: "Seni boşamazsam sen boşsun." dediği yerde arzetmiştik.

METİN

Diğerlerinde kadın mirâsçı olmaz. Bundan murad her ikisi sağlamken yahut yalnız tâlik sağlamken yapılan, yahut kadının yapmayabileceği bir işine tâliktir. Bunların toplamı onaltı eder. Çünkü tâlik ya bir vaktin geçmesine, ya bir ecnebînin fiiline yahut kendi fiiline olur. Bunların her birinin dört vechi vardır. Zira tâlik ile şart ya sağlamken, ya hastayken yahut biri sağlam biri hastayken olur. Bunların hükümlerini gördük.

Bir adam sağlamken karısına: "Ben ve filan dilersek sen üç defa boşsun." der de sonra hastalanır ve hem koca hem ecnebî beraberce dilerlerse yahut evvela koca sonra ecnebî dileyerek koca ölürse kadın mirâsçı olamaz. Evvela ecnebî sonra koca dilerse kadın mirâsçı olur. Hâniyye´de böyle denilmiştir. Fark gizli değildir. Çünkü evvela ecnebîninin dilemesiyletalâk yalnız onun fiiline muallak olmuştur.

İZAH

«Yahut yalnız tâlik sağlamken yapılan» yani yalnız tâlik ecnebî birinin fiiline yahut vaktin gelmesine yapıldığı surettir. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. Bu evvelce metinden anlaşılmıştı. Demek ki burada tâlik umumuna yorumlanmaz. Hatta kendi fiiline şâmil değildir. Zira yalnız tâlikı sağlamken kendi fiiline yapar da şart hasta iken olursa kadın ona mirâsçı olur. Musannıf bunu metinde açıklamıştır. Binaenaleyh bunun umuma dahil olması doğru değildir. Sâlhânî´nin elyazısıyla böyle denilmiştir.

«Yahut kadının yapmayabileceği bir işine tâliktır.» Bu mutlaktır. Yani ister tâlik ve şart hasta iken yapılsın, ister bunlardan yalnız biri hasta iken yapılsın fark etmez. Tebyîn´de şöyle denilmiştir: "Bunlardan yani bu zikrettiğimiz suretlerden başka yerlerde kadın mirâsçı olamaz. Bunlardan murad bütün vecihlerde tâlik ile şartın sağlamken yapılması yahut ecnebînin fiiline veya vaktin gelmesine tâlik ederse tâlikın sağlamken yapılması yahut kadının yapmayabileceği bir işine nasıl olursa tâlik yapmasıdır ki, bu suretlerin hepsinde kadın mirâsçı olmaz." H.

«Bunların toplamı onaltı eder.» Hatta yirmisekize çıkarmak mümkündür. Çünkü tâlikı kendi fiiline veya kadının fiiline yahut ecnebî birinin fiiline yaptığında bu fiil ya çaresiz yapılacak fiillerdendir ya değildir. Böylece altı suret meydana gelir. Bunlar şart ve tâlikın dört vechiyle çarpılırsa yirmidört eder. Vakte tâlik ederse dört suret daha meydana gelr ve mecmuu yirmisekiz olur. Lâkin kendi fiiliyle ecnebînin fiili arasında yapılması lâbud olanlarla olmayanlar hususunda fark yoktur. Kadının fiiline tâlik etmesi bildiğin gibi bunun hilâfınadır. Sonra şurası da gizli değildir ki tâlikle şartın her ikisinin sağlamken yapılmasının hastanın talâkında bir tesiri yoktur. Onun için Bahır sahibi bunu zikretmemiştir. Binâenaleyh münasib olan onu atmaktır. Böylece suretler yirmibir olur.

«Bir adam sağlamken karısına...» tâlik yaparsa metinde beyan edildiği gibi hüküm verilir. Fakat hasta iken tâlik yaparsa kadın bütün suretlerde mirâsçı olur. Çünkü bu hem ecnebînin hem kendinin fiiline tâlik kabîlindendir. Buna delâlet eden suretler yukarıda görüldü. T.

«Fark gizli değildir» Bahır sahibi diyor ki: "Bunun hâsılı şudur: Talâk her ikisinin dilemesine tâlik edilmiştir. Beraberce dilerlerse koca tam bir illet teşkil etmez. Binaenaleyh mirâs kaçıran sayılmaz. Kocanın dilemesi sonra olursa iş değişir. Çünkü o zaman onunla illet tamam olur." Yani bu iş kendi fiiline tâlik kabîlinden olur ve yalnız şartın hastalık halinde bulunması kâfidir. İlk iki vecih bunun hilâfınadır. Çünkü onlar ecnebînin fiiline tâlik kabîlindendir. Onda tâlik ile şartın mutlaka hasta iken yapılması lâzımdır. Halbuki biz tâlikin sağlamken yapıldığını farzediyoruz.

METİN

Ölüm hastası ile karısı sağlamken üç talâk yapıldığında ve iddetin bittiği hususunda birbirlerini tasdik ederler de sonra adam karısına bir borç veya ayn ikrar eder yahut kadına bir vasiyyette bulunursa, kadına onun yani ikrar veya vasiyyet ettiği şeyden ve mirâsdan hangisi az ise o verilir. Çünkü töhmet vardır. Kadın kocasının ikrar ettiği vakitten itibaren iddet bekler. Bununla fetva verilir.

İZAH

«Ve iddetin bittiği hususunda» diye kayıdlaması ;mameyn´in muhalefetini belirtmek içindir. Onlara göre erkeğin ikrar ve vasiyyeti câizdir. Zira iddet lâzım gelmediği için ortada töhmet yoktur. Nitekim Tebyîn´de böyle denilmiştir. Bundan onlaşılır ki, karı-koca sağlamken üç talâk yapıldığında birbirlerini tasdik eder de iddetin bittiğinde tasdik etmezlerse kadın bilittifak az olanı alır. H.

«Kadına ikrar veya vasiyyet ettiği şeyin ve mirâsın hangisi az ise o verilir.» Yani vasiyyet edilen şey mirâstan azsa kadına o verilir. Mirâs vasiyyet edilenden azsa o verilir.

«Çünkü töhmet vardır.» Bu töhmet kocası kadına alacağı mirâstan ziyadesini versin diye karı-kocanın birbirinden ayrıldıklarını ve iddetin geçtiğini ikrar için anlaşmaları töhmetidir ki, yalnız ziyade hususundadır. Biz bunu reddederiz. İmameyn ikrar ve vasiyyetin câiz olduğunu söylemişlerdir. Çünkü iddet olmadığı için kadın o adama ecnebî olmuştur. Buna delil adamın kadın lehine şâhidliğinin kabul edilmesi, zekâtını o kadına verebilmesi ve kadının başka kocaya varabilmesidir. Cevap şudur: Âdeten zekât, şâhidlik ve kocaya varma hususunda anlaşma olmaz. Binaenaleyh töhmet de yoktur. Bu satırları Bahır sahibi kısaltarak Hidâye ve şerhlerinden almıştır.

«Kadın kocasının ikrar ettiği vakitten itibaren ilh...» Hidâye´de böyle denilmiştir. Hâniyye´nin iddet bâbında fetvanın buna göre olduğu bildirilmiştir. Hal böyle olunca yukarıda zikredilen hükümlerden hiç biri sâbit olamadığı gibi kocası bu kadının kızkardeşi ile ve ondan başka dört kadınla dahi evlenemez. Halbuki bu ulemanın burada açıkladıklarının hilâfınadır. Bununla Surûci´nin Gâye´de yaptığı itiraz da defedilmiş olur. O şöyle demiştir: "Hâli hakem kılmak gerekir. Bakılır: Karı-kocanın arasında geçimsizlik zuhur etmiş de kocası hastayken kadın onun hizmetini terketmişse bu anlaşma yapmadıklarına delildir. Töhmet de yoktur. Aksi takdirde sahih olmaz. Çünkü töhmet vardır." Nehir sahibi de bunu ikrar etmiştir.

Hâsılı şudur: Ulemanın burada kararlaştırdıkları kocasının bu kadın lehine şâhidliğinin kabul edilmesi gibi hükümler iddetin talâk vaktinde başlamasını iktiza eder. İddet bâbında sahih diye kabul ettikleri iddet ikrar vaktinden vâcib olur. Sözü ise bu hükümlerin bulunmamasını iktiza eder.

Ben derim ki: İddetin ancak talâk vaktinden vâcib olduğu gizli değildir. Karı-koca iddetin geçtiğini ikrar ederlerse töhmet bulunmayan bir hususta doğru söylemiş olurlar. Onun için ulema bu kadına nafaka ve mesken verilmesi vâcib olmadığını açıklamışlardır. Bunu kocası tasdik ettiği için yapmışlardır. Yukarıda geçen şâhidlik ve emsalinde töhmet yoktur. Çünkü âdeten onlarda anlaşma olmaz. Mirâs mikdarından ziyade vasiyyet bunun hilâfınadır. Onun hakkında Ebû Hanife´ye göre karı-kocanın sözleri tasdik edilmez. O ziyadeyi ibtal için iddetin bitmediğini takdir etmiştir. Çünkü töhmetin yeri budur. Şu halde murad sair hükümler hususunda iddetin bitmemesi değildir. Murad sadece töhmet yeri hakkında onun bitmesidir.

Bu izahtan anlaşılır ki, her iki kavil yani gerek iddet talâk vaktinden başlasın, gerekse ikrar vaktinden başlasın umumu üzere değildir. Onun için Fethü´l-Kadir sahibi iddet bâbında şöyle demiştir: "Müteehhirinin fetvası yani iddet ikrar vaktinden vâcib olur sözleri dört mezhebin imamlariyle sahabe ve tâbiinin cumhuruna muhâliftir. Onların muhalefeti töhmetten dolayı olduğundan töhmet yerlerini ve kendilerinden anlaşma beklenen insanları araştırmak gerekir.

Onun için İmam Suğdî tafsilât vermiş, İmam Muhammed´in Mebsûttaki: "İddetin ibtidası talâk vaktinden başlar." sözünü karı-koca talâkın isnad edildiği vakitte ayrıldılarsa diye yorumlamıştır. Ayrılmadılarsa her ikisinin yalan söyledikleri zâhirdir ve isnad hususunda tasdik edilmezler."

Bahır sahibi iddet bâbında: "İşte arabulmak böyle olur." demiştir. Yani mütekaddiminle müteehhirinin sözleri arası böyle yatıştırılır demek istemiştir. Bundan anlaşılır ki Surûcî´nin: "Hali hakem kılmak gerekir." sözü dogrudur. Lâkin onun: "Geçimsizlik ve kocasının hizmetini terk etmesi anlaşma olmadığına delildir." sözünü Fetih sahibi reddetmiş, bunun zâhir olmadığını söylemiştir. "Çünkü kocasının kadına alacağı mirâstan daha fazlasını vasiyyet etmesi, bu geçimsizliğin bir hileden ibaret olduğu hususunda açıktır." demiştir. Evet, İmam Suğdî´nin söylediği ayrılma işi bu adamın karısına vasiyyeti sahih olmak, onun kızkardeşiyle evlenmek ve ondan başka dört kadın alabilmek hususunda anlaşma olmadığında zâhirdir.

TENBİH: Bil ki kadının aldığı şey mirâsa benzemektedir. Taksim edilmeden terekeden bir şey zâyi olursa bütün terekeden sayılır. Tereke eşyadan ibaret olup kadın para almak istese buna hakkı yoktur. Kadının aldığı bir cihetten borca da benzer. Hatta mirâsçılar onu terekeden başka bir şeyden verebilirler. Kadının kendi ifadesine göre aldığını borç sayarlar. Fethü´l-Kadir, Bahır ve diğer kitablarda böyle denilmiştir.

METİN

İkrar vaktinden itibaren iddet bittikten sonra koca ölürse bütün ikrar ve vasiyyet ettiği şeylerkadına verilir. İmâdiyye. Birbirlerini tasdiklerl kocanın ölüm hastalığında değilse kocanın ikrar ve vasiyyeti sahihtir. Ama karısı yalanlarsa ikrarı sahih olmaz.

Mecma´ şerhi, Fûsul´de şöyle denilmiştir: "Kadın kocasının kendini hasta iken talâk-ı bâinle boşadığını iddia eder de kocası inkârda bulunursa ve hâkim kocasından yemin ister o da yemin ederse, sonra kansı kocasını tasdik edip kocası ölürse kadın ölümünden önce onu tasdik ettiği takdirde kendisine mirâsçı olur. Ölümünden sonra tasdik ederse mirâsçı olamaz." Nasılki kocasının hastalığında kadın kendi isteğiyle üç defa boşanır da sonra kocası ona vasiyyette veya ikrarda bulunursa kadına bunların az olanı verilir. Sağlam bir adam iki karısına sizden biriniz boş olsun der de sonra ölüm hastalığında birisi hakkında talâkı beyan ederse, bu beyanla mirâs kaçıran olur.

İZAH

«Bütün ikrar ve vasiyyet ettiği şeyler kadına verilir.» Çünkü artık kadın ecnebî olmuştur. Töhmet kalkmıştır. Bunun muktezası şudur ki: Kadının aldığı şeyin mirâsa benzer yeri kalmaz.

«Ama karısı yalanlarsa ikrarı sahih olmaz.» Vasiyyeti dahi sahih değildir. Kadına ifadesine göre muamale yapılır. O kendisinin bu adamın karısı ve mirâsçısı olduğunu söylemektedir. Mirâsçıya vasiyyet yoktur. Ona ikrar da yapılamaz. T. Ama bunu "Kocası ölüm hastalığında ikrarından itibaren karısının iddeti bitmeden yaparsa" diye kayıdlamak gerekir. Çünkü kocası üç defa boşadığını ikrar edince onun ikrarıyla amel edilerek kadın ondan bâin olur. Velevki karısı yalanlamış olsun ve adam mirâs kaçıran olur. Hastalığından düzelir de sonra iddet içinde ölürse yahut düzelmez de iddet geçtikten sonra ölürse kadın ona mirâsçı olamaz. Ama kocasının ona vasiyyeti ve mal ikrarı sahih olur. Kadının talâk hakkındaki sabık yalanlaması şimdi vâki olan talâka razı olmak sayılmaz. Nitekim gizl değildir. Bana zâhir olan budur.

«Ölümünden sonra tasdik ederse mirâsçı olamaz.» Ben derim ki: Bu ancak kadın bâin talâkın sağlamken yapıldığını iddia ederse zâhir olur. Çünkü kadının dâvâsı o adamdan mirâsçı olmadığını itirafı tezammun eder. Adam mirâs kaçıran değildir. Ama kadın bâin talâkın bu ölüm hastalığında olduğunu iddia ederse zâhir değildir. Çünkü kadın arkasından kocasına mirâsçı olabileceği bir talâk iddia etmektedir. Şu kadar var ki. bu adamdan bâin oldugunu söyleyince ondan ayrılması icab ederdi. Kocasına bu vâcibi iddia etmekle boşanmış olmasına razı olması Iâzım gelmez. Nitekim gizli değildir. Binaenaleyh ona mirâsçı olması icab eder. Bu hususta kadının dâvâsında ısrar etmesi veya ölümünden evvel yahut sonra kocasını tasdikte bulunması fark etmez. Nitekim kadının iddia ettiğini kocası ikrarda bulunursa hüküm budur. Ben bundan bahseden görmedim. Galiba açık olduğu için ulemabundan söz etmemişlerdir.

«Nasılki kocasının hastalığında ilh...» Birinci meselenin hükmünü buna benzetmesi bunda hilâf olmadığı içindir. Bildiğin gibi birinci mesele bunun hilâfınadır.

«Kadına bunların az olanı verilir.» Yani ikrar veya vasiyyet ettiği şeyle mirâstan hangisi azsa o verilir.

«Sağlam bir adam» diye kayıdlaması mirâstan kaçırması beyanla olacağı içindir. Hasta ise beyanla değil o sözle mirâs kaçıran olur.

«Sizden biriniz boş olsun.» Yani üç defa boş olsun derse demek istiyor. Nitekim Kâfî´den naklen Fetih´in ibâresi böyledir. Maksad budur. Çünkü sözümüz erkeğin ne ile mirâs kaçıran olacağı hususundadır. Ric´î talâkla mirâstan kaçılmaz.

METİN

Kadın da ona mirâsçı olur. Kâfî. Bu şunu ifade eder ki, bu adam sağlamken yemin eder de hasta iken yeminini bozarak onun kadınlardan biri hakkında olduğunu beyan ederse mirâs kaçıran olur. Ama ben bunu bir yerde görmedim. Nehir.

Kocanın karısının mirâsa ehil olduğunu bilmesi şart değildir. Karısını hasta iken bâin olarak boşar da daha önce efendisi onu âzâd etmiş bulunursa yahut kadın kitabîyye iken müslüman olursa, kocası bunu bilmezse mirâs kaçıran olur. Kadın ondan mirâs alır. Zahîriyye.

Bunun hilâfına olarak bir kimse cariyesine: Sen yarın hürsün der, kocası da: Sen yarından sonra üç talâkla boşsun derse, kocası efendisinin sözünü bildiği takdirde mirâs kaçıran olur, bilmezse kadın mirâsçı olamaz. Hâniyye.

Talâkı cariyenin âzâd olmasına veya kendisinin hastalığına tâlik eder yahut kendisi sağlam iken talâka birini vekil eder de o kimse onun hastalığı zamanında fakat kendisini azle kâdir olduğu halde boşarsa mirâs kaçıran olur.

İZAH

«Kadın da ona mirâsçı olur.» Çünkü talâkı kadının hakkı kendi malına teallûk ettikten sonra beyan etmiştir. Binaenaleyh yapmak istediği kendine iade olunur. Nasılki yeni talâk yapmış olsa hüküm budur. Bunun mirâs hakkında yeni talâk sayılması töhmetten dolayıdır. İki kadından birisi adamdan önce ölür de ondan sonra adam ölürse kalan kadın teayyün eder ve mirâsçı olamaz. Çünkü bu hükmen beyandır. Erkekten töhmet kalkar. Meselenin tamamı Fetih´dedir.

Ben derim ki: "Bu beyanla mirâs kaçıran olur" sözü "Mübhem talâkda beyan talâkı mânen beyan şartıyla tâliktir." sözünü teyid eder. Yani beyan zamanında talâkın vukuu için hâlin sebebi olur ve beyan halinde talâk sabık sözle vâki olur. Ama "Talâk halen kadınlardanbirine gayr-i muayyen olarak vâkidir. Beyan hangisine olduğunu tâyindir." diyenlere göre bu adamın mirâs kaçıran olmaması gerekir. Çünkü talâk onun sıhhatli zamanında olmuştur. Bedâyı´da böyle denilmiştir. Bu hususta sözün tamamı da oradadır.

«Sağlamken yemin eder de» meselâ talâkı birinin fiiline tâlik ederek: Zeyd haneme girerse biriniz üç defa boş olsun derse beyanla mirâs kaçıran olur. Fakat talâkı kendi fiiline tâlik ederse beyanla değil hastalığındaki fiiliyle mirâs kaçıran olur.

«Karısının mirâsa ehil olduğunu bilmesi şart değildir ilh...» Hâsılı adamın mirâs kaçıran olması için karısının mirâsa ehil olması şarttır. Kadın cariye veya kitabîyye olur da kocası hastalığında onu talâk-ı bâinle boşarsa kocasına mirâsçı olamaz. Çünkü ehliyeti yoktur. Lâkin kocasının haberi yokken âzâd edilmiş veya müslüman olmuşsa kocası hasta iken onu talâk-ı bâinle boşadığı takdirde mirâs kaçıran olur. Kadın ondan mirâsını alır. Çünkü ayrılırken şart tehakkuk etmiştir.

«Sen yarından sonra üç talâkla boşsun» derse cevap metinde beyan edildiği gibidir. Fakat: Sen yarın dahi üç talâkla boşsun derse boşanmakla âzâdlık beraber olur. Kadına mirâs yoktur. "Sen âzâd edildiğin zaman üç talâkla boşsun." derse mirâs kaçıran olur. Zahîriyye´de böyle denilmiştir. Çünkü muallak rnuallaku´n-aleyhi tâkip eder ve talâk vâki olmadan mirâs kaçırma şartı teallûk eder. Önceki bunun hilâfınadır. Çünkü yarına muzaf olan iki şey beraberce vuku bulurlar.

«Bilmezse kadın mirâsçı olomaz» Çünkü bu adam tâlk vaktinde kadının hakkını ibtal etmek istememiştir. Velevki kadın talûk vâki olmazdan önce mirâsa ehil olsun ve tâlik zamanında hür olmasın. Çünkü kadının âzâdlığı izafe edilmiştir. Talâk vaktinde hür olması ve kocasının bunu bilmemesi bunun hilâfınadır. Zira bu hükmî bir iştir. Onu bilmek şart değildir. Bahır´da böyle denilmiştir. Daha doğrusu: "Çünkü bu sâbit bir iştir." demelidir.

TENBİH: Musannıfın: "Mirâs kaçıran olur." demesi kadının üzenine üç talâk vâki olmasını iktiza eder. Aksi takdirde talâk ric´î olur. Çünkü kadın hürre olmuştur. Ric´î talâkda mirâstan kaçmak yoktur. Anla! Buna göre tâlik bâbında şart lâfızlarından önce geçen: "Bir adam cariye olan karısına: Şu haneye girersen üç defa boşsun der de cariye âzâd edilir ve o haneye girerse ona ric´at edebilir." ifadesi müşkil kalır. Bunun muktezası burada iki talâk olmalıdır ve o adam mirâs kaçıran sayılmamalıdır.

Fakat ulemanın izafetle tâlik arasında söyledikleri farktan alarak şöyle cevap verilebilir: Muzâf hale sebeb olur, muallak bunun hilâfınadır. Hatta sen yarın hürsün dese bugün onu satmaya mâlik değildir. Ama yarın geldiği vakit hürsün derse satabilir. Nitekim Eşbâh´ın talâk bahsinde beyan edilmiştir. Bizim meselemizde de cariyesine sen yarın hürsün deyince hal için sebeb münakid olmuştur. Kocası: Sen yarından sonra üç defa boşsun deyincehürriyetin sebebi tehakkuk ettikten sonra talâk için sebeb münakid olmuştur. Binaenaleyh üç talâk boş olur. Tâlik meselesi bunun hilâfınadır. Zira bu adam tâlik vaktinde iki talâktan fazlasına mâlik değildir. O vakit hürriyetin sebebi de tehakkuk etmiş değildir. Şu halde mâlik olduğundan daha fazlası vâki olamaz. Bana zâhir olanın son haddi budur.

«Talâkı cariyenin âzâd olmasına» tâlik eder de hem tâlik hem şart hastalığında bulunurlarsa demek istiyor. Çünkü bu ecnebî birinin fiiline tâliktir. T.

«Veya kendisinin hastalığına» tâlik ederek: Ben hasta olursam sen üç defa boşsun derse mirâs kaçıran olur. Çünkü yeminin bozulmasının şartı olarak mutlak surette hastalığı göstermiştir. Mutlak hastalık ekseriyetle ölümle neticelenen döşeğe düşmedir. Ölüm hastalığı da budur. Valvalciyye´de böyle denilmiştir. Bahır sahibi bu kavlin sahih kabul edildiğini Hâniyye´den nakletmiştir.

Ben derim ki: Bunun muktezası şudur: Bu adam önceden hastalanıp sonra düzelse kadın boş düşmez. Çünkü hastalığı mutlak mânâsına almıştır ki, kâmil olan demektir. O da kendisine ölüm bitişen hastalıktır. O halde murad mutlak hastalık değil maraz-ı mutlaktır. Bunların arasında ise mâl mutlak ile mutlak su arasında olduğu gibi açık fark vardır.

METİN

Ayrılık sebebine hasta olduğu halde kadın teşebbüs eder de iddet bitmeden ölürse kocası ona mirâsçı olur. Nitekim aralarındaki ayrılık bülûğ ve âzâdlık muhayyerliğinde kadının kendini ihtiyar etmesiyle veya hasta olduğu halde kocasının oğlunun onu öpmesiyle veya ona râm olmasıyla vuku bulursa hüküm budur. Çünkü ayrılık onun tarafından gelmiştir. Bundan dolayı da talâk değildir. Ayrılmalarına âletin kesilmesi, kalkınamamak ve liân gibi bir şeyin sebeb olması bunun hilâfınadır. Çünkü bu suretlerde kocası ona mirâsçı olamaz. Hâniyye´de ve Câmi´den naklen Fetih´de bildirildiğine göre mezheb budur. Kâfî sahibi kesinlikle buna kâil olmuş; Bahır sahibi de mezhebin bu olduğunu söylemiştir. Çünkü bu talâkdır ve kadına muzaftır. Bu birincisi gibidir. Binaenaleyh kocası ona mirâsçı olur diyenler de olmuştur. -Bunu diyen Zeylaî´dir.- Kadın dinden döner de sonra ölür yahut dar-ı harbe kaçarsa bakılır: Dinden dönmesi hastalık esnasında olmuşsa kocası istihsanen ona mirâsçı olur. Aksi halde yani sağlamken dinden dönmüşse ona mirâsçı olamaz. Kocasının dinden dönmesi bunun hilâfınadır. Çünkü bu onun ölüm hastalığı mânâsındadır. Binaenaleyh karısı ona mutlak surette mirâsçı olur. Karı-koca beraberce dinden dönerler de sonra kadın müslüman olursa kocasına mirâsçı olur. Aksi câiz değildir. Hâniyye.

İZAH

«Ayrılık sebebine kadın teşebbüs eder de ilh...» sözü erkeğin nasıl mirâs kaçıran olacağını beyandan sonra kadının nasıl mirâs kaçıran olacağını beyana başlamaktır. Şârih bâbınbaşındaki: "Mirâs kaçırma bazen kadından da olur." sözü ile buna işaret etmişti.

«Kocası ona mirâsçı olur.» Çünkü erkeğin ölüm döşeğinde iken malına nasıl karısının hakkı teallûk ederse kadının ölüm döşeğinde de malına kocasının hakkı teallûk eder. Bahır.

«Veya ona râm olmasıyla» sözü zorla yapmasından itiraz içindir. Çünkü zorla yaparsa ayrılık sebebi kadından gelmediği için kocası ona mirâsçı olamaz. Kadını zorlaması için babası oğluna emretmişse evleviyetle kadına mirâsçı olamaz. Fakat erkek hasta olur da analığını zorlaması için oğluna emrederse bunun hilâfınadır. O mirâs kaçıran olur, karısı mirâsına konar. Emretmezse mirâs kaçıran sayılmaz. Nitekim yukarıda geçmişti.

«Bundan dolayı» yani kadın tarafından geldiği için talâk sayılmayıp fesh olur. Çünkü kadın boşamaya ehil değildir.

«Kocası ona mirâsçı olamaz.» Kadın da kocasına mirâsçı olamaz. Nitekim izahı musannıfın "kocasından hul´ olur veya nefsini ihtiyar ederse" dediği yerde geçmişti. Lâkin liânda kadın kocasına mirâsçı olur. Çünkü liânın başlangıcı erkek tarafındandır. Nitekim geçmişti.

«Çünkü bu talâkdır.» Binaenaleyh kocası tarafından yapılmış sayılır ve kadın buradan muztar mevkide kaldığı için mirâs kaçıran sayılmaz. Liânda kendinden kepazeliği def için buna muztardır, âlet kesildiğinde ve kalkınamamada ise nikâhtan beklenen iffet hâsıl olmadığı içindir. Binaenaleyh kadının çaresiz yapması gereken bir fiiline tâlik gibi olur. Kocasının hastalığında kadının talâk istemesi, onun da boşaması bunun hilâfınadır. Çünkü kadın zaruret yokken hakkının iskat edilmesine razı olmuştur. Onun için kocasına mirâsçı olamaz. Velevki kocası tarafından yapılmış talâk sayılsın.

Evet, kocasının hastalığında âleti kesik olduğu veya kalkınamadığı için kadın kendini ihtiyar ederse kocasına mirâsçı olamaması müşkildir. Zira mirâsçı olamamasının illeti kadının razı olmasıdır. Nitekim yukarıda geçti. Binaenaleyh bu muztar kalma dâvâsına aykırıdır. Cevap şudur: Bu hakikaten muztar kalmak değildir. Binaenaleyh aykırılık yoktur. Kadının hakikaten muztar kaldığı teslim edilse bile bundan kocasına mirâsçı olması lâzım gelmez. Çünkü ona mirâsçı olması ancak onun mirâs kaçırdığı sâbit olduğuna göredir. Böyle bir şey de sâbit olmamıştır. Binaenaleyh bu kadın kocasının oğlu tarafından zorla cima edilen kadın gibidir. Ona mirâsçı olamaz. Meğerki babası oğluna bunu emretmiş olsun. Nitekim yukarıda geçti.

Şu halde kadının muztar kalmasından kocasının mirâs kaçırıcı olması lâzım gelmez. Çünkü kocasının ona bir cinayeti yoktur. Buradaki onun hilâfınadır. Zira kadının muztar kalması bir özürdür. Çünkü kendi tarafındandır. Binaenaleyh burada muztar kalışı tesirlidir. Erkeğin mirâs kaçırması bunun hilâfınadır. O onun tarafından geldiği için kadının iztırarı ona tesir etmez. Zorlanan kimse gibi ki başkasının ölümü için zorlanması ancak kısası kendinden def için kendi fiilinde tesir eder, başkasının fiiline tesir etmez. Başkasından murad zorladığıkimsedir.

Bu söylediklerimizi Fetih sahibinin şu sözü de teyid eder: "Erkeğin hastalığında karısı ile ayrılmalarına âletinin kesikliği, kalkınamaması, bülûğ muhayyerliği ve âzâdlık gibi şeyler sebeb olursa karısı ona mirâsçi olamaz. Çünkü kadın hakkını ibtal eden sebebe razıdır. Velevki muztarı olsun. Zira iztırarın sebebi erkek tarafından gelmemektedir. Binaenaleyh ayrılma hususunda erkek cinayet işlemiş değildir." Burada bana zâhir olan budur.

«Kocası istihsanen ona mirâsçı olur.» Çünkü kadının mirâs kaçırmak istediği anlaşılmıştır. T. Kıyasa göre ona mirâsçı olamaması gerekirdi. Çünkü müslümanla kâfir arasında mirâs muamelesi cereyan etmez. T.

«Sağlamken dinden dönmüşse ona mirâsçı olamaz.» Çünkü kadın helâke yaklaşmadan dinden dönmekle bâin olmuştur. Bu helâke yaklaştıran dinden dönme değildir. Zira kadın öldürülmez. Fetih´de böyle denilmiştir.

«Kocasının dinden dönmesi bunun hilâfınadır ilh...» Çünkü dinsizliğinde devam ederse öldürülür. T.

"Mutlak surette mirâsçı olur." Yani sağlamlığında ve hastalığında mirâsçı olur. T.

"Karı-koca beraberce dinden dönerlerse ilah..." Burada Bahır sahibi şunları söylemiştir: "Karı-koca beraberce dinden dönerler de sonra birisi müslüman olur ve sonra birisi ölürse müslüman olan öldüğü takdirde mürted ona mirâsçı olamaz. Mürted olarak ölen koca ise müslüman olan karısı ona mirâsçı olur. Dinden dönen kadın ölürse bakılır: Dinden dönmesi hastalık esnasında olmuşsa müslüman olan kocası mirâsını alır. Sağlamken olmuşsa kadına mirâsçı olamaz. Hâniyye´de böyle denilmiştlr."

METİN

Bir adam evlendiğim son kadın üç defa boş olsun der de bir kadın nikâh ederse, sonra bir kadın daha nikâh edip koca ölürse evlendiği anda son kadın boş olur. Ve kocası mirâs kaçıran olmaz. İmameyn buna muhâliftir. Çünkü ölüm bildiricidir. Evlenmenin son diye vasıflanması şart vaktinden itibarendir. Binaenaleyh müstenid olarak sâbit olur. Dürer.

FER´İ MESELELER: Bir adam hastalığında karısını talâk-ı bâinle boşar da sonra ona seninle evlenirsem üç defa boşsun der ve iddet içinde onunla evlenerek hastalığı esnasında ölürse kadın mirâsçı olamaz. Çünkü kadın yeni bir iddet içindedir. Evlenme kadının fiiliyle hâsıl olmuştur. Binaenaleyh bu mirâs kaçırma değildir. İmam Muhammed buna muhâliftir. Hâniyye.

Kocası öldükten sonra kendisini hastalığı esnasında boşadığını iddia eden karısını mirâsçılar yalanlarlarsa söz kadınındır. Nasılki kadın kocam beni uyurken boşadı der de mirâsçılar uyanıkken boşadığını söylerlerse söz yine kadınındır. Valvalciyye.

Bir kimse hasta iken karısını boşar da iddeti bittikten sonra ölürse ev eşyasından müşkil olanlar kocanın mirâsçısına verilir. Çünkü kadın ecnebi olmuştur. İddet içinde ölmesi bunun hilâfınadır. Câmiu´l-Fûsuleyn.

İZAH

"Son kadın boş olur." Sözünü Şârih Dürer sahibine uyarak ziyade etmiştir. Bunu metnin ibâresini düzeltmek için yapmıştır. Kocası mirâs kaçıran olmayınca kadın ondan mirâs alamaz. Kadın zifaf olunmuşsa kendisine bir buçuk mehir verilir. Mehir şüpheyle zifaf için, yarı

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 19:52:27
Mehir şüpheyle zifaf için, yarısı da cima´dan önce boşandığı içindir. Kadın iddetini hayızla bekler yas tutmaz. Zeylai.

"İmameyn buna muhâliftir." Onlara göre talâk ölüm anında olur. Çünkü son diye tehakkuk eden vakit o vakittir ve adam mirâs kaçıran olur. Karısı kendisinden mirâs alır, bu kadına bir mehir verilir ve talâkla vefat iddetlerinin hangisi uzunsa onu bekler. Ric´î talâkla boşanmışsa vefat iddeti beklemesi gerekir, yas tutması da lâzımdır. Bunu Zeylaî söylemiştir.

"Çünkü ölüm bildiricidir ilah..." Cümlesi İmam-ı A´zam´ın kavlinin illetidir. Yani ölüm bu kadının son kadın olduğunu bildirir.

"Binaenaleyh müstenid olarak sâbit olur." Yani evlenme vaktine müstenid olarak sâbit olur. Nasılki talâkı kadının hayız görmesine tâlik etse kanı görmekle yemini bozulmaz. Çünkü kanın kesilmesi ihtimali vardır. Üç gün akarsa talâkın hayzın başında vâki olduğu meydana çıkar. Zeylaî. Bunun muktezası şudur: Bu adam evlendiği vakit hastaysa mirâs kaçıran sayılır ve karısı kendisine mirâsçı olur.

"Kadın mirâsçı olamaz ilah..." Bunun izahı şudur: Bu kadının birinci iddeti evlenmekle bâtıl olur. Binaenaleyh hastalığında boşanmasiyle kendisine sâbit olan mirâs hakkı da bâtıl olur. Çünkü kadın ona ancak iddeti içinde mirâsçı olur. İddet bitmiştir. Kadına ikinci talâk ile yeni bir iddet vâcib olmuştur. Nitekim iddet bahsinde görülecektir ki, bir kimse iddet bekleyen karısını cima´ etmeden boşarsa o kadına yeni bir iddet beklemek vâcib olur. İkinci talâktan sonra kadının mirâsçı olmasına imkân yoktur: Çünkü bunun şartı evlenmektir. O da hâsıl olmuştur. Binaenaleyh kadın üç talâkın vukuuna razı demektir. Bu Şeyhayn´a göredir. İmam Muhammed´e göre ise kadın ona mirâsçı olur. Çünkü kadına vâcib olan yalnız birinci iddeti tamamlamaktır. Binaenaleyh iddeti kaldığı için mirâs kaçırma hükmü de birinci talâkla bâkidir. Rahmetî.

"Mirâsçılar yalanlarsa ilah..." Yani kadın kocam beni ölüm hastası iken bâin olarak boşadı ve iddetim içinde öldü diye iddia eder de mirâsçılar: Hayır sağlamken boşadı derlerse söz yeminiyle birlikte kadınındır. Çünkü kadın mirâsın sukutunu inkâr etmektedir. Kadın mirâsı iskat etmeyen bir talâkı ikrar etmektedir.

"Ev eşyasından müşkil olanlar" dan murad: Hem erkeğe hem kadına elverişli olanlarıdır. Yalnız birine elverişli olanlar hakkında söz elveren tarafındır. Bu meselede dâvâ bahsinin yeminleşme bâbında inşaallah tafsilât verilecektir.

"Çünkü kadın ecnebî olmuştur." Yani artık zilyed değildir. Zilyed mirâsçılardır. Söz ise zilyedindir.

"İddet içinde ölmesi bunun hilâfınadır." Yani kocasının iddet içinde ölmesi bunun hilâfınadır. Çünkü Ebû Hanife´ye göre o zaman müşkül kadının olur. Zira kadın mirâsçıdır, ecnebî değildir. Sanki kocası boşamadan ölmüştür. Câmiu´l-Fûsuleyn. Allahu a´lem.






RİC´AT BÂBI



METİN

Ric´at kelimesi rac´at da okunabilir. Bazen müteaddi olur, bazen olmaz. Ric´at: Mevcut olan milki iddetin içinde karşılıksız olarak devam ettirmek istemektir. İddetten murad hakiki cima´ iddetidir. Çünkü halvet iddetinde ric´at yoktur. İbn-i Kemâl. Bezzâziye´de: "Bir adam zifaftan sonra cima´da bulunduğunu iddia eder de kadın inkârda bulunursa ric´at edebilir. Bunun aksinde ric´at edemez." denilmiştir. Ric´at zorla, şakayla oyun ve hata ile sahih olur.

İZAH

Musannıfın ric´at bâbını talâktan sonra getirmesi ric´at hem tab´an hem vaz´an talâktan sonra olduğu içindir. Nehir.

"Bazen müteaddi olur, bazen olmaz." Yani bazen geçerli olarak kullanılır, bazen geçersiz.

"Devam ettirmek istemektir." sözü reddetmektir mânâsında kullanılmıştır. Bundan murad ric´atdır. Çünkü reddetmek deyince hatıra gelen mânâ elden gittikten sonra iade etmektir. Bu ise mevcud olmaya aykırıdır. Bir de burada reddetmek ibkâ mânâsındadır. Teâlâ Hazretleri: "Kocaları onları redde daha lâyıktır." buyurmuştur. (Yani Kocaları bu kadınları ellerinde bırakmaya daha lâyıktır demektir.) Buradaki red mevcud olan milki devam ettirmek ve tutmaktır. Teâlâ Haz´retleri: "Müddetleri yaklaştığında onları mâruf vecihle tutun." buyurmuştur. Nehir sahibi diyor ki: "Tutmak mevcudu devam ettirmektir. Elden gideni geri çevirmek değildir. Onun için bu kadına îlâ, zıhâr ve liân yapılabilir. Kadınlarım boş olsun sözü bu kadına da şâmildir. Ric´atta şahidler şart değildir. Mal olarak kadına bir şey vermek de vâcib değildir."

"Karşılıksız olarak" yani mal vermek şart değildir. Maksad yeni mehir koymanın şart olmamasıdır. Yoksa konmuşsa verilmeyecek mânâsına değildir. Şârih bunu milk bâkidir dâvâsını tekid için zikretmiştir. Çünkü milk bâki olmasa onu tekrar iade ederken karşılık vermek şart olurdu.

"Çünkü halvet iddetinde ric´at yoktur." Yani velevki halvet esnasında kadına dokunmuş, şehvetle bakmış olsun. Bunun vechi şudur: Cima´dan sonra iddetin meşru´ olmasında esas rahimin temiz olup olmadığını bilmektir. Bu da nesebler birbirine karışmasın diyedir. Cima´sız halvetten sonra iddetin vâcib olması ihtiyattır. Ama o iddet esnasında ric´atı sahih kabul etmek ihtiyattan değildir. Rahmetî.

"İbn-i Kemal." Cima´dan sonra beklenen iddet hakkında şöyle demiştir: "Bu kayıd mutlaka lâzımdır. Çünkü iddet bazen cima´ olmaksızın halvet´i sahiha ile de vâcib olur. Ama bu iddette ric´at sahih değildir."

Ben derim ki: Mehir bâbında da geçtiği vecihle halvet-i sahiha ric´at hususunda cima´ gibi değildir. Halvet-i sahiha böyle olunca halvet-i fâside evleviyetle cima´ gibi olmaz.

"Bezzâziye´de ilah..." cümlesini buradan atmak daha iyi olurdu. Çünkü ileride hem metinde hem şerhde gelecektir. Bu cümledeki "zifaftan sonra" ifadesinden murad halvettir. Halvetten sonra cima´ı iddia ederse demiş olsa daha iyi ederdi. Nitekim ileride böyle diyecektir.

"Ric´at zorla ilah..." Bahır sahibi diyor ki: "Ric´atın hükümlerinden biri de ileride bir vakte izafesi ve bir şarta tâlikı sahih olmamaktır. Meselâ yarınki gün gelirse sona müracaat ettim, şu haneye girersen sana müracaat ettim denilemez. Ama zorla, şakayla, oyun ve hata ile nikâh gibi bu da sahih olur. Bedayi´de böyle denilmiştir. T." Kınye´de. "Bir kimse fuzûlinin müracaatını kabul etse bu sahih olur." denilmiştir. Bahır.

"Şaka ve oyun" kelimelerini kâmûs sahibi ciddiyetin zıddıdır diye tefsir etmiştir. Bunu Tahtâvî söylemiştir.

METİN

Ric´at: Sana müracaat ettim, seni geri çevirdim ve seni tuttum gibi kelimelerle niyetsiz olarak yapılır. Çünkü sarîhtir. Fiille yapılması kerâhetle câizdir. Hörmet-i musahereyi icab eden dokunmak gibi şeylerle de olur. Velevki bunları kadın yapsın ve bunlar ihtilas yoluyla yahut uyurken veya zorla yahut deli veya bunak olarak yapılmış olsun. Elverir ki erkek kadını bizzât veya o öldükten sonra mirâsçıları tasdik etsin. Cevhere. De

linin ric´atı fiille olur. Bezzâziye. Ric´at kadınla iddeti içinde evlenmekle sahih olur. Bununla fetva verilir. Cevhere.

İZAH

"Sana müracaat ettim gibi kelimelerle ilah..." diyeceğine "Ric´at sözle olur." dese daha iyi olurdu. Çünkü az sonra fiille de olur diyecektir. Bu onun rüknünü beyandır. Ric´atın rüknü kavil veya fiildir. Kavlî ric´at iki kısımdır. Biri mis´âlde gösterdiği gibi sarîhtir. Nikâh ve tezviç kelimeleri de sarîhten sayılırlar. Nitekim gelecektir. Musannıfın işe bundan başlaması hilâfsız olduğu içindir. Diğeri kinâyedir ki, benim indimde sen eskisi gibisin, sen benim karımsın gibi sözlerle yapılır. Kinâyede niyetsiz müracaat sahih değildir. Bunu Bahır ve Nehir sahibleri söylemişlerdir.

"Fiille yapılması" sarîh veya kinâye değildir. Çünkü sarîh veya kinâye olmak sözün halleridir. Evet, ulemanın zâhir olan sözlerinden anlaşıldığına göre fiil sarîh hükmündedir. Çünkü delinin de fiille ric´atı sâbittir. Nitekim gelecektir.

"Kerâhetle câizdir." Zâhire bakılırsa buradaki kerâhet tenzihidir. Nitekim Bahır sahibinin sözü de buna işaret etmektedir. Fetih sahibinin sözü dahi bunu te´yid etmektedir. Fetih sahibi Şâfiî´nin cima´ haramdır dediği yerde söz ederken: «Bize göre cima helâldır. Çünkü milk her cihetten bâkidir. Milk ancak iddet bitince elden gider. Binaenaleyh iddet bitmezden önce helâllık bâkidir." demiştir. Buna: "Talâk-ı ric´i ile boşadığı karısını sefere götürmesiharamdır." diye itiraz edilemez. Çünkü o kıyasın hilâfına olarak nassla sâbit olmuştur. Nitekim gelecektir. Bunu Fetih sahibinin: "Müstehab olan kadına sözle müracaat etmektir." ifadesi dahi te´yid eder. Anla!

"Dokunmak gibi" sözünden murad şehvetle dokunmaktır. Nitekim Minah´da belirtilmiştir. "Hörmet-i musahereyi icab eden" ifadesi de bu mânâyı ifade etmektedir. H. Bahır sahibi diyor ki: "Cima´ ve şehvetle öpmek de bunda dahildir. Öpmek ağızdan, yanaktan, çeneden, alından, baştan ve nereden olursa olsun mânisiz dokunmak yahut şehvetle harerete mâni olmayacak derecede ince bir perde arkasından dokunmak, şehvetle fercinin içine bakmak -ki bu kadın dayanarak otururken olur- hep dahildir. Bu fiillerin şehvetsiz olarak yapılması fercin içine velev dübürün halkasına şehvetsiz bakmak ise hariçtir. Çünkü böylesi müracaat etmiş olmaz .Lâkin mekrûhtur. Nitekim Valvalciyye´de belirtilmiştir. Kınye´de ise müracaat kasdı olmaksızın gözü şehvetle kadının fercine dokunmakla ric´at etmiş sayılır, denilmiştir." Muhît´te şu ibâre vardır: "Ric´at kasdıyla olmazsa öpmek ve şehvetsiz dokunmak mekrûhtur."

"İhtilas yoluyla" tâbirinden murad aniden yapmaktır. Bahır sahibi diyor ki: "Öpmek, dokunmak ve şehvetle bakmak gibi şeylerin erkek veya kadından olması fark etmez. Yeterki erkek kadını tasdik etsin. Kadının bunları erkeğin müsaadesiyle yapması ile ihtilasen yapması arasında fark olmadığı gibi erkeğin uyanık veya zorla yahut bunamış olduğu halde yapması arasında da fark yoktur. Ama bunları kadın iddia eder de inkârda bulunursa ric´at sâbit olmaz."

"Elverirki erkek kadını tasdik etsin ilah..." Fetih sahibi diyor ki: "Bu şehvet hususunda kocası kadını tasdik ettiğine göredir. Tasdik etmezse ric´at sâbît olmaz. Kezâ erkek ölür de kadını mirâsçıları tasdik ederse hüküm budur. Şehveti isbat için getirilen beyyine kabul edilmez. Çünkü şehvet gaib bir şeydir. Hulâsa´da böyle denilmiştir."

Ben derim ki: Lâkin nikâhı haram olan kadınlar bahsinde kitabımızın hem metninde hem şerhinde geçti ki, kadın kocasının veya oğlunun kendisini öpmesinde şehvet iddia eder de erkek inkârda bulunursa erkeğin sözü tasdik edilir, kadının sözü tasdik edilmez. Meğerki kadının yanına âleti kalkmış olarak gelerek onu kucaklamış olsun. Çünkü burada yalan söylediğine karine vardır. Yahut kadının memesini tutsun veya kadınla beraber vasıtaya binsin yahut onun fercine dokunsun veya ağzını öpsün. Bu sözün muktezası şudur: Kadın kocasının fercine dokunur veya ağzını öperse kocası yalanlasa bile kadın tasdik olunur ve burada şehvet için getirilen beyyine kabul edilir. Çünkü şehvet olduğu eserleriyle bilinir. Meselenin tamamı ileride gelecektir.

"Delinin ric´atı fiille olur." Yani bir adam karısını talâk-ı ric´î ile boşar da sonra delirirse onunric´atı fiille olur. Fetih sahibi şöyle demektedir: "Delinin ric´atı fiilledir. Sözle ric´atı sahih olmaz. Bazıları bunun aksini söylemiş, bazıları da her ikisine kâil olmuşlardır." Bu sözün zâhiri birinciyi tercih ettiğini göstermektedir. Bezzâzî sade birinciyi söylemekle yetinmiştir. Bahır sahibi: "Her halde tercih edilen budur. Çünkü delinin sözlerinden değil fiillerinden sorumlu olduğu mâlumdur. Sayrafiyye sahibi bunu rıza şart değildir diye ta´lil etmiştir. Onun içindir ki, fiille ric´ata zorlansa sahih olur." demiştir.

"Bununla fetva verilir." Bahır´da şöyle denilmiştir: «Zâhir rivâyet budur. Bedâyı´da böyle denilmiştir. Muhtar olan budur. Valvalciyye´de böyle denilmiştir. Fetva buna göredir. Yenâbi´de böyle denilmiştir. Binaenaleyh şârihlerin: Bu İmam-ı A´zam´a göre ric´at değildir. İmam Muhammed muhâliftir demelerı zâhir olmayan rivâyete göredir. Nitekim gizli değildir. Böylece anlaşılır ki nikâh lâfzı ric´at için istiare edilir. Ama ric´at lâfzı nikâh için istiare edilemez." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır.

METİN

Kadını dübüründen cima´ etmekle de mu´temed kavle göre ric´at yapılır. Çünkü bu da şehvetle dokunmaktan hâli değildir. Ric´at kadını bâin olarak boşamadıysa sahih olur. Bâinle boşadıysa sahih değildir. Velevki kadın kabul etmesin veya erkek: Sen benim ric´atımı ibtal ettin yahut benim sana ric´atım yok desin. Bu adamın karşılık vermeksizin ric´at etmeye hakkı vardır. Acaba yeni mehir koyarsa bu eski mehire ziyade sayılır mı sayılmaz mı? Bu hususta iki kavil vardır. Talâk-ı ric´i ile mehr-i müeccel peşine döner. Ama kadına dönmekle müecceI mehir müeccel olmaz. Hulâsa. Sayrafiyye´de: "İddet geçinceye kadar peşin olmaz." denilmiştir.

İZAH

"Mu´temed kavle göre" demesi fetva ona göre olduğundandır. Nitekim Fetih ve Bahır´da belirtilmişti.

"Çünkü bu da şehvetle dokunmaktan hâli değildir." Burada mu´teber olan şehvetle dokunmaktır. Musâheret meselesi bunun hliâfınadır. Orada bundan fazla olarak çocuğun doğmasına sebeb olan bir şehvet mu´teberdir. Onun için bu cima´ onu icab etmez. Nitekim dokunduktan sonra menîsini indirse hörmet-i musahere sâbit olmaz. Binaenaleyh burada ulemadan hiç biri dokunmak ve benzeri bir şeyden sonra menî gelmemesini şart koşmamıştır.

"Ric´at kadını bâin olarak boşamadıysa sahih olur." Bu söz ric´atın şartını beyandır. Ric´atın beş şartı vardır ki düşünmekle bilinir. Şürunbulâliyye.

Ben derim ki: Bu beş şart şunlardır:

1) Hürrede talâk üç, cariyede iki olmayacaktır.

2) Mal karşılığı bir talâk olmayacaktır.

3) Ayrılık bildiren uzun veya şiddetli gibi bir sıfatla mevsuf olmayacaktır.

4) Dağ gibi boşsun diyerek benzetme yapılmış olmayacaktır.

5) Talâk-ı bâin ifade eden kinâye olmayacaktır. Gizli değildir ki şart birdir. O da talâkın ric´i olmasıdır. Bu saydığımız beş şey talâkın ric´i olmasının şartlarıdır. Bunlardan biri bulunmazsa talâk bâin olur. Nitekim biz bunu talâk bahsinin başında izah etmiştik. Musannıf: "Ric´at kadını bâin olarak boşamadıysa sahih olur." sözüyle bunlara hâcet bırakmamıştır. Musannıfın bu sözü Kenz sahibinin: "Üç defa boşamadıysa" sözünden daha güzeldir. Lâkin Hayreddin-i Remlî şöyle demektedir: "Mevcud olan milki iddet içinde devam ettirmek istemektir. dedikten sonra buna hâcet yoktur. Çünkü talâk-ı bâinde her cihetten milk yoktur. Sözümüz bâinde değil ric´îdedir. Ulemanın çoğu burada gaflete düşmüşlerdir. "Lâkin fazla izah için ibârede biraz müsamaha göstermekte beis olmadığı meydandadır.

TENBİH: Cariyede iki talâkın, hürrede üç talâk gibi olmasının şartı cariyeliği iki talâktan sonra onun ikrarı ile sâbit olmamasıdır. Nehir´de Hâniyye´den naklen şöyle denilmiştir: "Bulunan insan bir kadın olur da erkek kendisini iki defa boşadıktan sonra cariye olduğunu ikrar ederse kocası ona ric´at edebilir. Bir defa boşadıktan sonra ikrar ederse ric´ata hakkı yoktur. Fark şudur: Bu cariye birinci defa ikrarıyla kocasının sâbit bir hakkını yani ric´atı ibtal etmektedir. İkinci defada böyle değildir. Çünkü kocası için hiç bir hak sâbit olmuş değildir."

"Velevki kadın kabul etmesin." Yani kadın öğrendikten sonra ister razı olsun ister olmasın hiç bilmemesi hâli de böyledir. İnâye´de: "Gaib olan kadına bildirmek şarttır." denilmişse de bu yanlıştır. Çünkü kadına bildirmenin şart değil sadece mendûb olduğu tekarrur etmiştir. Nehir.

"Ric´at etmeye hakkı vardır." Çünkü bu şeriat tarafından verilmiş bir hüküm olup kadının rızasıyla kayıdlı değildir. Iskat etmekle de sâkıt olmaz, mirâs gibidir.

"Bu hususta iki kavil vardır." Yani bazıları: Evet kadın kabul ederse ziyade sayılır demişlerdir. Bazıları ise arzettiğimiz gibi ziyade sayılmayacağını söylemişlerdir. İkinci kavlin vechi Cevhere´deki şu ifadedir: "Ric´î talâk milki yok etmez. Bir insana milkinn mukabilinde karşılık vermek vâcib değildir.

"Talâk ric´î ile mehr-i müeccel peşine döner." Yani kadını talâk-ı ric´î ile boşarsa zimmetindeki mehr-i müeccel peşine döner ve muaccel olur. Kadın onu derhal isteyebilir. Velevki iddet geçmeden olsun. Ama iddet içinde kadına müracaat ederse muaccel mehir müeccele dönmez. Bahır sahibi mehir bâbında şöyle demiştir: "Yoai te´cil talâka kadar ise böyledir. Fakat muayyen bir müddete kadarsa boşamakla muaccele dönmez."

"Sayrafiyye´de ilah..." Bahır sahibi mehir bâbında şunları söylemiştir: "Fetâvâ-iSayrafiyye´de talâk-ı ric´i ile mehr-i müeccelin mutlak surette muaccele döneceği veya iddet bitinceye kadar devam edeceği hususunda iki kavil zikredilmiştir. Kınye sahibi iddet bitinceye kadar helâl olmadığına kesinlikle hükmetmiş, umumiyetle ulemanın kavli budur demiştir." Yani âdet mehrin milki gideren talâka yahut ölüme kadar te´cilidir, demek istemiştir. Talâk-ı ric´î ise milki ancak iddet bittikten sonra elden çıkarır.

Binaenaleyh ondan önce mehir peşine dönemez. Bu naklettiğimizle anlarsın ki, Hulâsa´daki ifade iki kavilden biridir ve şârihin zikri ile yetindiği Sayrafiyye´nin ifadesinde müracaatla mehrin peşine döndüğüne dair bir şey yoktur. Velevki iddet müracaatla bâtıl olsun. Çünkü iddet geçmekle peşine döner sözü söylediğimiz gibi ayrılık ve milkin elden gitmesi sebebiyledir, iddetin bitmesi sebebiyle değildir. Müracaat etmekle peşine dönmenin şartı olan iddetin bitmesi bulunmaz. Çünkü bu şartın faydası müracaatla peşine dönmemektir, peşine dönmek değildir.

METİN

Müracaat ettiğini kadına bildirmek mendûbtur. Tâ ki kadın iddetten sonra başka kocaya varmasın. Şayet başkasına nikâh olursa zifaftan sonra bile olsa araları ayrılır. Şûmunnî. Fiilen ric´attan sonra bile olsa iki âdil kimseyi şâhid tutmak mendûbtur. Kadının izni olmaksızın kocasının onun yanına girmemesi dahi mendûbtur. Bu kadın hazırlansın diyedir. Velevki ric´at maksadıyla girsin. Çünkü yukarıda geçtiği vecihle fiilen müracaat mekrûhtur. Erkek: Ben sana iddetin içinde müracaat etmiştim diyerek iddet geçtikten sonra iddet içinde kadına müracat ettiğini iddiada bulunur da kadın kendisini tasdik ederse, birbirlerini tasdik etmeleri sebebiyle sahih olur. Aksi takdirde ric´at iddiası bilittifak sahih olmaz.

İZAH

"Tâ ki kadın başka kocaya varmasın." ifadesi Hidâye´nin: "Tâ ki kadın günâha girmesin." sözünden daha güzeldir. Çünkü kadın ric´atı bilmediği halde burada bir günâh yoktur.

"Araları ayrılır." "Yani erkeğin müracaatı beyyineyle sâbit olursa ikinci kocası ile cima´da bulunsalar bile araları ayrılır. Fetih´de: "Birinci kocası o kadınla cima´ etmiş bulunsun bulunmasın." denilmişse de bu herhalde kâtibin bir yanlışlığı veya kalem hatası olacaktır. Çünkü birinci kocasıyla cima´da bulunmayan kadına ric´at yoktur. Bu âşikârdır.

"İki âdil kimseyi şâhid tutmak mendûbtur." Bu hem birbirlerini inkârdan korunmak, hem de töhmet altına düşmemek içindir. Çünkü halk bu adamı karısını boşadı bilirler. O kadınla beraber kalırsa itham olunur. Mamafih şâhid getirmese de olur. "Adâlet sahibi iki kişiyi şâhid tutun." âyet-i kerîmesindeki emir nedib içindir. Zeylaî.

"Velevki ric´at maksadıyla girsin." Zira Bahır´da Hâvi´l-Kudsî´den naklen şöyle denilmiştir: "Karısına öpmek veya dokunmakla ric´at ederse, efdal olan ikinci defa şâhid getirerekmüracaat etmesidir." Yani karısına döndüğünü söylediğine şâhid getirir. Yoksa cima´a, dokunmaya veya şehvetle baktığına şâhid getiremez. Çünkü şâhidler bunu bilmez. Nitekim Zahîriyye´de buna işaret edilmiştir. Dürr-ü Müntekâ. Bahır sahibi diyor ki: "Musannıf biri sünnî, biri bid´î olmak üzere ric´atın iki nev´i olduğuna işaret etmiştir. Sünnî ric´at kadına sözle müracaatta bulunmak ve ric´at ettiğine şâhid getirmek ve kadını haberdar etmektir. Kadına sözle müracaat eder de şâhid getirmezse yahut şâhid getirir de müracaatını kadına bildirmezse sünnete muhâlif hareket etmiştir. Nitekim Tahâvî şerhinde beyan edilmiştir."

Ben derim ki: Kadına fiilen ric´at eder de ikinci defa şâhid çağırmazsa hüküm yine böyledir. Rahmetî: "Burada bid´îden murad mendûbun hilâfıdır. Talâkda ise tahrimen mekrûhtur." demiştir.

"Kadının izni olmaksızın" diyeceğine "kadına bildirmeden" dese daha iyi olurdu. Çünkü kadın izin vermeden yanına girmesi mekrûh değildir. Kenz´in ibâresi: "Kadına bildirmeden girmemesi" şeklindedir. Bahır sahibi diyor ki: "Yani yanına girdiğini kadına bildirir. Bu ya ayak sesiyle; ya öksürmekle yahut seslenmekle olur."

"Velevki ric´at maksadıyla girsin." Hidâye ve diğer kitablarda buna muhâlif olarak "ric´at etmek istemezse" diye kayıdlanmıştır. Onun için Bahır sahibi şöyle demiştir: "Musannıf bunu mutlak bırakmıştır. Binaenaleyh kadına ric´atı kasdettiği ve etmediği hallere şâmildir. Ric´atı kasdederse bildirmesi mendûbtur. Çünkü kadının fercini şehvetle görmeyeceğinden emin değildir. Görürse bu şâhid çağırmadan fiilen ric´at olur ki, evvelce arzettiğimiz gibi iki cihetten mekrûhtur. Ric´atı kasdetmezse bildirmeden yanına girmesi çok defa kadının iddetini uzatmaya sebeb olur. Çünkü bakmak istemediği halde kadını görür, bakmakla ric´at etmiş sayılır. Sonra onu boşar. Bu ise kadına zarardır." İki cihetten mekrûhtur demesi biri fiilen ric´at, biri de şâhid çağırmadan ric´at olduğundandır. Bunların ikisinde de bildiğin gibi kerâhet tenzihîdir. Bununla Şürunbulâlî´nin itirazı def edilmiş olur.

"Birbirlerini tasdik etmeleri sebebiyle sahih olur." Çünkü karı-kocanın birbirlerini tasdikleriyle nikâh sâbit olur. Ric´atın sâbit olması evleviyette kâlır. Bahır. Bu sözün zâhirine bakılırsa yalan bile söyleseler ric´atın sâbit olmasıdır. Fakat bunun mahkeme hükmüne göre olduğu gizli değildir. Diyâneten ise hakliate göre hükmolunur.

"Aksi takdirde ric´at iddiası bilittifak sahih olmaz." Çünkü o anda inşâsına mâlik olmadığı bir şeyi haber vermiştir, kadın bunu inkâr etmektedir. Binaenaleyh söz yeminsiz kadınındır. Mâlumdur ki altı şeyde yemin aranmaz. Bahır. Yani ileride gelecek dâvâ bahsinde musannıf: "Nikâh, ric´at, fey´, îlâ´, döl alma, kölelik, neseb, vela´, had ve liânda yemin ettirmek yoktur. Fetva yedi şeyde yemin ettirileceğine dairdir." diyecektir. Yani bunların ilk yedisinde yemin verdirilmez. Bu İmameyn´e göredir. Son ikisinde ise bilittifak yemin verdirilmez.

METİN

Kezâ iddet geçtikten sonra koca: Ben ona iddeti içinde müracaat etmiştim yahut onunla cima´da bulunmuştum diye beyyine getirirse ric´at olur. Sırf dokunduğuna ve öptüğüne dair beyyine kabul edileceği evvelce geçmişti. Bellenmelidir. Çünkü beyyine ile sâbit olan bir şey muayene ile sâbit gibidir. Bu en şaşılacak meselelerden biridir. ikrarı ikrarıyla sâbit olmaz, beyyineyle sâbit olur. Nitekim iddet içinde: ben sana dün müracaat etmiştim demiş olsa sahih olur. Velevki kadın kendisini yalanlasın. Çünkü o anda inşâya mâliktir.

Kadına inşâ kasdıyla: Ben sana müracaat ettim deyip de hemen arkacığından kadının ona: Benim iddetim bitti diye cevap vermesi bunun hilâfınadır. İmam-ı A´zam´a göre bu sahih olmaz. Çünkü iddetin bitmesiyle beraber olmuştur. Kadın susar da sonra cevap verirse bilittifak sahih olur. Nitekim kadın geçen iddet hakkında yemin etmekten çekinirse bilittifak yemin verdirilir. Cariyenin kocası iddet geçtikten sonra: Ben ona müracaat ettim der de cariyenin sahibi kendisini tasdik, cariye ise tekzib ederse beyyine de bulunmazsa yahut cariye iddetim bitti der de kocasıyla sahibi inkârda bulunurlarsa İmam-ı A´zam´a göre söz cariyenindir. Çünkü cariye emindir. Kocasını cariyenin sahibi yalanlar da cariye tasdik ederse söz sahih kavle göre efendisinindir. Çünkü cariyeye mâlik olduğu anlaşılmıştır. Bunu ibtal etmek cariyenin elinde değildir.

İZAH

"Evvelce geçmişti ilah..." Yani haram olan kadınlar bahsinde geçmişti. H. Orada şöyle denilmişti: "Şehvetle dokunduğunu ve öptüğünü ikrar ettiğine şehadet kabul edilir. Kezâ sırf dokunduğuna, öptüğüne ve avret yerine şehvetle baktığına şehâdet dahi muhtar kavle göre kabul edilir. Tecnis. Çünkü şehvet âletin kalkmasıyla ve eserleriyle bir dereceye kadar bilinen şeylerdendir." Biraz yukarıda arzetmiştik ki, âleti kalkarak sarılmak, fercine dokunmak ve ağzını öpmek söz şehvet iddia eden tarafındır. Bu da şehvete şâhidliğin kabulünü te´yid etmektedir.

«Bu en şaşılacak meselelerden biridir ilh...» Ulema bunu İmam Serahsî´nin Mebsût´undan nakletmişlerdir. Şunun için şaşılır ki, sana bir adam şimdi bir şey ikrar etti diyorlar da ikrarı sâbit olmuyor ve o şeyi geçmişte ikrar ettiğine beyyine getirilirse sâbit oluyor. Buna elbette şaşarsın. Çünkü şimdiki ikrarı muayeneyle sâbit ve beyyineyle sâbit olan ikrarından daha kuvvetlidir. Beyyinenin yalancı olmak ihtimali vardır. Onun içindir ki bir kimse birinde alacak malı olduğunu iddia eder de beyyine getirirse, sonra dâvâlı da ikrarda bulunursa beyyine bâtıl olur. Çünkü ikrar daha kuvvetlidir. Burada ise bunun aksini kabul etmişlerdir. Vechi şudur: Bu adamın iddet içinde ikrar etti diye şimdi ikrarda bulunması sırf bir dâvâdan ibarettir, beyyinesiz sâbit olmaz. Sebeb meydana çıkınca aceb bâtıl olur. Binaenaleyh bu enşaşılacak şeylerdendir diye ulemaya dolu dizgin itirazda bulunmak terbiyesizlikten ileri gelir.

«Çünkü o anda inşâya mâliktir ilh...» Yani inşâya mâlik olan kimse haber vermeye de mâliktir. Vasî, mevlâ, satışa vekil ve muhayyerlik sahibi böyledir. Bunu Telhisü´l-Câmi´den Bahır sahibi nakletmiştir.

«İnşâ kasdıyla» söylerse kabul edilmez. Fakat ihbar kasdıyla söylerse kadının tasdikine müracaat edilir. T.

«Hemen cevap vermesi» sözüyle musannıf kadının bunu hiç gecikmeden söylediğine işaret etmiştir. Nitekim bunun muhterezi az sonra gelmektedir. Bu sözle musannıf ilk konuşanın koca olduğuna işaret etmiştir. Söze kadın başlar da: Benim iddetim bitti der, arkacığından koca: Ben sana müracaat ettim derse söz bilittifak kadının olur. Fetih´de: "Her ikisi beraber söylerse ric´atın sâbit olması gerekir." denilmiştir. Nehir.

«İmam-ı A´zam´a göre sahih olmaz ilh...» Şübhesiz bu müddetin bitmeye ihtimalli olmasıyla mukayyeddir. Müddet buna ihtimalli değilse ric´at sâbit olur. Meğerki kadın doğurduğunu iddia etsin de bu sübut bulsun. İmameyn´e göre ise sahihtir. Çünkü zâhiren iddet devam ederken yapılmıştır. İmam-ı A´zam ise erkeğin konuştuğu anda iddetin devamını kabul elmemektedir. Çünkü kadın iddetini haber vermekde emindir. Kadının verdiği haberin havale edileceği en yakın zaman kocasının konuştuğu zamandır. Binaenaleyh ric´at iddet bitmesiyle beraber olur ve sahih kabul edilemez. Tamamı Fetih´dedir.

«Bilittifak sahih olur.» Çünkü sustuğu için kadın müttehemdir. Fetih.

«Yemin etmekten çekinirse» Fetih sahibi şöyle demektedir; "Kadın haber verdiği zaman iddeti geçmiş olduğuna burada bilittifak yemin verdirilir. Bununla ric´at arasında Ebû Hanife´ye göre fark vardır. Ric´atta adam karısına iddet içinde müracaat etmediyse ona göre yemin verdirilmez. Çünkü yemin ilzamının faydası yeminden çekinmektir. Bu ona göre bezl (harcama) dir. Altı şeyden ric´atı ve diğerlerini bezl ise câiz değildir. İddet evlenmekten çekinmek, kocasının evinde kendisini hapsettirmektir. Bunu bezlettirmek câizdir. Sonra kadın burada yeminden caydı mı ric´at sâbit olur. Çünkü kadının yeminden caymasıyla bizzarure iddet sâbit olur. Ric´at da ona bina edilir. Nasılki neseb ebe kadının şâhidliği ile sübut bulur. Bu onun doğuma yaptığı şâhidliğe dayanır." Lâkin Fetih sahibinin Zeylaî ile Mecma´ şerhine uyarak bahsettiği icma´a Bahır sahibi itiraz etmiş: "Zeylaî ile Mecma´ şârihinin mezheblerine göre burada ric´at sahihtir. Binaenaleyh onlara göre yemin verdirmek tasavvur olunamaz." demiştir.

«Sahibi tasdik, cariye ise tekzib ederse» diye kayıdlaması şundandır: Çünkü her ikisi tasdik ederlerse bilittifak ric´at sâbit olur. İkisi de tekzib ederlerse bilittifak sâbit olmaz. Bunu Nehir´den Tahtâvî nakletmiştir.

«Beyyine de bulunmazsa» söz cariyenindir. Beyyine getirirse ric´at sâbit olur. Nehir.

«İmam-ı A´zam´a göre söz cariyenindir.» İmameyn söz cariye sahibinindir demişlerdir. Çünkü o hâlis kendi hakkı olan bir şeyi ikrar etmiştir. Onun için sözü kabul edilir. Nitekim cariye aleyhine nikâhı ikrar etse kabul olunur. İmam-ı A´zam´ın delili şudur: Ric´at hükmünün sahih olup olmaması iddetin bitip bitmediğine bağlıdır. Bu hususta cariye emindir. Verdiği haber tasdik olunur. Sahibinin bu hususta sözü yoktur. Nikâh hakkında sözünün kabul edilmesi burada yalnız olduğu içindir. Ric´at böyle değildir. Nehir.

«Söz sahih kavle göre efendisinindir.» Yani bu hususta ulemamız müttefiktir. Fetih sahibi: "Söz bilittifak efendisinindir." demiştir. Şârihin "sahih kavle göre" demesi Yenâbî´in sözünden ihtiraz içindir. Orada bunun dahi ihtilâflı olduğu bildirilmiştir.

«Çünkü cariyeye mâlik olduğu anlaşılmıştır.» Nehir sahibi diyor ki: "Söz bilittifak cariye sahibinindir. Sahih kavle göre demesi Yenâbî´in sözünden ihtiraz içindir. Orada bu da ihtilâflıdır denilmiştir. İmam-ı A´zam´a göre bu meseleyle yukarıda geçen arasında fark şudur: Bu meselede iddet bitmiştir. Efendisinin milkinin zâhir olması gerekir. Onun için cariyeinin ibtal hususundaki sözü kabul edilmez. Geçen mesele bunun hilâfınadır. Çünkü sahibinin ric´atı tasdik etmesi iddeti de ikrar sayılır. Binaenaleyh iddetle birlikte milki zâhir değildir, ki sözü kabul edilsin." Bahır sahibi: "Hâsılı hükümde her iki mesele arasında fark yoktur. Hüküm ric´atın sahih olmamasıdır. Velevki izahı muhtelif yapılmış olsun." diyor.

METİN

Kadın iddetim bitti der de sonra bitmediğini söylerse kocasının ric´ata hakkı vardır. Çünkü kadın kendi üzerindeki bir hak için yalan söylediğini haber vermiştir. Şümunnî. Sonra müddet hayızla olursa muteberdir. Çocuk düşürmekle mu´teber değildir. Düşük çocuğun uzuvları belli olduğunda kocasının ondan yemin istemeye hakkı vardır. Doğum için olursa ancak beyyineyle kabul edilir. Velevki kadın hürre olsun. Fetih.

Kadın son hayzından on günde temizlenirse mutlak surette ric´at hakkı kesilir. Bu cariyeye de şâmildir. Velevki yıkanmış olmasın. Daha azda temizlenirse yıkanmadan ric´at hakkı kesilmez. Velevki eşek artığı su ile yıkansın. Mutlak su varken onunla yıkanması da câizdir. Çünkü temiz olması ihtimali vardır. Ancak pis olması da muhtemel olduğundan ihtiyatan o temizlikle namaz kılamaz, evlenemez. Yahut bir namazın bütün vakti geçinceye kadar bekleyip namaz zimmetinde borç olmadıkça veya su bulunmadığı vakit teyemmüm edip -velevki nafile olsun- tam bir namaz kılmadıkça esah kavle göre ric´at hakkı kesilmez. Kanı tekrar görürse on günü geçmediği takdirde kocası ona ric´at edebilir.

İZAH

«Sonra müddet hayızla olursa mu´teberdir.» Yani kadının "iddetim bltti" sözünün kabuledileceği meselelerde ancak müddetin buna ihtimali varsa sözü kabul edilir. Bu da iddetini hayızla beklediğine göredir. İddeti çocuk doğurmakla biterse velevki uzuvları belli olmuş düşük bir çocuk doğursun müddet şart değildir. Müddetin beyanı bâbın sonunda gelecektir

«Bu cariyeye de şâmildir.» Çünkü cariyenin iddeti iki hayızdır." Son kelimesi ikinci hayıza da şâmildir. Böyle demek Hidâye´nin: "Üçüncü hayıza da şâmildir." sözünden daha iyidir.

«On günde temizlenirse» sözü temizlenmenin illetidir. Yani temizlenmek tamam olduğu için kan kesilsin kesilmesin ric´at hakkı biter demektir. Nehir. Lâkin on günde kan kesilmez de kadının bu hususta bir âdeti olursa ric´at hakkı âdeti bittiği zaman sona erer. Nitekim Müntekâ´da Zeylaî ve diğer kitablardan böyle nakledilmiştir.

«İhtiyatan» sözü hepsine râci´dir. Çünkü eşek artığının temizlemediği şübhelidir. Mutlak su varken onunla yıkanırsa ihtiyat olan ric´at hakkının kesilmesidir. Çünkü temizleme ihtimali vardır. Kadının namaz kılamaması, kocaya varamaması onun temizlenmemesi ihtimalinden dolayıdır.

«Yahut bir namazın bütün vakti geçinceye kadar ilh...» Murad bir vaktin tamamiyle geçmesidir. Hayız ondan önceki mühmel vakitte -kuşluk vaktinde- yahut vaktin evvelinde veya ortasında kesilsin fark etmez. Bu söz bir namaz sığacak kadar vakit geçmesinden ihtiraz içindir. Bu kadarcık vakit mu´teber değildir. Mu´teber sayılmak için bütün vakit çıkıp namaz kadının boynuna borç olmalıdır. Onun içindir ki kadın vaktin sonunda temizlense fakat yıkanıp namaza niyetlenecek kadar zaman kalmasa ric´at hakkı kesilmez. Birinci namazın bütün vakti çıkacaktır. O çıkmadıkça o namaz boynuna borç olmaz.

«Kanı tekrar görürse ilh...» Bahır sahibi diyor ki: "Hayzın azı hakkında iki şeyden birinin şart kılınması şundandır: Çünkü müddet bitmediği için kanın tekrar gelmesi ihtimali olduğundan kanın kesilmesi ya hakikaten yıkanmakla yahut temiz kadınlara mahsus bir hüküm lâzım gelmekle mutlaka kuvvet bulmak icab eder. Kitabî kadın bundan hariçtir. Çünkü onun hakkında fazla bir emare beklenemez. Kanın kesilmesiyle yetinilir. Şârihler bunu böyle söylemişlerdir.

Zâhirine bakılırsa ric´atı kesen kanın dinmesidir. Lâkin bu muhakkak olmayınca onun hakikatini meydana getiren şey şart kılınmıştır. Bu şunu ifade eder ki, kadın yıkanır da tekrar kan gelirse on günü de geçmemişse kocası ona ric´at edebilir. Böylece yıkanmakla ric´at hakkının kesilmediği anlaşılır. On günden azda kan kesilerek yıkanmadan önce kadın kocaya varır da ondan sonra vakit biterse nikâhın sahih olduğu anlaşılır.

Fethü´l-Kadir sahibi bunu böyle incelemiştir. Bu inceleme metinlerin zâhirine muhâlif olsa da mânâ ona müsaiddir. Kaidelere de aykırı değildir." Yani metinlerin ibârelerinden anlaşılıyor ki, ric´atı kesen ya yıkanmak yahut vaktin geçmesidir. Bizzat kanın kesilmesi değildir. Kankesilir de kadın yıkanırsa yahut vakit geçer de sonra kadına ric´at ederse yahut kadın kocaya varır da kan tekrar galip on günü geçmezse metinlerin zâhirine göre evlenme sahihtir, fakat ric´at sahih değildir. Kan kesilir de tekrar gelmezse kadın da yıkanmadan başka kocaya varır ve vakit geçerse evlenme sahih değildir. Ric´at hakkı bâkidir. Şübhesiz ki bu Fetih sahibinin bahsettiğinden başkadır. Nehir sâhibinin anladığına muhâliftir. Ama şöyle denlebilir: Ulemanın on günden azda kan kesilirse sözlerinden murad hakikaten kesilmesidir. Çünkü tekrar kan gelir de on günü geçmezse, anlaşılır ki kadının yıkanması sahih olmamıştır, boynuna namaz da borç olmamıştır.

Binaenaleyh ric´at hakkı bâkidir, kadının evlenmesi doğru değildir. Lâkin kadına ric´at eder de yahut kadın yıkanmadan evlenir de namaz vakti geçer ve tekrar kan gelmezse metinlerin muktezasınca ric´at sahih, evlenme sahih değildir. Bu te´vil götürmez. Binaenaleyh sırf inceleme neticesi buna muhalefette bulunmak makbul değildir. Ric´atı kesen bizzat kanın dinmesi olursa bunun takviye eden bir şartla mevcud olması uzak görülemez. Bu da o kadına temiz kadınlar hükmüyle amel etmesi hususunda şeriatın hükmüdür. Çünkü yıkanırsa şeriat kendisine Kur´an okumayı, tavâf etmeyi ve emsalini câiz görmüştür. Kezâ şeriat namazın boynuna borç olduğuna hükmetmiştir.

Kıyâsa bakılırsa tekrar kan gelebilecek bir müddet bulundukça kadın hayızlı sayılmalıdır. Şeriat kadına temiz kadınlara aid bir hüküm verince bu ondan hayız kalktığına hüküm sayılır. Ama kan tekrar gelirse bu hüküm ortadan kalkar. Gelmezse hüküm bâkidir. O zaman kanın kesilmesi ancak bu şartla iş görür. Yani ric´at bu şartla kesilir. Başka kocaya varmak bununla sahih olur. Kanın tekrar gelmesiyle devam eden bu hüküm ortadan kalkarsa ameli bâtıl olur. Hüküm bâkiyse amel de bâkidir. AIIahu a´lem. Şârih zikri geçen bahsin yalnız bir kısmını zikretmekle bunun için yetinmiştir.

«Esah kavle göre ilh...» Bunun sahih olduğunu Fetih sahibi Mebsûttan nakletmiştir. Tebyîn ile Mecma´ şerhinde de sahih olduğu bildirilmiştir. Lâkin Cevhere´de Fetâvâ´dan nakledildiğine göre sahih olan kavil mücerred başlamakla ric´at hakkının kesilmesidir. Kadın mushafa dokunur veya Kur´an okur yahut mescide girerse, Kerhî ric´at kesilir demiş. Râzî kesilmeyeceğini söylemiştir. Fetih´de böyledir. Şürunbulâliyye. Nehir saihibi diyor ki: "Musannıfın namazla kayıdlaması Râzî´nin kavlini seçtiğine işaret etmektedir. Bu Şeyhayn´a göredir. İmam Muhammed mücerred teyemmümle ric´at kesilir demiştir ki, kıyas da budur. Çünkü mutlak temizliktir. Fetih sahibi bunu tercih etmiş, Bahır ve Nehir sahibleri de bunu ikrarda bulunmuşlardır.

METİN

Kitabî kadında mücerred kanın kesilmesiyle ric´at biter. Mültekâ. Çünkü o muhatab değildir. Ben derim ki: Bunun ifade ettiği mânâ deli ve bunak kadınların da böyle olmasıdır. Kadın yıkanır da bir uzuvdan daha az bir yerini unutursa rlc´at kesilir. Çünkü kurumak çabuk olur. Kadın su ulaşmadığını kesin olarak bilir veya kasden yıkamayı terk ederse ric´at hakkı kesilmez. Bir uzvu yıkamayı unutursa ric´at hakkı kesilmez. Mazmaza ve istinşaktan her biri uzuvdan az mesabesindedir. Çünkü sahih kavle göre bunların ikisi bir uzuvdur. Behensî. Bir kimse hamile olan karısını boşar da onunla cima´da bulunduğunu inkâr ederse, sonra doğurmadan ona ric´at eder ve kadın talâktan altı aydan daha az bir müddette, nikâhtan altı ay veya daha fazlada çocuk doğurursa sâbık ric´atı sahih olur. Sahih olduğunun anlaşılması doğurmaya bağlı olması onun daha önce sahih, olmasına aykırı değildir. Binaenaleyh Vikâye´nin sözünde müsamaha yoktur. l

İZAH

«Mücerred kanın kesilmesiyle» yani yıkanmaya, namaz vaktinin geçmesine veya teyemmüme hâcet kalmaksızın hayız kanının kesilmesiyle ric´at hakkı biter. Çünkü kitabîyye küfür halindeyken ibâdetin edasıyla mükellef değildir.

«Ben derim ki...» diyen Nehir sahibidir.

«Bir uzuvdan daha az bir yerini» meselâ bir veya iki parmağını, pazı ve baldırının bir kısmını yıkamayı unutursa demektir. Bahır. Unutmaktan murad şübhedir. Zira kuru bir yer bulur da oraya su isabet edip etmediğini bilemezse demektir. Bunu Rahmetî ve Tahtâvî söylemişlerdir.

«Ric´at kesilir.» Bununla kayıdlaması kocasının onunla cima´ı helâl olmadığı içindir. Unutulan yeri yıkamadıkça yahut yıkanmaya kudreti varken yıkanmadan üzerinden bir namaz vakti geçmedikçe başka kocaya da varamaz. Bunu İsbîcâbî´den Bahır sahibi nakletmiştir. Yani fercler meselesinde ihtiyat göstermiş olmak için bunu yapar. Nehir. Onun için ulema yıkanmada itibara aldıklarını burada itibar etmemişlerdir.

«Çünkü kurumak çabuk olur» Zâhirine bakılırsa zikredilen hüküm ıslaklık kurumadan önce şübhe ettiğine göredir. Islaklık kuruduktan uzun müddet sonra şübhe ederse zâhire göre şübhe tam bir uzuvda olsun, daha azında olsun itibara alınmaz. Çünkü burada illet zâhir değildir.

«Bir uzvu» meselâ elini veya ayağını unutursa ric´at hakkı kesilmez. Bahır.

«Bunların ikisi bir uzuvdur.» Yani ikisi bir uzuv mesabesindedir. Ayrı ayrı ele alınırlarsa bir uzuvdan daha az hükmündedirler. Bu kavil İmam Muhammed´indir. İmam Ebû Yusuf´tan da bir rivâyettir. Diğer rivâyette bunları ayrıca terketmek bir uzvu terk etmek gibidir. Mültekâ sahibi birinci kavlin sahih kabul edildiğine işaret etmiştir. Çünkü onu evvel zikretmiştir.

«Bir kimse hamile olan karısını» yani kadın talâktan sonra altı ay geçmeden doğurmaksuretiyle boşandığı zaman hamile olduğu anlaşılırsa demektir.

«Sonra doğurmadan ona ric´at ederse» sözünü musannıf Sadru´ş-Şeria´ya uyarak ziyade etmiştir. Nitekim gelecektir. Çünkü doğurduktan sonra ric´ata hakkı yoktur.

«Kadın talâktan altı aydan daha az bir müddette, nikâhtan altı ay veya daha fazlada çocuk doğurursa..» Ekseri nüshalarda böyle denilmiştir. Bazılarında ise "Kadın talâk vaktinden sonra altı aydan azda, nikâh vaktinden itibaren altı ay veya daha fazlada doğurursa" denilmiştir ki, doğrusu da budur. Çünkü çocuğun talâktan önce ana rahmine düştüğü bununla bilinir.

«Sâbık ric´atı sahih olur.» Velevki kocasının cima´ını inkâr etmesi sahih olmamasını gerektirsin. Çünkü kocasının sözüne göre kadına müracaatı cima´dan öncedir. Halbuki cima´ edilmeyen kadına ric´at edilmez. Lâkin çocuğun nesebi kendisinden sâbit olunca koca şer´an yalanlanmış olur. Onun için de ric´atı sahihtir.

«Sahih olduğunun anlaşılması ilh...» Bilmelisinki Vikâye´de şöyle denilmiştir: "Bir adam hamileyi veya çocuklu kadını boşar da cima´ etmedim derse ona dönebilir." Kenz, Hidâye ve diğer kitablarda da böyle denilmiştir. Sadru´ş-Şeria kendilerine itirazda bulunarak şöyle demiştir: "Hamile meselesinde işkâl vardır. Çünkü kadının talâk vaktinde hamile olduğunu bilmek ancak o vakitten itibaren altı ay geçmeden doğurmakla bilinir. Doğurursa iddet biter. Şu halde ric´ata nasıl hakkı olur? Doğurmadan ric´ata hakkı vardır mânâsı da kasdedilemez. Çünkü kocası cima´ı inkâr edince şer´an tekzib olunmamış, ancak altı ay geçmeden doğurursa tekzib olunmuştur. Şu halde sözün doğrusu: Bir kimse cima´da bulunduğunu inkâr ederek hamile olan karısını boşar da sonra ona müracaat ederse kadın altı ay geçmeden doğurduğu takdirde ric´at sahih olur demektir." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır.

Musannıf metinde Sadru´ş-Şeria´ya tâbi olmuş, şârih ise Vikâye nâmına cevap vermeye işaret ederek: "Sonra doğurmadan ona ric´at ederse" demiştir ki, bunun mânâsı doğurmadan ric´at ederse ric´atı talâktan itibaren altı ay geçmeden doğurmasına bağlı olarak sahihtir, demektir. Ric´atının sahih olmasının anlaşılması doğurmasına bağlanmak onun sahih olmasına aykırı değildir. Lâkin ihtimalden uzak olması da gözden kaçmamaktadır. Ama Bahır sahibi ulemanın tarafını tutarak Sadru´ş-Şeria´nın sözünü şöyle reddetmiştir: "Hamilelik doğurmadan sâbit olur. Onunla neseb de sâbit olur. Çünkü ulemamn hıyar-ı ayb (kusur muhayyerliği) bâbında açıkladıklarına göre satılan cariyenin hamileliği doğurmadan meydana çıkmakla anlaşılır. Nesebin sübutu bâbında da: Bu açık hamilelikle sâbit olur, denilmiştir." Yani doğurmadan hamilelik sâbit olunca doğurmadan ric´at sahihdir diye de hüküm verilebilir demek istemiştir. Ama Yâkub Paşa dahi hâşiyelerinde bunu iki vecihten reddetmiştir. Biri Bahır´dan naklettiğimizdir. İkincisi aşağıdaki meselede görülecektir ki, karısına ric´at eder de sonra kadın iki sene geçmeden doğurursa çocuğun nesebi sâbit olur. Yâkub Paşa: "Böylece anlaşılır ki gebelik altı aydan fazlada doğurmakla bilinir." demiştir. Nehir sahibi de onu tasdik etmiştir.

Ben derim ki: Birinci vecih nâmına Allâme Makdisî cevap vermiş ve şöyle demiştir: "Sadru´ş-Şeria´nın sözü bir tahkîktır ve kabule şâyândır. Onu reddederek: Gebelik doğurmadan sâbit olur, neseb de bununla sabit olur diyenin sözü reddedilir." Hıyar-ı ayb bâbında istidlal ettiği söze gelince: Bu söz İnam Muhammed´den nakledilen zayıf bir rivâyettir. Ona göre kadının kusur var diye şâhidlik etmesiyle reddedilir. Ebû Yusuf´tan bu hususta iki rivâyet vardır. Bunların zâhir olanına göre kadının kavli ancak husumet ve dâvâ için kabul edilir, red için kabul edilmez.

Nesebin sübutu bâbında ulemanın açık gebelik hakkında: "Neseb ancak nikâhla, doğum ise kadının sözüyle sâbit olur." sözlerine gelince: Oradaki hilâf mâlumdur. Ebû Hanife şöyle demektedir: "Koca didet bekleyen karısının doğurduğunu inkâr ederse, doğum ancak iki erkeğin veya bir erkekle iki kadının şâhidlikleriyle sâbit olur. Meğerki gebelik açık olsun. O zaman bir kadının yani ebenin şehâdetiyle sâbit olur. Bu sözle hamileliğin sübutuna dair bir şey yoktur. Sadece hamileliğin anlaşılması kadının şehâdetini te´yid eder. Sübutu ise doğurmaya bağlıdır. Nitekim Mebsût´ta kocası: Gebe kalırsan boşsun dediği yerde şu ifade vardır: Kadınla bir defa cima´da bulunduysa efdal olan ona yaklaşmamaktır." Sonra şöyle demiştir: "Bu sözü söyledikten sonra kadın iki seneden fazlada. bir çocuk doğurursa talâk vâki olur ve çocuğun doğmasıyla iddet biter." Demek ki onu ancak vech-i mahsus üzere doğumla isbat etmiştir. Gebeliğin zâhir olması sâbit olması demek değildir. Sübuta bağlı olan bir şey zuhura terettüb etmez."

Ben derim ki: Bu söz götürür. Çünkü Zeylaî´nin orada anlattığı şudur: "Ortada açık gebelik yahut mevcud nikâh veya koca tarafından gebeliğin zuhurunu itiraf varsa, doğum ebe kadının doğurdun demesiyle sâbit olur. Hatta kadının talâkını doğurmasına tâlik ederse Ebû Hanife´ye göre ebe kadının doğurdun demesiyle talâk vâki olur. Ona göre ebe kadının şâhidliği çocuğun tâyini için şarttır. İmameyn´e göre ise çocuğun doğması ancak ebe kadının şehâdetiyle sâbit olur. Bu suretle anlaşılır ki doğum İmam-ı A´zam´a göre gebeliğin zuhuru ile sâbit olur.

Allâme Kâsım orada demişti ki: Gebeliğin zuhurundan murad emarelerinin görülmesidir. Öyle ki her gören galebe-i zanla bu kadının hamile olduğunu anlar. Evet, bizim meselemizde olduğu gibi başka bir şey muaraza etmezse zuhuru itibara alınır. Çünkü kocasının cima etmedim diye ikrarı yalanı meydana çıkmadıkça ric´atının sahih olduğuna aykırıdır. Altı aydan azda doğurursa yalanı meydana çıkar.

Bunun bir benzeri de şudur: İddetini bekleyen kadın iddetinin bittiğini haber verir de sonra gebe olduğunu iddia ederse ulema gebeliğin zuhuruna bakmamış, yalnız doğurmasına bakmışlardır. Bu kadın haber verdiğinden itibaren altı aydan daha azda doğururursa nesebi sâbit olur. Çünkü yalan söylediği kesindir. Altı aydan fazlada doğurursa neseb sâbit olmaz: Zira sözünde çelişki vardır demişlerdir. Demek oluyor ki çelişki olduğu yerde gebeliğin zuhuruna bakmamışlardır. Onlar ancak ilk haberin kesinlikle yalan olduğunu meydana çıkaran şeye bakmışlardır ki, bu da Sadru´ş-Şeria´nın söylediğini te´yid eder.

İkinci vecih nâmına verilen cevab da şudur: Aşağıdaki meselede talâk kocası o kadınla halvette bulunduğunu ikrar ettikten sonra farzedilmiştir. Halvetten sonra yapılan talâk iddeti icab eder. Talâk-ı ric´î iddetini bekleyen bir kadın iddetinin bittiğini ikrar etmez de bir çocuk doğurursa onun nesebi sâbit olur. Lâkin çocuğu iki seneden fazlada doğurursa yaptığı doğum ric´at sayılır. Aksi takdirde sayılmaz. Zira boşamadan ana rahmine düşmüş olması câizdir. Nitekim iddet bahsinde gelecektir.

Çocuğun nesebi sâbit olunca kadına da meselâ sözle ric´at etmişse iki seneden azda doğurmak suretiyle bu ric´atın sahih olduğu anlaşılır. Bizim meselemizde ise erkek halveti ikrar etmiş değildir ki kadına lâzım gelsin. Bu kadını boşarsa cima´dan önce boşadığı zâhir olur. Binaenaleyh kadına iddet yoktur. Talâk vaktinden itibaren altı aydan azda doğurursa talâkın cima´dan sonra olduğu anlaşılır ve kadın iddet beklemektedir. Ona doğurmadan ric´at etmişse ric´atın sahih olduğu anlaşılır. Çünkü kadın iddet içindedir. Talâk vaktinden itibaren altı ay sonra doğurması bunun hilâfınadır. Çünkü ric´atın iddet içinde olduğu bilinmez. Çocuğun nesebi de sâbit olmaz. Zira ulemanın açıkladıklarına göre kaide şudur: Kendisine iddet vâcib olmayan her kadının çocuğunun nesebi kocasından sâbit olmaz. Meğerki yüzde yüz ondan olduğu bilinsin. Meselâ altı aydan azda doğursun. Bununla anlaşılır ki ric´atın doğuma ve nesebin sübutuna bağlı olması hususunda iki meselenin arasında fark yoktur.

Bizim meselemizde neseb ancak talâk vaktinden itibaren altı aydan azda doğurmakla sâbit olur. Zira kadının talâktan önce gebe kaldığı ve iddet vâcib olmayan her kadının çocuğunun nesebi kocasından sâbit olduğu kendisiyle halvet yapılıp da üzerine iddet vâcib olan kadın hakkında farz edilmiştir. Binaenaleyh o altı aydan fazlada da doğursa ona ric´at sahihdir. Bir çok kimselerin ayakları kaydığı bu makamın izahını ganimet bil! Selâm sana!

METİN

Nasılki boşanmadan önce doğuran kadını cima´ını inkâr ederek boşasa ric´at sahih olur. Çünkü şeriat çocuğu nikâha nisbet etmekle adamı yalanlamıştır. Binaenaleyh ikrarına başkasının hakkı teallûk etmedigi yerde sözü bâtıl olur. Kadın talaktan sonra doğurursa ric´at yoktur. Çünkü müddet geçmiştir. O kadınla halvette kalır da sonra cima´ı inkâr eder vesonra kadını boşarsa ric´ata hakkı kalmaz. Çünkü şeriat kendisini yalanlamamıştır. Cima´ı ikrar eder de onu karısı inkârda bulunursa ric´ata hakkı vardır. Kadınla halvet yapmamışsa ric´ata hakkı yoktur. Çünkü zâhir kadına şâhiddir. Valvalciyye. Kadını boşar da sonra kendisine ric´at ederse mesele de aynı halde olursa kadın talâktan itibaren iki seneden azda çocuk doğurduğu takdirde sâbık ric´atı sahih olur. Çünkü yukarda geçtiği vecihle kendisi yalanlanmış olur.

İZAH

«Boşanmadan önce doğuran kadını» yani nikâhtan itibaren altı ayda veya daha fazlada doğuran karısını boşarsa ric´atı sahih olur.

«İkrarına başkasının hakkı teallûk etmediği yerde ilh...» Bahır sahibi diyor ki: "Burada Kâfi sahibinin itirazı vârid değildir. O şöyle itiraz etmiştir: Bir kimse bir köleyi başkasınındır diye ikrar eder de sonra onu satın alırsa, sonra hak sahibi çıkarsa bu haber ulaştığında o kimsenin köleyi ikrar edilen şahsa teslimi emredilir. Velevki şer´an yalanlanmış olsun. Çünkü ikrarına başkasının hakkı teallûk etmiştir. Ric´at meselesi bunun hilâfınadır." H.

«Çünkü şeriat kendisini yalanlamamıştır.» Zira bu adam ric´ata yalnız cima´ iddetinde mâliktir. Halvet iddetinde ric´ata hakkı yoktur. Kendisi cima´ı inkâr etmişti. Binaenaleyh kendisi hakkında sözü tasdik edilir. Ric´at da kendi hakkıdır. Bu bâbta şeriat onu yalanlamamıştır. Yukarda geçenle aşağıda gelen bunun hilâfınadır. Zira neseb sâbit olmakla adam şer´an yalanlanmış olur.

Burada "Halvetle mehir kuvvet bulur ve iddet vâcib olur." şeklinde bir itiraz vârid olamaz. Çünkü mehrin kuvvet bulması mübdelin teslimine bağlıdır. İddet ise cima´ ihtimali olduğundan ihtiyatan vâcib olur. Bundan cima´ın isbatı lâzım gelmez. Binaenaleyh inkâriyle şer´an yalanlanmış olmaz. Bahır´dan anlaşılan budur.

«Ric´ata hakkı vardır» Çünkü zâhir adama şâhiddir. Halvet cima´a delildir. Bahır.

«Mesele de aynı halde olursa» yani kadınla halvette kalmış, fakat cima´da bulunduğunu inkâr etmişse sâbık ric´atı sahih olur. Yani yaptığı ric´atın sahih olduğu anlaşılır.

«Kendisi yalanlanmış olur.» Yani ben bu kadınla cima´da bulunmadım iddiasında yalancı olduğu meydana çıkar. Zira neseb sâbit olmakla talâktan sonra değil önce cima´ ettiği anlaşılır. Velevki inkâr etsin. Çünkü kendisini yalancı çıkarmak zinâya yormaktan daha evlâdır. Nehir. Biz bu meselenin tahkîkını evvelce yapmıştık.

METİN

Erkek karısına doğurursan sen boşsun der de kadın doğurursa ve boş düşerek iddeti içine girerse, sonra iki batında başka bir çocuk doğurduğu takdirde -yani altı ay geçtikten sonra demek istiyor ki, iddetinin geçtiğini ikrar etmedikçe on seneden fazlada da doğurursa- ikincidoğan çocuk ric´at sayılır. Çünkü temizlik müddetinin uzaması için ye´sten başka bir sınır yoktur. Bu çocuğun ana rahminde kalması iddette yapılan yeni bir cima´la sayılır. İkisinin bir batında doğmaları bunun hilâfınadır. Sen her doğurdukça boşsun der de kadın üç batın çocuk doğurursa üç talâk vâki olur, ikinci çocuk birinci talâktan ric´at sayılır. Nitekim geçti ve onunla kadın ikinci defa boş olur. Nasılki üçüncü çocuk da öyledir. Yani o da ikinci talâk hakkında ric´attır ve onunla kadın üç defa boş olur. Bu "Her doğurdukça" sözüyle amel edilerek böyle olur. Kadın üçüncü talâk için hayızla iddet bekler. Çünkü hayızdan kesilme yaşına varmadıkça kendisi hayızla iddet bekleyenlerdendir. O yaşa varırsa aylarla bekler. Çocukların üçü de bir batından doğarlarsa ilk ikisiyle iki talâk vâki olur, üçüncüyle talâk vâki olmaz. Çünkü onunla iddet biter. Fetih.

İZAH

«Yani altı ay geçtikten sonra» sözü iki batında doğurmanın tefsiridir. Zira iki doğum arasında bundan daha az bir müddet geçerse, birinci çocuk doğmadan önce ikincinin mevcud olduğu teayyün eder ve iki çocuk bir batında beraber bulunmuş olurlar. O zaman ikincinin doğması ric´at olamaz. Çünkü bu çocuk kesin olarak talâktan önce ana rahmine düşmüştür.

«İkinci çocuk ric´at sayılır.» Yani ikinci çocuğun meydana geldiği cima" ric´at sayılır. Ric´atın doğuma isnad edilmesi cima ancak onunla bilindiği içindir.

«Yeni bir cima´la» yani boşandıktan sonra iddet içinde yaptığı bir cima´dan kalmış olur ki, karı-kocanın hallerini iyiye yormak için bu adam onunla ric´at etmiş sayılır. Zira kadın iddetinin bittiğini ikrar etmemiştir. Nitekim kadını talâk-ı ric´î ile boşar da iki seneden fazla geçtikten sonra doğurursa çocuk kesinlikle yeni bir cima´dan kalmış demek olur. İki seneden azda doğurursa bunun hilâfınadır. Zira ric´at sayılmaz. Talâktan önce kalmış olması ihtimali vardır. Burada bu ihtimal sâkıttır. Çünkü çocuklar iki batından olunca ikincisi mutlaka talâktan sonra yapılan yeni bir cima´dan kalmış olur. Nitekim bunu Fetih sahibi söylemiştir. Bununla Miskîn şerhindeki muhalefet dâvâsı defedilmiş olur.

«Üç batın çocuk doğurursa» yani her iki doğum arasında altı ay yahut daha fazla müddet bulunarak doğurursa demek istiyor.

«Nitekim geçti.» Yani ikinci çocuğun iddet içinde yapılan yeni bir cima´dan kalmış olduğu yukarıda geçmişti. "Burada nifas halinde cima´ etmiştir hükmü vardır. Bu ise haramdır." diye bir itiraz vârid olamaz. Çünkü nifasın azı için gün sayısı yoktur. Kadının hiç kan görmemesi ihtimali de vardır. Nehir.

«Her doğurdukça sözüyle amel edilerek» ifadesi her iki yerde kadının boş olmasının illetidir. Yani her kelimesi tekrar iktiza eder. Zira umum fiilleri ifade eder.

«Çocukların üçü de bir batından doğarlarsa» meselâ her iki çocuğun arasında altı aydandaha az müddet bulunursa ilk ikisiyle iki talâk vâki olur.

«Çünkü onunla iddet biter.» Ve şart vakti olan doğum iddetin bittiği vakte rastlar. Binaenaleyh onunla bir şey vâki olmaz. Dürr-ü Müntekâ sahibi şöyle demiştir: "Meğerki bir dördüncüyü doğursun. Yani o zaman üçüncü çocukla bir talâk meydana gelir. Üçüncüyü doğurmazsa ikinciyle boş olmaz demek istemiştir. İlk iki çocuk bir batından, üçüncüsü ayrı bir batından doğarlarsa ilk çocukla bir talâk vâki olur, ikinci çocukla iddet biter, üçüncü çocukla hiç bir şey vâki olmaz. İlk çocuk bir batında, ikinciyle üçüncü de bir batında olurlarsa birinci ve ikinci çocuklarla iki talâk vâki olur, üçüncü çocukla iddet biter ve bir şey vâki olmaz. Bunu Fetih´den naklen Bahır sahibi söylemiştir.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 21:37:05
METİN

Talâk-ı ric´î ile boşanan bir kadın ric´at ümidi varsa evde olan kocası için zînetlenir, ric´at ümidi yoksa zînetlenmez. Bunu Miskîn söylemiştir. Kocası evde yoksa zînetlenmez. Çünkü illet yoktur. Talâk-ı bâinde ve ölüm iddetinde zînetlenmek haramdır. Kocası ric´at ettiğine şâhid getirmedikçe kadını evinden çıkaramaz. Velevki sefer müddetinden az bir yere götürmek için olsun. Çünkü nehy mutlaktır. Ric´at ettiğine şâhid getirirse iddet bâtıl olur. Ama bu ric´at etmediğini açık söylediğine göredir. Açık söylemezse sefer delâleten ric´at sayılır. Bunu inceleme suretiyle Fetih sahibi söylemiş, musannıf da ikrar etmiştir. Talâk-ı ric´î cima´ı haram kılmaz. İmam Şâfiî Radıyallahü Anh buna muhâliftir. Cima´da bulunursa ukr lâzım gelmez. Çünkü bu cima´ mubahdır. Lâkin karısına dönmeye niyeti yoksa onunla başbaşa kalmak tenzihen mekrûhtur. Aksi takdirde mekrûh değildir. Karısına dönmeye niyeti varsa kadın için kasm hakkı sâbit olur. Aksi takdirde bu kadına kasm yoktur. Bunu Bahır sahibi Bedâyı´dan nakletmiş ve: "Ulema zîneti terkettiğinden dolayı bir adamın karısını dövebileceğini açıklamışlardır." demiştir. Bu hal ric´î talâkla boşanan kadına da şâmildir.

İZAH

«Talâk-ı ric´î ile boşanan kadın zinetlenir.» Çünkü kocasına helâldır, nikâhı mevcuddur, ric´at müstehabdır. Zînetlenmek ric´ata teşvik sayılır. Binaenaleyh meşru´dur.

«Çünkü illet yoktur.» İllet ric´ata teşviktir. T.

«Talâk-ı bâinde ve ölüm iddetinde zînetlenmek haramdır.» Bâinde haram olması ric´at meşru olmadığı ve o kadına bakmak haram olduğu içindir. Vefat iddetinde ise yas tutmak vâcibdir. Bunu Bahır sahibi söylemiştir.

«Çünkü nehy mutlaktır.» Nehyden murad Teâlâ Hazretlerinin: "Onları evlerinden çıkarmayın." âyet-i kerîmesidir. Bu âyet-i kerîme talâk-ı ric´î ile boşanan kadın hakkında inmiştir. Evden çıkarma yasağı mutlaktır, sefer müddetinden daha az bir mesafeye dahi şâmildir.

«Ric´at ettiğine şâhid getirmedikçe» cümlesinin yerine: "Ric´at etmedikçe kadını evden çıkaramaz." dese daha iyi olurdu. Çünkü şâhid getirmek sadece mendûbtur. T. Yani şâhid getirmeyi evden çıkmanın haram olmasıyla sınırlamak doğru değildir. Çünkü haram olmak ric´atla mutlak surette sona erer. En güzeli mutlak surette sefere çıkarmak haramdır demektir. Çünkü bu hususta nass mutlaktır.

«Ama bu ilh...» ifadesindeki işaret şâhid getirmedikçe cümlesinden anlaşılan çıkarmanın ric´at olmamasınadır. Bahır´da şöyle denilmiştir: "Murad kadına ric´at etmediğini açıklamış olmasıdır. Şayet susarsa yolculuk delâleten ric´at sayılır. Nitekim Fetih´de Câmi-i Sağîr şerhinde Bedâyı´ ve Gâyetü´l-Beyân´da buna işaret edilmiştir. Bu kitablarda seferin delâleten ric´at sayıldığı bildirilmiştir. Böylece Zeylaî´nin: "Sefer delâleten ric´at değildir." sözü def edilmiş olur."

«Bunu inceleme suretiyle Fetih sahibi söylemiştir.» Burada şöyle denilebilir: "Fetih sahibinin sözünde bunun kendi incelemesi olduğunu gösteren bir şey yoktur. Buna yukarıda zikredilen kitablarda işaret edilmiştir. Fetih´in ibâresi şudur: «Kadını sefere götürmek bu nassla haram olduğu için ric´at sayılmamıştır. Hatta ric´ata delâlet dahi olamaz diyenler vardır. Çünkü sözümüz kadına ric´at etmediğini açıkca söyleyen hakkındadır. Buna da şöyle itiraz edilmiştir: Şehvetle öpmek ve benzeri şeyler bizzat ric´at sayılır. Velevki ric´at etmiyorum diye seslensin. Bu itirazın cevabı haramla helâl arasında fark vardır sözüdür." Yani öpmek helâldır. Binaenaleyh ric´at sayılır. Sefere götürmek haramdır, o ric´at olamaz. Ric´at etmediğini söyleyip dururken ric´ata delil de sayılamaz. Fetih sahibinin: "Çünkü sözümüz ilh..." demesi gösteriyor ki, bu söz kendisinin bir incelemesi değil ulemadan nakledilmiştir.

«Şâfiî buna muhâliftir.» Hilâfın esası şudur: Bize göre ric´at mevcud milkin devamını istemektir. Ona göre ise elden giden helâllığın yenilenmesidir. Binaenaleyh bize göre nikâh milki mevcud olduğu için cima´ her vecihle helâldır. Nikâh milki ancak iddetin bitmesiyle elden gider.

«Çünkü bu cima´ mubahdır.» ifadesinde müsamaha vardır. Çünkü bu cima´ sünnete muhâlif olduğu için bize göre mekrûhtur. Nitekim izahı yukarıda geçti. Mubah Allah´ın hitabının bir şeyin fiil ve terkine müsavî olarak muhayyer bırakmak suretiyle teallûk etmesidir. Mekrûh velevki tenzihen olsun terki tercih edilen şeydir. Binaenaleyh mubah olamaz. Onun için "çünkü mubahdır" diyeceğine "çünkü câizdir" dese daha iyi olurdu. Zira şer´an haram olmayan şeye câiz denilir. Velevki o şey vâcib veya mekrûh olsun. Nitekim Tahrîr´de belirtilmiştir.

«Karısına dönmeye niyeti yoksa onunla başbaşa kalmak mekrûhtur.» Çünkü halvet çok defaşehvetle dokunmaya vardırır. Böylece o adam istemediği halde ric´at etmiş olur. Sonra kadını tekrar boşar ve kadının iddeti uzar. Bunu Bahır´dan naklen Tahtâvî söylemiştir.

«Kasm hakkı sâbit olur iIh...» Bundan sonraki bâbta görüleceği vecihle ric´î talâkla boşanan bir kadının kazaen ve diyâneten cima´ hakkı yoktur. Onun için bu ka´dına cima´dan başka bir şeyle ric´at etmek müstehabtır. O zaman kasm sohbette bulunmak içindir.

«Aksi takdirde ilh...» Yani ric´at etmeye niyeti yoksa bu kadın için kasm hakkı yoktur. Zira ric´ata niyeti yokken sâbit olursa çok defa iş halvetle neticelenir ve az yukarıda söylediklerimiz lâzım gelir.

METİN

Bir adam üçten aşağı talâk-ı bâinle boşadığı karısını iddeti içinde ve iddetten sonra bilicma´ nikâh edebilir. İddet içinde kocasından başkası men edilir. Çünkü neseb şübheye düşer. Sahih ve geçerli bir nikâhtan boşanan kadın -ki tahkîkını yapacağız- hürre ise üç talâkla, cariye ise iki talâkla boşanırsa velevki cima´ etmeden boşansın başkası tarafından geçerli nikâhla cima´ edilmedikçe nikâh olunamaz. Velevki o başkası cima´ edebilen mürahîk olsun. Şeyhülislâm bunu on yaşla takdir etmiştir. Yahut enenmiş veya deli yahut zimmîye için zimmî olsun. Müşkilât´ta beyan edilen bâtıldır. Yahut evvelce geçtiği vecihle müevveldir.

İZAH

«Üçten aşağı talâk-ı bâinle boşadığı karısını nikâh edebilir ilh...» Musannıf talâk-ı ric´î ile gevşemiş bulunan nikâh bağının nasıl ekleneceğini beyandan sonra burada da talâk-ı bâinle kopan bağın nasıl ekleneceğini anlatıyor. Fetih. Onun için Hidâye´de buna ayrıca bir fasıl yapılmıştır.

«Bilicma´ nikâh edebilir.» sözü iddet içinde sözüne râci´dir. Bu bir sualin cevabıdır. Sual şudur: Teâlâ Hazretleri: "İddet bitinceye kadar nikâh akdine girişmeyin." buyurmuştur. O halde bir adam boşadığı karısıyla iddeti içinde nasıl evlenebilir? Bu nass umumiyle onu men etmektedir. Cevap şudur: Kocasının iddet içinde nikâhı bu âyetten bilicma´ tahsis edilmiştir.

«Çünkü neseb şübheye düşer.» Yani kadın gebe kalır, fakat birinci kocasından mı yoksa ikinciden mi gebe kaldığı bilinemez. Böylece neseb karışır. Esasen iddetin meşru´ olmasının hikmeti budur. Burada zikredilmesinden murad kocanın bilicma´ tahsisine mâni olmadığını beyandır. Yoksa illetini beyan değildir. Zira illetini beyan olsa küçük kızla, hayızdan kesilen kadınla cima´dan önceki vefat iddetiyle sâbiden iddet bekleyen kadınla, ikinci ve üçüncü hayızlarla buna itiraz vârid olurdu. Çünkü bunlarda nesebin karışması yoktur. Ama müddet içinde evlenmek başka bir illetten dolayı câiz değildir. O da mahallin ehemmiyetini göstermek veya teabbüdî (kulluk icabı yapılan) bir hükümdür. İzahın tamamı Fetih´dedir.

«Boşanan bir kadın nikâh olunamaz.» cümiesindeki "nikâh oluna-maz" sözünü atıfmuktezası olarak şârih takdir etmiştir. Lâkin evlâ olan "Milk-i yeminle cima da edemez." cümlesini de ziyade etmektir. Çünkü o´ kadını nikâh akdiyle alması helâl olmadığı gibi milk-1 yeminle cıma etmesl de helâl değildir. Nitekim gelecektir. Âyet-i kerînlede olduğu gibi: "Boşa-nan bır kadın helâl olmaz." deseydi ikisine de şâmil olurdu.

«Sahih ve geçerli bir nikâhtan» ifadesindeki sahih sözüyle fâsid nikâhtan ihtiraz etmiştir. Meselâ şâhidsiz kıyılan nikâh böyledir. Böyle bir nikâhın cima´dan önce hükmü yoktur. Cima´dan sonra ise mehr-i misil vâcib olur. Bu nikahın talâkı talâk sayısını azaltmaz. Çünkü bir mütarekeden (birbirlerini bırakmaktan) ibarettir. Kadını üç defa boşasa bir şey vâki olmaz. O kadınla hulleye hâcet kalmaksızın evlenebilir. Nitekim sarîh bâbının sonunda geçmişti. Geçerli sözüyle de mevkûf nikâhtan ihtiraz etmiştir. Fetâvâ-i Hındiyye´nin kölelerin nikâhı bâbında Muhît´ten naklen şöyle denilmiştir: "Köle veya mükâteb yahut müdebber veya ümmüveledin oğlu sahibinin izni olmaksızın evlenir de sonra sahibi cevaz vermeden üç defa boşarsa bu talâk iki tarafın nikâhı terketmesinden ibarettir. Hakikatte talâk değildir. Hatta talâkın sayısından bir şey azaltmaz. Köle sahibi bundan sonra nikâhı câiz kabul ederse onun cevaz vermesi bir işe yaramaz. Bundan sonra evlenmesine izin verirse kölenin o kadınla evlenmesi mekrûh olur. Ama ben bunların arasında fark göremedim."

«Tahkîkını yapacağız.» Tahkîkını iddet bâbında yapacak ve: "Fâsid nikâhtaki halvet iddeti icab etmez. Oradaki talâk talâkın sayısını azaltmaz. Çünkü feshtir." diyecektir. Musannıf orada mevkûftan bahsetmiştir. Çünkü o fâsidin kısımlarındandır. Buradaki: "Tahkîkını yapacağız." sözünden az ileride gelecek olan; "Fâsid ve mevkûf hariçtir ilh..." ifadesini kasdetmiş de olabilir. Zira o söz muhallil hakkında olsa da boşayan hakkında da mu´teber olmadığını göstermektedir. Şârih bu sözle daha sonra gelecek olan: "Sonra bütün bunlar ilk nikâhın sahih olmasının fer´îdir ilh..." ifadesini kasdetmiş değildir. Çünkü o sözden muradı nikâhın bütün mezheblere göre sahih olmasıdır. Nitekim göreceksin. O bizim bahsettiğimiz mesele değildir.

«Müşkilât´ta beyan edilen» şudur: "Bir kimse karısını cima´ etmeden üç defa boşarsa onunla hulle yapmadan evlenebilir. Teâlâ Hazretlerinin: Onu boşarsa artık kadın başka bir kocaya varmadıkça ona helâl olmaz, âyet-i kerîmesi cima´ edilen kadın hakkındadır."

«Bâtıldır.» Yani Müşkilât´ın ibâresini zâhirî mânâsında bırakmak bâtıldır. Onun içindir ki Fetih sahibi şöyle demiştir: "Bu büyük bir hata olup nass ve icma´a karşı gelmektedir. Bunu gören bir müslümanın itibara almak şöyle dursun onu nakletmesi bile helâl olamaz. Çünkü onu nakletmek yaymak demektir. O zaman da buradaki emri hafife almak hususunda şeytanın kapısı açılmış olur. Gizli değildir ki böyle bir şeyde içtihad câiz değildir. Çünkü içtihadın şartı yoktur. İçtihadın şartı kitap ve icma´a muhâlif olmamaktır. Biz sapıklık ve dalâletten Allah´asığınırız. Bu husustaki emir dinin zaruriyatındandır. Muhâlifinin tekfir edilmesi uzak görülemez."

Ben derim ki: Sakın Zâhidî´nin Hâvî nam eserinin sonundaki hileler bahsinde söylediklerine aldanma! Zâhidî orada üç defa boşanan kadının hilesi hakkında bir fasıl yazmış, orada bu meseleyi aşağıda gelen te´vili kabul etmeyecek şekilde zikretmiştir. Bir çok hileler zikretmiştir ki, hepsi bâtıl olup aşağıda reddi gelecek: "Cima´sız akid kâfidir." esasına mebnîdir.

«Yahut müevveldir.» Yani Allâme Buhârî´nin Gurarü´l-Ezkâr şerhinde söylediği şu sözle te´vil edilir: "Müşkilâtın ifadesi müşkil değildir. Çünkü onun üç talâktan muradı ayrı ayrı zamanlarda yapılan üç talâktır. Böyle te´vil edilir ki umumiyetle Hanefî kitablarındakine uysun." Biz bu te´vili Müşkilât sahibinin âyetten dolayı verdiği cevabla te´yid etmiştik. Âyette talâk ayrı ayrı zikredilmiş, bununla beraber yine de helâl olmadığı açıklanmıştır. Müşkilât sahibi buna: "O cima´ edilen kadın hakkındadır." diye cevap vermiştir. Anla! Meselenin evvelce geçtiği yer cima´ edilmeden boşanan kadın bâbının başıdır.

«Başkası tarafından geçerli nikâhla cima´ edilmedikçe» yani hakikaten veya hükmen cima´ olunmadıkça demektir. Nitekim kadın âleti kesik veya deli bir kimseyle evlenir de ondan gebe kalırsa hükmen cima´ vardır. Bu gelecektir. Bu suret kadını hayızlı iken veya ihramlı olduğu halde cima´ etmesine şâmil olduğu gibi kadını bir kaç kocanın cima etmeden üçer defa boşaması ve tekrar başka kocaya varması hallerine de şâmildir. Kadın bunların hepsine helâl olur. Bahır. Boşanan kadın cima´ edilmişse birinci kocasının iddeti geçtikten sonra mutlaka nikâhla cima´ edilmesi gerekir. Musannıfın bundan bahsetmemesi açık olduğu içindir. Sonra bil ki cima´da bulunmak bilicma´ şarttır. Mücerred akid kâfi değildir.

Kuhistânî diyor ki: "Keşif ve diğer usul kitablarında bildirildiğine göre Saîd b. Müseyyeb´den maadâ bütün ulema cima´ın şart olduğuna ittifak etmişlerdir." Zâhidî´de bunun icma-i ümmetle sâbit olduğu, Münye´de Saîd´in Cumhur kavline döndüğü kaydedilmektedir. Artık her kim onun kavliyle amel ederse yüzü kararır ve rahmetten uzaklaşır. Her kim onunla fetva verirse ta´zîr olunur. Sadru´ş-Şehid´e nisbet edilen sözün onun kitablarında eseri yoktur. Bilâkis zıddı vardır. Hulâsa´da ondan nakledildiğine göre kendisi: "Her kim bu sözle fetva verirse Allah´ın, meleklerin ve bütün insanların lâneti onun üzerine olsun. Çünkü bu söz icma´a muhâliftir. Bir hâkimin onunla verdiği hüküm geçersizdir." demiştir. Tamamı oradadır.

«Mürâhîk olsun.» Mürâhîk bülûğa yaklaşan çocuktur. Nehir. Bülûğa erdikten sonra mutlaka kadını boşaması lâzımdır. Çünkü mürâhîkın talâkı vâki değildir. Bunu Dürr-ü Müntekâ sahibi Tatarhâniyye´den nakletmiştir.

«Cima´ edebilen» sözü mürâhîkın tefsiridir. Bunu Câmi´ sahibi zikretmiştir. Bazıları: "Mürâhîkâleti kalkan ve kadınları arzulayandır." demişlerdir. Fetih´de de öyle denilmiştir. Şübhesiz bu iki kavlin arasında zıddıyet yoktur. Nehir. Evla olan muhallilin hür ve bâliğ olmasıdır. Çünkü İmam Mâlik´e göre menî gelmesi şarttır. Nitekim Hulâsa´da bildirilmiştir. Evlâ olan iki mezhebin kavliyle de amel etmektir. Çünkü İmam Mâlik Ebû Hanife´nin talebesi gibidir. Onun için bazı ulemamız zaruret icabı onun bazı kavillerine meyletmişlerdir. Nitekim Musaffâ´nın Dîbâcesi´nde belirtilmiştir. Kuhistâni. Fettâl hâşiyesinde bildirildiğine göre Fakîh Ebu´l-Leys Te´sisü´n-Nezâir adlı kitabında "İmam-ı A´zam´ın mezhebinde bir mesele hakkında kavil bulunamazsa Mâlik´in mezhebine müracaat edilir. Çünkü onun mezhebi kendi mezhebine en yakın olandır." demiştir.

«Enenmiş» den murad yumurtaları kesilmiş olan erkektir. Böylesinin hulle yapması âleti mevcud olduğu için câizdir. T.

«Veya deli» sözü yerine bazı nüshalarda "veya âleti kesik" denilmiştir. Bundan murad sünnet mahallinde ferce sokacak bir şey kalmamış olan kimsedir. Lâkin bunun hullesi sahih olmak için kadının ondan gebe kalması şarttır. Nitekim gelecektir.

«Yahut zimmîye için zimmî olsun.» Yani velevki hulleyi kocası müslüman olan bir kadın için zimmî yapmış olsun, demektir. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir.

METİN

«Geçerli kaydıyla fâsid ve mevkûf nikâhlar hariç kalmıştır.» Kadını sahibinin izni olmaksızın bir köle nikâh eder de efendisi cevaz vermeden cima´da bulunursa ona hulle yapmış sayılmaz. Ondan sonra cima´da bulunması lâzım gelir. Lâtif hîlelerden biri kadının iki şâhid huzurunda mürâhîk bir köleye nikâh edilmesidir. Aletini fercine soktuğunda köleyi kadına temlîk eder, böylece nikâh bâtıl olur. Sonra kadın bu köleyi başka bir beldeye gönderir. Böylelikle işi meydana çıkmaz. Lâkin İmam Hasan´ın müftâbiha rivâyetine göre bu çocuk o kadına hulle yapmış sayılamaz. Çünkü kadının velîsi varsa aralarında kefâet (denklik) yoktur. Velîsi varsa yukarıda geçtiği vecihle ona bilittifak hulle yapmış olur. İddeti de bitmelidir. Murad ikincinin iddetidir.

İZAH

«Geçerli kaydıyla fâsid ve mevkûf nikâhlar hariç kalmıştır.» Burada şöyle denilebilir: Fâsid sahihin karşılığıdır, geçerlinin karşılığı değildir. Çünkü geçerli akid demek akdi yapandan başkasının cevaz vermesine bağlı olmayan demektir. Binaenaleyh fâsid bir şartla yapılan satış bu mânâya göre geçerlidir.

Evet, mevkûf hakkında ulemanın iki tarikı vardır. Bazıları mevkûf sahihin bir kısmıdır demiş; birtakımları fâsidin bir kısmı olduğunu söylemişlerdir. Nitekim tahkîkı inşaallah satışlar bahsinde gelecektir. İkinci tarika göre lügat itibariyle her mevkûf fâsiddir, aksi yoktur. Şöylede denilir: Her sahih geçerlidir, ama aksi iki tarika göre de sahih değildir. Anla! Bundan anlaşılır ki, musannıfın "sahih bir nikâhla" tâbirini kullanmak hususunda Kenz ye diğer kitablara uyması gerekirdi. Böylelikle fâsid ve kezâ iki tariktan birine göre mevkûf hariç kalırdı. Buna şöyle cevap verilebilir: Sahih olan mutlak nikâhtır. Onunla fâsid hariç kalır.

"Ona hulle yapmış sayılmaz." Yani velevki sonradan cevaz vermiş olsun. Bunun vechi şu olsa gerektir: Nassla şart kılınan nikâhdan kâmil nikâh anlaşılır. Çünkü şer´an bilinen odur. Fâsid ve mevkûf bunun hilâfınadır. Yoksa ulemanın açıkladıklarına göre mevkûf nikâh halen sebeb olarak mün´akiddir. Yalnız hükmü cevaz vaktine kadar gecikir. Cevaz verilince onunla helâllık akid vaktinden meydana çıkar.

"Lâtif hilelerden biri ilah..." Yani kadının hulleciden gebe kalmaması ve hullecinin onu boşamaktan kaçınmaması, bir de hulle meselesinin halk arasında duyulmaması için çare metinde beyan edildiği gibi hareket etmektir. Hullecinin hür ve bâliğ olması bunun hilâfınadır.

"Lâkin ilah..." sözü bir hile üzerine yapılan bir istidraktır. Hâsılı şudur: Bu hile zâhir mezhebe göre tamamdır. Çünkü zâhir mezhebe göre nikâhta kefâlet şart değildir. Fakat İmam Hasan´ın rivâyetine göre -ki bununla fetva verilir- kefâlet şarttır. Binaenaleyh köle hulleci olamaz. Zira kadının velîsi var da bu işe razı değilse ona küf değildir. Aksi halde yani kadının hiç velisi yok yahut var da razı olursa köleden bilittifak hulleci olur. Nitekim kefâet bâbında geçmişti. Bu İmam-ı Hulvânî´nin irad ettiği iki vecihten biridir. İkincisi Bezzâziye´de zikredildiği vecihle mürâhik hakkında hilâf vardır. Olur da sahih değildir diyenin mezhebinde bulunan bir hâkim huzurunda dâvâya çıkar da hâkim onu fesheder, meram da hâsıl olmaz.

"İddeti de biter." Şâfiîlerden biri bu iddeti ıskât için bir hile söylemiştir. Hile şudur: Kadın on yaşına varmayan küçük bir çocuğa nikâh edilir. Çocuk âleti kalkarak onunla cima´da bulunur ve bu nikâhın sahih olduğuna bir Şâfiî hüküm verir. Sonra çocuk kadını boşar ve Hanbelîlerden biri talâkının sahih olduğuna hüküm verir. Bu kadına iddet lâzım gelmediğini söyler. Çocuk on yaşında olursa Hanbelî´ye göre iddet lâzım gelir. Yahut bu işde bir yarar görürse kadını velîsi boşar ve Mâlikilerden biri buna hüküm verir. O adamın cima´ıyla bu kadına iddet vâcib olmadığını söyler. Sonra kadın ilk kocasıyla evlenir ve Şâfiîlerden biri bu evlenmenin sahih olduğuna hüküm verir. Çünkü bütün şartları hâiz olarak dâvâ geçtikten sonra hâkimin hükmü hilâfı kaldırır ve kadın ilk kocasına helâl olur.

«Onun iddetinin de bittiğini haber verirse» rnurad sadece ikinci kocamdan iddetim bitti demesi değildir. Bilâkis kocaya vardım, ikinci kocam benimle cima´da bulundu, sonra beni boşadı ve iddetim bitti diyecektir. Nitekim Hidâye´de belirtilmiştir. Zira bu söylenenleri sadece iddetim bitti cümlesi ifade edemez. İddet halvetle de vâcib olur. Halbuki mücerred halvetle de kadın helâl olmaz. Bundan dolayıdır ki Nihâye sahibi şöyle demiştir: "Hidâye´de kadınınverdiği haberden uzun uzadıya bahsedilmesi şundandır: Bu kadın ben sana helâl oldum der de o adamla evlenir, sonra hullenin şartlarını bildiği halde ikinci kocam benimle cima´da bulunmamıştı derse tasdik edilmez. Aksi takdirde tasdik olunur. Ama uzun uzadıya her şeyi söylediğinde hiç bir halde tasdik edilmez."

Serahsî´den rivâyet olunduğuna göre kadına soruşturmadan o adamın onunla evlenmesi helâl değildir. Çünkü mücerred akidle helâl olup olmayacağı hususunda ulema ihtilâf etmişlerdir. İmam Fazlı´dan bir rivâyete göre kadın: Benimle evlen. Çünkü ben senden başkasıyla evlendim, iddetim de bitti der de sonra evlenmediğini söylerse, tasdik edilir. Meğerki ikinci kocasının cima´ını ikrar etmiş olsun. Çünkü tezevvüç ettim sözünü akid mânâsına almakla tezevvüç etmedim sözünü benimle cima´da bulunmadı mânâsına almak birbirleriyle çelişmez. Cima´da bulunduğunu ikrar edince çelişki sâbit olur. Nitekim Fetih´de ifade edilmiştir. Tamamı ileride gelecektir.

«Zann-ı galibine göre kadın doğru söylemişse» ifadesiyle musannıf kadının adâleti şart olmadığına işaret etmiştir. Onun için Bedâyı´ sahibi şöyle demiştir: "Hâkim´in Kâfî´si ile diğer kitablarda: Kadın ona göre güvenilirse yahut doğru söylediğine kalbi yatarsa onu tasdikte bir beis yoktur denilmiştir." Kezâ nikâhlı bir kadın başka bir adama: "Kocam beni boşadı ve iddetim bitti." derse, gönlü yattığı takdirde kadın âdil olsun olmasın tasdiki câizdir. Kadın: Benim ilk nikâhım fâsiddir derse âdil bile olsa tasdiki câiz değildir. Bezzâziye´de böyle denilmiştir. Bahır.

«Onu tasdik etmesi câizdir.» Çünkü bu ya muâmelattandır. Zira cima zamanında bud´un kıymeti vardır yahut diyanet bâbındandır. Çünkü helâl olmak ona teallûk eder. Bunların ikisinde de bir kişinin sözü makbuldür. Dürer.

METİN

İmam´ı A´zam´a göre hayızla beklenen iddetin en az müddeti iki aydır. Cariyenin ise bâbın başında geçtiği gibi çocuk düşürdüğünü iddia etmedikçe kırk gündür. Buna ihtimali olan müddet geçtikten sonra kadın evlenir de sonra iddetim bitmedi yahut ben başka kocaya varmadım derse tasdik olunmaz. Çünkü evlenmeye özenmesi helâl olduğuna delildir. Serahsî´den rivâyet olunduğuna göre kadına soruşturmadıkça onunla evlenmek helâl değildir.

İZAH

«İmam-ı A´zam´a göre hayızla beklenen iddetin en az müddeti iki aydır.» sözü "müddet buna ihtimalli bulunursa" ifadesinin izahıdır. Bundan daha aşağı ihtimal yoktur.

«Hayızla beklenen» sözüyle ayla iddet beklemekten ihtiraz etmiştir. Çünkü aylarla iddet bekleyen kadın hakkında azı çoğu yoktur. Hürre üç ay, cariye birbuçuk ay bekleyecektir.

«İki aydır.» Yani İmam-ı A´zam´a göre altmış gündür. Çünkü kadını temizlik müddetinin başında boşanmış hesabeder. Bunu içinde cima bulunan temizlik müddetinde boşamış olmaktan korunmak için yapar. Zira bu takdirde üç temizlik müddetiyle kırkbeş gün ve üç hayızla onbeş güne muhtaç olur. Bu da temizlik müddetini en azına, hayız müddetini orta olana yorumlamakla olur. Çünkü bir müddette her ikisinin en az mikdarının bir araya gelmesi nâdirdir. Bu hesap İmam-ı A´zam´ın kavlini İmam Muhammed´in tahricine göredir. İmam Hasan´ın tahricine göre ise kadını iddetini uzatmaktan kaçınmak için temizlik müddetinin sonunda boşanmış kabul eder. Böylece iki temizlik müddeti otuz gün ile üç hayız otuz güne muhtaç olur. Bu da temizlik müddetini en azına, hayız müddetini en çoğuna yorumlamakla olur. Tâ ki ikisi denk gelsin ve ikinci kocanın iddetinde kadın bunun misliyle fazladan bir temizlik müddetine muhtaç olmasın. Bu Hasan´ın tahricine göredir ki, kadın 135 gün hakkında tasdik olunur. İmam Muhammed´in tahricine göre ise 120 gün hakkında tasdik olunur. Bunu Halebî söylemiştir.

Ben derim ki: Temizlik müddetinin ziyade edilmesinden murad ikinci kocanın içinde evlenip de sonunda boşadığı temizlik müddetidir. Lâkin bu tahrice göre talâkın cima vâki olan temizlik müddetinde yapılmış olması lâzım gelir. Çünkü cima mutlaka lâzımdır. Düşün! Bu da İmam Muhammed´in tahricini te´yid eder.

«Çocuk düşürdüğünü iddia etmedikçe» yani ilk kocasından çocuk düşürmedikçe demek istiyor. Çünkü çocuğu boşandığı gün düşürmesi de mümkündür ve düşürmekle iddeti biter. Çocuğun ikinci kocasından oldu gunu iddia etmesine gelince: Mutlaka bir vakit geçmesi lâzımdır ki, o müddet zarfında çocugun bazı uzuvları belli olsun. Rahmetî.

Ben derim ki: Kezâ çocugun birinci kocasından olduğunu idd´a ederse onunla ilk akdin arasında mutlaka dört ay müddet geçmesi lâzım gelir.

«Müddet geçtikten sonra kadın evlenir de ilh...» Fetih sahıbi diyor ki: "Dağınık meseleler meyanında beyan edildiğine göre bir adam kadınla evlenir de ona sormazsa, sonra kadın ben evlenmedim yahut benimle cima olunmadı derse tasdik olunur. Çünkü bu ancak kadın tarafından biIinir. Şurası müşkül görülmüştür: Kadının nikâha özenmesi onun sahih olduğunu itiraftır. Binaenaleyh bu bir çelişkidir, kabul edilmemek gerekir. Nitekim evlendikten sonra kadın ben mecûsi idim yahut mürtedde, mu´tedde veya başkasının nikâhlısıydım yahut nikah akdi şâhidsiz yapılmıştı demiş olsa sözü kabul edilmez. Bunu Câmi-i Kebir sahibi ile başkaları zikretmişlerdir. Kadının iddetim geçmedi demesi bunun hilâfınadır. Sonra Hulasa´da adı geçen işkâle uyan sözler gördüm. Ba faslındaki fetvâlarda şöyle demiş: Kadın ilk kocasına vardıktan sonra ben başkasıyla evlenmedim der de ilk kocası: Başkasıyla evlendin ve seninle zifaf da oldu cevabını verirse kadın tasdik olunmaz." Fetih sahibinin sözü burada biter.

Ben derim ki: İşkâl şöyle de giderilebilir: Üç defa boşanan kadında üzerine akid yapmaya mâni vardır. Bu mâni ancak helâllık şartı bulunduktan sonra ortadan kalkar. O da kadının ilk kocasından sonra başka biriyle evlendiğini ve zifaf olduğunu, iddetinin bittiğini, müddetin buna ihtimalli olduğunu haber vermesiyle olur yahut yukarıda Nihâye´den naklen geçtiği gibi helâllık şartlarını bildiği halde kocasına helâl olduğunu haber verir. İşte o zaman kadının sözü kabul edilmez. Çünkü çelişki vardır. Fakat bu olmazsa kabul edilir. Burada çelişki yoktur. Çünkü kadının mücerred akidle helâl olacağını zannetmesi ihtimali vardır. Bir de tefsir ve izahsız nikâh akdine girişmesiyle mâni ortadan kalkmaz. Bu itiraf sayılmaz.

Onun için Serahsî: "Kadına soruşturmak mutlaka lâzımdır." demiştir. Yukarıda Fazlı´da nakletliğimiz de onu te´yid eder Bu kadının: "Ben mecûsiyye idim ilh..." demesinin hilâfınadır. Çünkü akid zamanında kadına nikâh akdi yapmaya bir mâni yoktu. Onun için akid sahih olurdu. Bu sebeble buna zıd olarak verdiği haberi kabul edilmez. Zira çelişkiye düşer. Kadının mücerred akde özenmesi bir mâni olmadığını itiraftır. Sonra buma aykırı olarak iddiada bulundumu kabul edilmez. Fetâvâ´dan yukarıda nakli geçen söz ulemanın sözlerinin arasını bulmuş olmak için kadın tefsir ve izahını yaptıktan sonra evlendiğine yorumlanmıştır.

Bezzâziye´de şöyle denilmektedir: "Boşanan bir kadın evlenir de sonra ikinci kocasına: Sen beni iddet içinde aldın derse nikâhla talâk arasında iki aydan az bir müddet bulunduğu takdirde İmam-ı A´zam´ın kavline göre kadın tasdik edilir ve ikinci nikâh fâsid olur. İki aydan çok müddet buıunursa tasdik olunmaz ve ikinci nikâh sahihtir. Nikâha girişmek iddetin geçtiğini ikrardır. Çünkü iddet birinci kocanın hakkıdır. Nikâh ise ikincinin hakkıdır. Bunlar ikisi birarada bulunamazlar. Binaenaleyh nikâha girişmek geçtiğine delâlet eder. Üç defa boşanan kadın bir müddet sonra ilk kocasıyla evlenir de: Seninle ikinci kocamın nikâhından önce evlendim derse bunun hilâfınadır. Bu girişmesi ikinci kocanın cima ve nikâhına delil olmaz. Üç defa boşanan bir kadın kocasına: Senden başkasıyla evlendim der de ilk kocası onunla evlenir, sonra: Ben söylediğim sözde yalancıydım, evlenmiş değildim derse ikincinin cima´ını ikrar etmedigi takdirde nikâh bâtıl olur. ikrar etmişse kadın tasdik edilmez." Bu da söylediğimiz farkı ve arabulmayı te´yid etmektedir. Muvaffakiyet Allah´dandır. Bu anlattıklarımızla şârihin sözündeki sakatlık sana zâhir olmuştur. Zâhire bakılırsa o bahsettiği hususatta Fetih sahibine tâbi olmuştur.

METİN

Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Kadın: Kocam beni üç defa boşadı der de sonra kendini konuştuğu adama nikâh etmek isterse, bu sözünde ısrar etse de kendini yalanlasa da buna hakkı yoktur." Bir kadın kocasından kendisini boşadığını işitir de onu kendinden menetmeye öldürmekten başka bir şeyle kâdir olamazsa kısas korkusuyla onu ilaçla öldürebilir, kendini öldüremez. Özcendî: "Mesele hâkime arzolunur. Erkek yemin eder beyyine de bulunmazsa günâh onun olur. Kadın onu öldürürse ona da bir şey lâzım gelmez." demiştir. Talâk-ı bâin üç talâk gibidir. Bezzâziye. Yine Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "İki şâhid kocasının bu kadını üç defa boşadığına şâhidlik ederlerse, kocası orada bulunmamak şartıyla kadın hulle için başka biriyle evlenebilir."

Ben derim ki: Diyâneten evlenebilir demek istiyor. Sahih olan câiz olmamasıdır. Kınye. Yine Kınye´de bildirildiğine göre kocası uzaklara gitmek suretiyle de bu kadından kurtulamazsa. yani kadın onu büyüleyip kendine döndürürse kadını öldürmesi helâl olamaz. O kadınla uğraşmaktan vazgeçer. Bazıları kadının kocasını öldüremiyeceğini söylemişlerdir -söyleyen İsbîcâbî´dir-. Bununla fetva verilir. Nitekim Tatarhâniyye´de ve Mültekât´tan naklen Vehbâniyye şerhinde beyan edilmiştir. Yani yukarıda geçtiği gibi günâh erkeğindir. Kocası karısını üç defa boşadıktan sonra bunlardan önce bir talâk vardı, kadının iddeti de geçti der de kadın da onu tasdik ederse müftâbih olan mezhebe göre ikisi de tasdik edilmezler. Nitekim kadın erkeği tasdik etmese hüküm buydu. "Bu kadını cima etmeden iki defa boşar da sonra bu iki talâktan önce ben onu bir talâkla daha boşamıştım derse üç talâka hükmedilir." denilmiştir.

İZAH

«Bezzâziye´de ilh...» Şârih Bahır sahibine uyarak Bezzâziye´nin ibâresinin bir kısmını nakletmekle yetinmiştir. Fakat yeterli değildir. Onun ibâresinin tamamı şöyledir: "Süt bahsinde bildirildiğine göre kadın: Bu benim süt oğlumdur der de bu sözünde ısrar ederse o adam bu kadınla evlenebilir. Çünkü, haram hükmünü vermek kadının elinde değildir. Ulema bütün vecihlerde bununla fetva verildiğini söylemişlerdir." Bu sözün muktezası şudur: Muftâbih olan kavle göre bu kadın kendini o adama nikâh edebilir. Şârihin süt bahsinin sonunda: "Bunun ifade ettiği mânâ şudur ilh..." diyerek söylediği budur.

Evvelce arzetmiştik ki şârihin orada söylediklerini Hulâsa sahibi Sadru´ş-Şehid´den şu ifadeyle nakletmiştir: Bunda şuna delil vardır: "Kadın üç defa boşandığını iddia eder de kocası inkârda bulunursa kadının kendisini ona nikâh etmesi helâl olur." Nehir sahibi bunu ta´lil ederek: "Kadın hakkında talâk gizli olan şeylerdendir. Çünkü onu müstakillen erkek yapar. Binaenaleyh kadının dönmesi sahihtir." demiştir. Yani hükümde sahihtir. Diyâneten ise kadın talâkı bildiği takdirde helâl olmaz. Bu anlattıklarımızla bilmiş olursun ki şârihin söyledikleri nakledilmiş hükümlerdir, kendi hükümleri değildir.

«Kendini boşadığını işitirse» ifadesinden murad üç defa boşadığını işitmesidir. Çünkü üçten az olursa nikâhı tazelemek mümkündür. Meğerki kocası inkâr etmiş olsun.

«Onu ilaçla öldürebilir.» Muhît´te şöyle denilmiştir: "Kadının kendi malından fidye vererek kurtulması gerekir. Yahut kocasından kaçar. Bunu da yapamazsa kendisine yaklaşacağını bildiği an onu öldürür. Lâkin ilaçla öldürmesi gerekir. Kadın kendini öldüremez. Kocasını âletle öldürürse kısas vâcib olur." Bahır.

«Günâh onun olur.» Yani günâh yalnız erkeğin olur demektir. Fakat bunu "kadın fidye veremez veya kaçamazsa" diye kayıdlamak gerekir. «Kadın onu öldürürse» sözü her iki fiilin mubah olduğunu gösterir. T.

«Orada bulunmamak şartıyla...» Bezzâziye´nin tam ibâresi şöyledir: "Kocası orada ise kadın evlenemez. Çünkü kocası inkâr ettiği takdirde karı-kocanın birbirlerinden ayrılmalarına hüküm vermek icab eder. Bu hüküm ise ancak kocanın orada bulunmasıyla verilebilir."

«Sahih olan câiz olmamasıdır.» Kınye´de şöyle denilmiştir: "Bedî´ diyor ki: Hâsılı Şemsü´l-Eimme Özcendî´nin, Necmüddin-i Nesefî´nin, Seyyid Ebû Şucâ´ın, Ebû Hâmid´in ve Serahsî´nin verdikleri cevaba göre bu kadının başka bir kocaya varması kendisiyle Allah Teâlâ arasında (diyâneten) ona helâldır. Geri kalan ulemanın cevablarına göre helâl değildir." Fetâvâ-i Sirâciyye´de: "Güvenilir bir kimse kocasının boşadığını kadına haber verir de kocası orada bulunmazsa kadının iddet beklemesi ve evlenmesi câizdir." denilmiş, diyânetle kaydedilmemiştir. Vehbâniyye şerhinde de öyledir.

Ben derim ki: Bu adı geçen imamların kavlini te´yiddir. Çünkü güvenilir bir kişinin ihbarıyle kadına evlenmek helâl olunca burada boşandığını işittiği zaman veya boşandığına kadının huzurunda iki âdil kişi şâhidlik ettiğinde hulle yapması evleviyetle helâl olur. Hatta ulemanın açıkladıklarına göre kadına kocasından mektup gelerek boşadığını bildirirse başka kocaya varması helâl olur. Kadının bu işin doğruluğuna gönlü yatarsa velevki mektubu getiren güvenilir biri olmasın. Sözün mutlak bırakılmasına bakılırsa kazaen de câizdir. Hatta bunu hâkim bilirse kadını serbest bırakır. Şu halde burada câiz olmadığını sahih kabul etmek müşkildir. Meğerki hâkimin hükmettiğine yorumlansın. Velevki bu zâhirin hilâfına olsun. Düşün! Evet. karısını boşar da karı-koca gibi yine birarada yaşarlarsa kadın başka kocaya gidemez. Çünkü o kocadan beklediği iddeti bitmemiştir. Nitekim iddet bahsinde izahı gelecektir.

«Kadını öldürmesi helâl olamaz.» Hilâfın burada da bulunması gerekir. Hatta burada kadını öldürebilir demek kadın kocasını öldürür demekten daha münasibtir. Çünkü kadın sihir yapmıştır. Sihir yapan tevbe etse bile öldürülür.

«Bazıları kadının öldüremiyeceğini söylemişlerdir ilh...» Tatarhâniyye sahibi dahi kadının kocasını öldürebileceğini Şeyh Ebu´l-Kasım´dan ve Şeyhülislâm Ebu´l-Hasan Atâ´ b. Hamza´dan ve İmam Ebû Şücâ´dan naklettiği gibi İmam Muhammed b. Velid SemerkandîFetâvâ´sından da nakletmiştir. O da Abdullah b. Mübarek´den, o da Ebû Hanife´den nakletmiştir. Kezâ Tatarhâniyye sahibinin nakline göre İmam Necmüddin İmam Ebû Şücâ´nın sözünü hikâye ederek: "O büyük adamdır, onun büyük üstadları vardır. Söylediğini ancak sahihse söyler. Binaenaleyh itimad onun kavlinedir." dermiş. Bundan anlaşılır ki bu kavil de güvenilirdir.

«Kadının iddeti de geçti.» demesi kadın ecnebi olsun da kendisine üç talâk yapılamasın diyedir.

Ben derim ki: Bu iddetin bittiği bilinmediği vakittir. Çünkü şârihin iddet bahsinin sonunda yine Kınye´den naklen beyan edeceğine göre karısını üç defa boşar da: Ben onu daha önce bir defa boşamıştım, iddeti de bitmişti derse, iddetinin bittiği halk tarafından bilindiği takdirde üç talâk vaki olmaz. Aksi takdirde olur. Kocası inkâr ettikten sonra kansını üç talâkta boşadığına beyyineyle hükmolunursa kadını bundan bir müddet önce bir talâkla boşadığına getirdiği beyyine kabul olunmaz.

«Üç talâka hükmedilir.» Çünkü bu adamın talâka özenmesi ismetin devamına delildir. Onun ikrarıyla amel olunarak ihtiyatan kadın üç defa boş olur. T. Allahu a´lem.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 21:53:42
İLÂ BÂBI



METİN

Bunun beynunetle münasebeti netice itibariyledir. Lügaten îlâ yemin demektir. Şer´an ise müddeti içinde karısına yaklaşmayacağına yemin etmektir. Velevki zimmî olsun. Mûlî (îlâcı) o kimsedir ki, karısına yaklaşması ancak kendisine lâzım gelen meşakkatli bir şeyle mümkün olur. Bundan yalnız küfür mâni´i müstesnadır. İlânın rüknü yapılan yemindir.

İZAH

«Bunun beynunetle münasebeti netice itibariyledir.» Yani bu bâbın ric´at bâbından sonra zikredilmesinin münasebeti Bahır sahibinin söylediğidir. O: "ÎIâ ikinci halde talâk-ı ric´î gibi ayrılmayı icab eder." demiştir.

«Şer´an ise müddeti içinde karısına yaklaşmayacağına yemin etmektir.» ifadesi meşakkatli bir şeye yapılan tâlika da şâmildir. Çünkü tâlik bâbında arzettiğimiz gibi buna da yemin denilir. Onun için Fetih sahibi şunları söylemiştir: "Şeriatta îlâ: Karısına dört ay ve daha fazla yaklaşmayacağına Allah Teâlâ´ya yemin etmektir. Yahut ona yaklaşmayı güçleştiren bir şeye tâlikla olur. Böyle demek Kenz sahibinin: "Karısına dört ay yaklaşmayacağına yemin etmektir." sözünden daha iyidir. Çünkü mücerred yemin: Seninle cima edersem Allah için iki rekât namaz kılmak yahut gazaya gitmek boynuma borç olsun gibi sözlerle de tehakkuk eder. Ama o adam bununla îlâ yapmış olmaz. Çünkü nefsine meşakkat veren şeylerden değildir. Velevki korkaklık ve tembellik gibi nefisden gelen çirkin bir ârıza dolayısıyla ona güç gelsin." Bu söz musannıfa da vâriddir. Gerçi onun nâmına Bahır sahibi cevap vermişse de Nehir ve Makdisî şerhinde onun cevabı reddedilmiştir.

«Karısına yaklaşmayacağına» sözü halen mevcud karısına ve ileride evleneceği kadına şâmildir. Meselâ ecnebî bir kadına: "Seninle evlenirsem vallâhi sana yaklaşmam." derse îlâ olur. Çünkü muteber olan îlânın yürürlüğe girdiği vakittir. Nitekim gelecektir. Binaenaleyh İbn-i Kemâl´in: "Tarifte mutlaka nikâhta hâsıl olan veya nikâha muzaf olan demek lâzımdır." sözüne hâcet yoktur. Halbuki Nehir sahibinin dediği gibi bu şarttır. Şartların hâli ise tariften hariç bırakılmaktır. "Halen mevcud karısı" sözünde ric´î talâk iddeti bekleyen kadın dahildir. Şu da öyledir: Bir adam hür olan korısına îlâ yapar da sonra onu bir talâk-ı bâinle boşarsa, kadın iddetlnl beklerken îlâ müddeti bittiği takdirde o kadını bir daha boşayabilir. Nitekim gelecektir. Kuhistânî buna Hâniyye´nin şu ifadesiyle itiraz etmiştir: "Bir kimse cariye olan karısına îlâ yapar da sonra onu satın alarak îlâ müddeti geçerse talâk vâki olmaz."

Ben derim ki: Buna şöyle cevap verilir: Cariyeyi satın almak akdi feshtir. Sanki o anda cariye onun karısı değilmiş gibi olur. Yahut şöyle cevap verilir: Şart karı-kocalığın devamı veya iddet gibi onun eseridir. Burada ise iddet yoktur. Küçük kız dahi dahildir. Velev ki cima olunmasın.

«Yaklaşmayacağına» yani cima etmeyeceğine diye kayıtlaması şundandır: Çünkü başka şeye yemin ederse meselâ: Vallâhi cildim senin cildine dokunmayacak yahut senin döşeğine yaklaşmayacağım gibi bir söz söyler de cima´ı niyet etmezse îlâ yapmış olmaz. Nitekim gelecektir.

«Müddeti içinde» yani aşağıda beyan edilecek müddeti demek istiyor.

«Velevki zimmi olsun.» sözü yaklaşmak mastarının failini umumileştirmektir. Yani îlâyı bir zımmî de yapabilir demektir. Velev ki kendisine kefâret lâzım gelmesin. Nitekim ileride gelecektir.

«Ancak kendisine lâzım gelen meşakkatli bir şeyle mümkün olur» Şart hac ve benzeri gibi nefsine meşakkat vermesidir. Nitekim gelecektir. Binaenaleyh gaza ve iki rekât namaz gibi meşakkatsiz şeyler tariften hariç kalır. Velev ki korkaklık veya tembellik gibi arızî meşakkatler bulunsun. Meşakkatli şeylerden biri de kefârettir. Bahır sahibi buna zımmînin kefâret icab eden îlâsıyla itiraz etmiştir. Meselâ zımmî karısına vallâhi sana yaklaşmayacağım derse İmam-ı A´zam´a göre kefâret lâzım gelmeksizin îlâ sahîhtir. Bir itirazı da şudur: Bir adam dört karısına vallâhi size yaklaşmayacağım diye yemin ederse üçüne bir şey lâzım gelmeksizin yaklaşabilir. Birinci itiraza yine kendisi Kâfî´nin şu sözüyle cevap vermiştir: Bozulmaktan hâli olan yemin o kimseye lâzımdır. Buna delil dâvâlarda billahilazîm diye yemin ettirilmesidir. Lâkin zımmîye kefâret vâcip olmasına mâni vardır. O da kefâretin ibâdet olmasıdır. Zımmî ise ibâdete ehil değildir.

Ben derim ki: İkinciye cevap da şudur: îlâ dört kadının hepsine yapılmıştır, bazılarına yapılmış değildir. Onun içindir ki bazılarına yaklaşmakla yemini bozulmaz. Çünkü o yaklaştığına yemin etmiş değildir. O üzerine yemin edilenin bir cüz´üdür. Nitekim bunu Hidâye şârihleri anlatmışlardır. Şu halde bu söz: Zeyd ve Amr´la konuşmam demesi gibi olur ki, beraber olmadıkça yalnız birisiyle konuşması yemini bozmaz. Bedâyı´da şöyle denilmiştir: "Bir kimse karısına ve cariyesine vallâhi size yaklaşmayacağım diye yemin ederse cariyeye yaklaşmadıkça karısına îlâ yapmış sayılmaz." Yani yeminden dönmenin şartı her ikisine yaklaşmaktır. Birisine yaklaşmakla yemini bozulmaz demek istemiştir. Lâkin birine yaklaştı mı yemininde durma şartı ikinciye yaklaşamamakla teayyun eder. İkincisi karısıysa ona îlâ yapmış sayılır. Bunun muktezası şudur ki: Yukarıdaki meselede üçüne yaklaşırsa dördüncüsüne îlâ yapmış olur.

TENBİH: Bir kimse karısına yaklaşmayacağına kölesinin âzâd olmasıyla yemin eder de sonra köleyi satarsa yahut köle ölürse îlâ sâkıt olur. Çünkü o adam karısına yaklaşmakla kendisine bir şey lâzım gelmeyecek hale dönmüştür. Eğer satıldıktan sonra köle karısına yaklaşmadan tekrar onun milkine dönerse îlâ hükmü de döner. Bedâyı´.

METİN

Şartı kadının mahâl olmasıdır. Îlâ yürürlüğe girdiğinde nikâhlısı olacaktır. "Seninle evlenirsem vallâhi sana yaklaşmayacağım." sözü bundandır. "Sen de boşsun." sözünü ziyade eder de sonra o kadınla evlenirse, yaklaştığı için kefâret vermesi lâzım gelir. Terk ettiği için de talâk bâin olur. Kocanın talâka ehil olması da şarttır, İmameyn´e göre kefârete ehil olması şarttır. Binaenaleyh zımmînin ibâdet sayılmayan bir şeyle îlâ yapması sahihtir. Bunun faydası talâkın vâki olmasıdır. Îlânın şartlarından biri de müddetinden noksan olmamasıdır.

İZAH

«Nikâhlısı olacaktır.» Yani talâk-ı ric´î iddetini bekleyen kadın gibi hükmen dahi olsa nikâhlısı sayılacaktır. Nitekim arz etmiştik. Bu îlâdan sonra karısını talâk-ı bâinle boşayıp da iddet içinde îlâ müddetinin geçmesi haline de şâmildir. Nitekim yukarıda görmüştük. Bundan anlaşılır ki üç talâktan az olan bâin talâkla îIâ bâtıl olmaz. Bedâyı´da şöyle denilmiştir: "Milki olmayan yerde ibtidaen îlâ mün´akid olmaz. Velev ki mülksüz îlâ devam etsin." Bu suretle ecnebî kadın ve talâk-ı bâinle boşanan hariç kalır: Nitekim gelecektir. Kezâ cariye, müdebbere ve ümmüveled de hariçtirler. Çünkü Teâlâ Hazretleri: «Kadınlarına îlâ yapanlar için ilh...» buyurmuştur. Nikâh milkiyle milk sayılan kadın zevcedir. Nitekim Bedâyı´da bildirilmiştir.

«Yaklaşmayacağım sözü bundandır.» Yani îlânın yürürlüğe girdiği vakitte kadının nikâhlısı olmasındandır. Çünkü şarta muallak olan bir şey o şart bulunduğu vakit yürürlüğe konan gibidir. Yürürlüğe konduğu vakit kadın onun nikâhlısıdır. H.

«Sonra o kadınla evlenirse» yani muallak talâk vâki olduktan sonra evlenirse demek istiyor.

«Kefâret vermesi lâzım gelir.» sözünün mânâsı îlânın hükmü sâbit olur ve îlâ tesirini gösterir demektir. Onun gösterdiği tesir müddeti içinde kadına yaklaşmakla kefâret lâzım gelmesi, yaklaşmayı terk etmekle de talâk-ı bâin vâki olmasıdır. Şöyle ki, bu adam îlâ ile talâkı evlenmeye tâlik ettiği için sıra ile vâki olurlar. Kadın bâin olmazdan önce îlâ meydana gelir, arkasından talâk vâki olur ve onunla kadın kocasından ayrılır. Zira bu talâk cima´dan öncedir. Milkin elden gitmesi îlânın hükmünü iptal etmez. Îlâ müddetinin içinde o kadınla evlenirse îlâ amelini icra eder. Ama talâkı îlâdan önce yaparsa İmam´ı A´zam´a göre hükmü bâtıl olur. Çünkü bâin olduktan sonra vuku bulur. Milkde yapılmayan îlâ ise mün´akid olmaz. Nitekim Bahır´da ta´lil bâbında belirtilerek şöyle denilmiştir: "Seninle evlenirsem sen boşsun; sen bana annemin sırtı gibisin; vallâhi sana yaklaşmayacağım der de sonra o kadınla evlenirse talâk vâki olur. İmam-ı A´zam´a göre zıhâr ile ilâ hükümsüz kalır. Çünkü evvela talâk vâki olur. Onunla kadın bâin sayılır. İmameyn´e göre ise beraberce vâki olurlar. Talâkı sona bırakır dakadınla evlenirse talâk vâkidir. Zıhâr ile îlâ da sahihtir."

«Kocanın talâka ehil olması da şarttır.» cümlesi akıl ve bülûğun şart olduğunu ifade eder. Binaenaleyh çocuk ile delinin îlâları sahih olmaz. Çünkü bunlar talâka ehil değillerdir. Kölenin mala taallûk etmeyen: Sana yaklaşırsam üzerime oruç veya hac yahut umre borç olsun yahut karım boş olsun gibi sözlerle îlâ yapması sahihtir. Yeminini bozarsa cezası lâzım gelir yahut vallâhi sana yaklaşmayacağım derse yeminini bozduğunda kendisine oruçta kefâret lâzım gelir. Mala taallûk eden şeyler bunun hilâfınadır. Meselâ köle âzâdı boynuma borç olsun yahut şu kadar sadaka vermek boynuma borç olsun derse îlâsı sahih olmaz. Çünkü kendisi mala ehil değildir. Bedâyı´.

«Zımmînin îlâ yapması sahihtir.» Yani İmam-ı A´zam´a göre sahihtir, İmameyn´e göre sahih değildir. Lâkin her iki kavil alelıtlak değildir. Çünkü zımmînin hac gibi hâlis ibâdet olan bir şeyle îlâ yapması bilittifak sahih değildir. Köle âzâdı gibi ibâdet olması lâzım gelmeyen bir şeyle îlâ yapması bilittifak sahihtir. Kefâret icap eden: Vallâhi sana yaklaşmam gibi bir sözle îlâ yapması İmam-ı A´zam´a göre sahih. İmameyn´e göre sahih değildir. Nitekim Bahır ve diğer kitaplarda bildirilmiştir.

«İbâdet sayılmayan» yani hâlis ibâdet olmayan bir şeyle îlâsı sahihtir. Şârih bununla bildiğin gibi hac, oruç ve emsalinden ihtiraz etmiştir.

«Bunun faydası ilh...» Yani zimmîye yeminini bozmakla kefâret lâzım gelmediği halde îlâsının sahih olmasının bir faydası vardır. O da müddet Içinde kadına yaklaşmamakla talâkın vukuudur.

«Îlânın şartlarından biri de ilh...» Îlânın bir mekânla mukayyed olmamasıdır. Çünkü başka bir yerde yakınlaşmak mümkündür. Karısıyla başkasını bir arada bulundurmaması da şarttır. Meselâ karısıyla cariyesini veya ecnebî bir kadını bir arada bulundurmayacaktır. Çünkü karısı yalnız olursa kendisine bir şey lâzım gelmeksizin ona yaklaşması mümkündür. Nitekim geçti. Fakat zamanla mukayyed olmaması şartı doğru değildir. Çünkü zamanla îlâ müddeti murat edilirse bunun nefyi doğru değildir. Ondan az bir müddet murat edilirse o da şârihin ziyade ettiğidir.

Evet, müddetin bir kısmını istisna etmemek şarttır. Meselâ: Sana bir sene yaklaşmayacağım, yalnız bir gün müstesna dememelidir. Bu meselede tafsilât vardır ki gelecektir. Îlâda yalnız cima´dan men edilmiş olmalıdır. Zira Valvalciyye´de şöyle denilmiştir: "Sana yaklaşırsam yahut seni yatağa dâvet edersem sen boşsun derse îlâ yapmış olmaz. Çünkü kendisine bir şey lâzım gelmeksizin yaklaşması mümkündür. Meselâ kadını yatağa dâvet eder. Böylece yemini bozulur, sonra müddet içinde onunla cima eder."

METİN

Îlânın hükmü yemininde durur da cima etmezse, bir talâk-ı bâin vâki olmak ve cima´la yeminini bozarsa kefâret yahut muallak cezanın lâzım gelmesidir. Îlâ müddetinin en azı hürre için dört ay, cariye için iki aydır. Çoğu için sınır yoktur. Bu iki aydan daha aza yemin etmekle îlâ olmaz. Îlânın sebebi talâk-ı ric´îdeki sebep gibidir.

İZAH

«Îlânın hükmü»nden murat dünyevî hükmüdür. Uhrevî hükmü ise kadına dönmediği takdirde günâha girmektir. Nitekim Teâlâ Hazretlerinin: "Eğer dönerlerse, bilsinler ki Allah çok bağışlayan, çok acıyandır." âyet-i kerîmesi bunu ifade etmektedir. Kuhistânî´nin Netif´ten naklen açıkladığına göre îlâ yapmak mekrûhtur. Yine ulema açıklamışlardır ki, müddetin geçmesiyle talâk vâki olması o kimsenin zulmünün cezasıdır. Lâkin Fetih´de îlâ bâbının başında zikredildiğine göre îlâya günâh lâzım gelmez. Çünkü bazen kadının rızasıyla yapılır. Memede çocuğu varken hamile kalacağından korkar, mizâcı uymaz ve benzeri şeylerden dolayı nefsin tama´ını kesmek için karı-koca buna ittifak edebilirler.

«Cima etmezse» sözü yemininde durmanın atf-ı tefsiridir. Cimadan murat hakikatıdır. Yahut cimadan âciz ise söz gibi onun yerini tutan şeydir. Maksat üzerine yemin ettiği şeye dönmezse demektir.

«Cimayla yeminini bozarsa» ifadesinden murat hakikî cimadır. Cimadan âciz ise sözle yeminden dönmesi ile îlâsı bozulmaz. Çünkü yemin söze yapılmamıştır. Sözle yemini bozduktan sonra müddet içinde cimada bulunursa îlâsı bozulur. Nitekim gelecektir.

«Kefâret yahut muallak cezanın lâzım gelmesidir.» Bazı nüshalarda Dürer´in ifadesine uygun olarak: "Kefâret ve muallak cezanın lâzım gelmesidir." denilmiştir. Musannıf şerhinde de öyledir. Ama o da yahut mânâsındadır. Çünkü maksad iki nev´ini beyandır. Buna karine aşağıda gelen: "Allah Teâlâ´ya yeminde kefâret vâcip olur, başkasına yeminde ise ceza vâciptir." sözüdür. Yani hac, köle âzâdı, talâk ve buna benzer üzerine tâlik yapılan şeydir. Ve edatını kendi mânâsında bırakmak da mümkündür. Çünkü: Vallâhi sana yaklaşmam ve sana yaklaşırsam üzerime hac farz olsun gibi sözlerde kefâret ile ceza bir arada bulunabilir. Böyle denilmiştir.

Şöyle diyenler de vardır: "Burada iki îlâ vardır. Yemin bozulmakla birisinde kefâret, diğerinde ceza lâzım gelir. Velevki yemininde durduğu takdirde bir talâk vâki olsun. Buna delil ulemanın vallâhi sana yaklaşmayacağım sözü tekrarlanırsa bundan tekîd niyet etmediği takdirde üç yemin meydana gelir. Her biri için bir kefâret vâcip olur ve bununla bir talâk vâki olur sözleridir." Nitekim bâbın sonunda gelecektir.

«Dört ay...» îlâ ayın başında yapılırsa müddetinin hilâli görmekle hesaplanacağında hilâf yoktur. Ayın içinde olursa nasıl hesaplanacağına dair İmam-ı A´zam´dan rivâyet yoktur. İmamEbû Yusuf´a göre günlerle hesap edilir. Züfer´den bir rivâyete göre o ayın kalan kısmı günlerle, ikinci ve üçüncü aylar hilâlle hesaplanır ve birinci ayın günleri dördüncü ayın başındaki günlerle tamamlanır. Bunu Bedâyı´dan naklen Nehir sahibi söylemiştir.

«Cariye için iki aydır.» Bu ifade cariyenin kocasının hür olmasına da şâmildir. Îlâ müddetinde cariye boşanıp âzâd olunursa hür kadınların müddetine intikal eder. Nehir. Bu ifadenin bir misli de Bedâyı´dadır.

«Daha aza yemin etmekle îlâ olmaz» Yani talâk hakkında îlâ olmaz. Bedâyı´. Yemini bozulma hakkında olur. Bir kimse hür karısına: Vallâhi iki ay sana yaklaşmam diye yemin eder de bu müddet zarfında o kadına yaklaşmazsa kadın boş düşmez. Fakat bu müddette ona yaklaşırsa yemini bozulur.

«Talâk-ı ric´îdeki sebeb gibidir.» O da kavga etmeleri ve geçinememeleridir. Nehir. Dürerü´l-Bihâr şerhinde de böyle denilmiştir. Galiba ric´îyi tahsis etmesi ileride ayrılma hususunda îtâya daha çok benzediği içindir. Nitekim yukarıda geçmişti.

METİN

Îlânın lâfızları sarîh ve kinâyedir. Sarîhe misâl: Bir adamın hayızlı olmayan karısına: Vallâhi sana yaklaşmayacağım demesidir. Kendisiyle yemin edilen her kelime de vallâhi gibidir. Bunu Sa´di söylemiştir. Çünkü o zaman men´î yemine izafe etmek yoktur.

İZAH

«İlânın lâfızları sarih ve kinâyedir.» Üç olduğunu söyleyenler de vardır. Onlara göre îlâ lâfızları ya sarîh, ya sarîh yerine geçen yahut kinâye olur. Sarîh sözler ikidir: Cima ve nîk. Yaklaşmak, cima ve vat gibi kelimeler sarîh yerini tutan kinâyelerdir.

Fetih sahibi diyor ki: «Evla olan hepsini sarîhten saymaktır. Çünkü sarahat kelime hakikat olsun mecaz olsun çok kullanılmak sebebiyle mânânın zihne gelivermesine bağlıdır. Hakikatine bağlı değildir. Aksi takdirde sarîhin yalnız nîk sözü olması gerekir. Bedâyı´da bâkire hakkında bozmak tâbiri sarîh yerine geçer denilmiştir." Kinâyenin lâfızları ileride gelecektir.

Bahır´da şöyle denilmektedir: "Sârîhte bir adam cimayı kastetmediğini iddia ederse kazaen tasdik olunmaz. Fakat diyâneten tasdik olunur. Kinâye; söylendiğinde zihne cima mânâsı gelivermeyen sözdür ki, başka mânâya da ihtimali vardır. Bu sözle niyetsiz îlâ olmaz. Ama kazaen sorumlu olur."

«Sarîhe misâl ilh...» şârih sarîhe dört misâl vermiş, daha başka sarîh kelimeler olduğuna da îşaret etmiştir. Zira bir adamın bâkireye seni bozmam diye yemin etmesi yukarıda geçtiği vecihle sarîhtendir. Müntekâ´da: "Seninle yatmam sözü niyetsiz olarak îlâdır. Kezâ fercim fercine dokunmaz demesi de böyledir." denilmektedir. Bu Bedâyı´nın ifadesine muhâliftir. Orada: "Seninle bir döşekte yatmam sözü kinâyedir." denilmektedir Cevamiu´l-Fıkh´ın ifâdesine de muhâliftir. Orada: "Cildim cildine dokunmasın derse îlâ yapmış olmaz. Çünkü âletine bir bez sararak dokunması mümkündür." Denilmektedir. Bunu Fetih sahibi söylemiştir. Cevami´deki sözün zâhiri onun sarîh ve kinâye olmadığını göstermektedir.

Ben derim ki: Müntekâ´nın ifadesinden anlaşılan her iki lâfzın sarîhten olmasıdır. Biliyorsun ki sarahat mânânın zihne gelivermesine bâğlıdır. Filan karısıyla yattı sözünden zihne gelen mânâ cimadır. Evet. onunla beraber bir döşeğe yattı dersen bu mânâ zihne gelivermez ve muhalefet dokunmak meselesinde kalır. Onun söylediği imkân zihne gelivermeye aykırı değildir.

«Hayızlı olmayan karısına...» Gâyetü´l-Beyân´da Şâmil´e nisbet edilerek şöyle denilmiştir! "Bir adam hayızlı olan karısına yaklaşmayacağına yemin ederse îlâ yapmış olmaz. Çünkü hayız sebebiyle karısına yaklaşmaktan men edilmiştir. Binaenaleyh bu men yemine izafe edilemez. "Bu suretle anlaşılır ki sarîh her ne kadar niyete muhtaç değilse de onunla bir şey oluvermez. Çünkü değiştiren bir şey vardır. Bahır´da böyle denilmiştir. Sürunbulâlî inceleme yaparak bunu kocası karısının hayızlı olduğunu bilirse diye kayıtlamıştır. Sa´di ise inâye hâşiyelerinde tafsilâta giderek Şamil´in sözünü sana yaklaşmayacağım dediği surete yorumlamış ve onu müddetle kayıtlamamıştır. Fakat dört ay derse îlâ yapmış olur. Velev ki kadın hayızlı olsun. Şârihin buradaki hayızlı olmayan sözünün mânâsı budur. Ondan sonraki sözü mukayyed hakkındadır. Velev ki hayızlı için olsun. Nehir sahibi bunu şöyle izah etmiştir: "Dört ayla kayıtlarsa bu men´in yemine izafe edildiğine karinedir."

Ben derim ki: Bütün bunlar Şâmil´in: "Kadın hayızlı iken" sözü kocanın ifadesinden olmadığına göredir. Lâkin Makdisî´nin bildirdiğine göre bu söz yemin ederse fiilinin failinden değil ona yaklaşırsa fiilinin mefulünden haldir. Yani kocasının sözündendir.

Ben derim ki: Bunu Hâkim´in Kâfî´sindeki şu sözü de ifade etmiş olabilir: "Kadın hayızlı iken ona yaklaşmayacağına yemin ederse îlâ yapmış olmaz. Kadına dört ay geçmeden yapabileceği bir işi yapmadıkça yaklaşmayacağına yemin ederse îlâ yapmış olmaz. Bu işin dört ay gecikmesi ona zarar etmez." Buradaki "yapmadıkça" sözü kesin olarak kocasının ifadesindendir. Hayızlı iken sözü de öyledir. Bunun illetini sonra söylemiştir. O da: "Hayız müddetinin dört aydan önce geçmesi mümkündür. Bu suretle îlâ yapmış olmaz. Velev ki üzerine ziyade etsin." ifadesidir.

Bunu Valvalcî´nin ta´lili de te´yid eder. O şöyle demiştir: "Çünkü bu adam hayız müddetinde o kadına yaklaşmaktan kendini men etmiştir. O da dört aydan azdır." Eğer illet yukarıda geçen: "Koca hayız sebebiyle cimadan men edilmiştir ilh..." sözü olsaydı bunu îlânın sıhhat şartları içinde zikretmek vâcip olur ve: Îlâ sahih olmak için kocanın îlâ zamanında karısıylacimadan men edilmiş olmaması şarttır denilirdi. Buna şöyle itiraz olunur: Bu kadının ihramlı, itikâflı, oruçlu ve namaz kılar hallerde olmasına şâmildir. Halbuki ileride göreceğiz ki kadın ihramlı iken îlâ sahihtir. Velev ki kadınla harem arasında dört aydan fazla zaman olsun. Erkeğin kadına dönmesi de sözle değil cimayla olur. Çünkü ihram şer´î bir mânidir. O kadının cima hakkını ıskât etmez. İşte îlâ sahih oldu demektir. Halbuki bu adam dört ay zarfında şer´an bu kadına yaklaşmaktan memnu´ olduğunu bilmektedir. Öyleyse hayız halinde evleviyetle sahih olur. İhram haline cevap olan şey hayız haline de cevaptır. Bu makamın izahını ganimet bil!

«Kendisiyle yemin edilen her kelime de vallâhi gibidir.» Bahır sahibi diyor ki: "Vallâhi sözüyle yemin edilen kelimeleri murat etmiştir. Tallâhi, azametillâhi, celâli hakkı için, kibriyası hakkı için gibi ki, bunlarla yemine yaramayan? "AIIah´ın ilmi hakkı için sana yaklaşmam." gibi sözler hariç kalır. Allah´ın gazabı üzerime olsun, sana yaklaşırsam Allah´ın hışmı üzerime olsun gibi sözler de böyledir. T.

«Sana yaklaşmayacağım.» Yani ne kadar müddet olduğunu bildirmeden söylemesidir. Musannıf bunun da îlâ müddetiyle muvakkat olan söz gibi olduğuna işaret etmiştir. Çünkü mutlak söz ebediyet bildiren söz gibidir. İlâ müddetinde meydana gelmesi umulmayan bir sınır koyması da böyledir. Meselâ: Recep ayında karısına: Sana Muharremin orucunu tutuncaya kadar yaklaşmam demesi, aralarında dört aylık veya daha fazla mesafe bulunan bir yer için çocuğunu filan yerde sütten kesinceye kadar diye yemin etmesi bu kabîldendir. Daha az olursa îlâ yapmış sayılmaz. Güneş battığı yerden doğuncaya kadar, Dabbetü´l-Arz çıkıncaya kadar veya Deccal çıkıncaya kadar demesi de istihsanen böyledir. Çünkü örfe göre bu sözler ebediyet bildirmek için kullanılır. Îlâ müddetinde bulunması beklenebilen ancak nikâhın onunla birlikte kalması tasavvur edilemeyen bir müddet söylemesi de böyledir. Meselâ: Sen ölünceye kadar yahut ben ölünceye kadar veya seni üç defa boşayıncaya kadar yahut ben sana mâlik oluncaya kadar diye yemin etmesi bu kabîldendir.

Nikâhın kalması tasavvur edilen bir söz söylerse meselâ seni satın alıncaya kadar derse îlâ yapmış sayılmaz. Zira mutlak surette satın almak nikâhı yok etmez. Onu başkası için satın almış olabilir. Kendim için dese de hüküm yine böyledir. Çünkü satış fâsid olabilir de ancak teslim almakla mâlik olur. Hatta seni kendim için satın alarak teslim alıncaya kadar diye yemin ederse îlâ yapmış sayılır. Bu takdirde sen nikâhımda olduğun müddetçe sana yaklaşmayacağım demiş gibi olur. Kölemi âzâd edinceye kadar veya karımı boşayıncaya kadar diye yemin ederse İmam-ı A´zam´la İmam Muhammed´e göre îlâ olur. Ebû Yusuf buna muhâliftir. Ben şu haneye girinceye kadar veya Zeyd´le konuşuncaya kadar diye yemin ederse bilittifak îlâ olmaz. Nitekim Nehir ve diğer kitaplarda beyan edilmiştir.

METİN

Yahut sarîh vallâhi cünüplükten dolayı sana dört ay yaklaşmayacağım, seninle cimada bulunmayacağım, sana yakınlık etmeyeceğim, senin sebebinle yıkanmayacağım gibi sözlerdir. Velev ki bunları müddeti tâyin için hayızlı kadına söylesin. Sana yaklaşırsam üzerime hac farz olsun ve benzeri meşakkatli şeyler söylemek dahi böyledir. İki rekât namaz üzerime borç olsun demesi bunun hilâfınadır. İki rekâtta bir meşakkat olmadığı için bu sözle îlâ yapmış sayılmaz. Ama yüz rekât namaz boynuma borç olsun derse bunun hilâfına olur. Buna kıyasen yüz hatim inmek veya yüz cenazeye gitmek gibi sözlerle îlâ yapmış sayılmalıdır. Fakat ben bunu bir yerde görmedim. Sana yaklaşırsam sen boş ol yahut kölem hür olsun demesi dahi böyledir.

Kinâyeye misâl; sana dokunmam, sana gelmem, seni sarmam, döşeğine yaklaşmam, yanına girmem gibi sözlerdir. Dâbbetü´l-Arz çıkıncaya kadar, Deccal çıkıncaya kadar, güneş battığı yerden doğuncaya kadar sana yaklaşmam gibi sözler de müebbeddendir. Müddet içinde karısına yaklaşırsa yemini bozulur. Velev ki deli olduğu halde yaklaşsın. O zaman Allah´a yemin etmişse kefâret, başkasına yemin etmişse ceza vâcip olur ve îlâ sukut eder. Çünkü yemin sona ermiştir. Müddet içinde kadına yaklaşmazsa müddetin geçmesiyle kadın bir talâk-ı bâin boş olur. Kadına müddet içinde yaklaştığını müddet geçtikten sonra iddia ederse sözü ancak beyyineyle kabul olunur. Ve yemin muvakkat ise sâkıt olur. Velev ki iki müddetle muvakkat olsun. Çünkü ikinci müddetin geçmesiyle kadın ikinciyle bâin olur ve îlâ sukut eder.

İZAH

«Müddeti tâyin için» yani müddeti zikretmek menin hayız için değil yemin için olduğuna karinedir. Müddeti zikretmemesi bunun hilâfınadır.

«Üzerime hac farz olsun ve benzeri» meselâ üzerime umre veya sadaka yahut oruç veya hedy kurbanı yahut itikâf veya yemin yahut kefâret farz olsun gibi sözler yahut sen boş ol veya öteki karısı için bu boş olsun, kölem hür olsun veya belirsiz bir köle için âzâdı üzerime borç olsun, bir gün oruç tutmak boynuma borç olsun gibi sözlerdir.

Bu ayın orucu boynuma borç olsun demesi bunun hilâfınadır. Çünkü o ay geçtikten sonra kendisine bir şey lâzım gelmeksizin o kadına yaklaşması mümkündür. Bir cenazenin arkasından gitmek veya secde-i tilâvet yahut Kur´an okumak veya bir tespih yahut, Beyt-i Makdis´de namaz kılmak boynuma borç olsun derse îlâ yapmış sayılmaz. Zahire´de İmam Muhammed´in muhâlif olduğu bildiriliyor. Çünkü ona göre nezirle bunlar lâzım gelir. Fetih´te de böyle denilmiştir. Fetih sahibi İmam Muhammed´in kavline cevaba işaretle: "Bu iş nezrin sahih olmasına değil meşakkatli bir işin lâzım gelmesine dayanmaktadır. Aksi takdirde ikirekât namaza tâlik etmekle de îlâ yapmış olması lâzım gelirdi. Mezhebe göre namazı Beyt-i Makdis´den başka bir yerde kılmakla nezir sâkıt olur." demiştir.

"İki rekâtta meşakkat olmadığı için îlâ yapmış sayılmaz." Velev ki yemini bozulunca bu namazı kılmak lâzım gelsin. Zira iki rekât namazı nezretmek sahihtir. Şârih bununla tembellik gibi ârızî meşakkatin muteber sayılmayacağına işaret etmiştir. Nitekim gazaya gitmek boynuma borç olsun gibi sözde ârız olan korkaklığa itibar yoktur.

"Buna kıyasen ilah..." Bu inceleme Nehir sahibine aittir. Fakat yerinde değildir. Zira yukarıda geçti ki mûlî (îlâ yapan kimse) karısına yaklaşması ancak kendisine lâzım gelen meşakkatli bir şeyle mümkün olan kimsedir. Binaenaleyh mutlak lâzım olacak ve mutlaka meşakkatli olacaktır. Kur´an okumak, cenaze namazı kılmak, ölü kefenlemek gibi şeyleri nezretmek sahih olamaz. Nitekim Kuhistânî´nin yeminler bahsinde beyan edilmiştir. Nezretmesi sahih olmayınca kendisine hiç bir şey lâzım gelmeksizin kadına yaklaşması mümkündür. Nasıl ki sana yaklaşırsam bana bin abdest borç olsun dese îlâ yapmış olmaz.

"Sana yaklaşırsam sen boş ol yahut kölem hür olsun." sözünü "ve benzeri meşakkatli şeyler" ifadesinden önce zikretmesi gerekirdi. Kadına yaklaşırsa talâk-ı ric´î ile boş olur, köle de âzâd olur. Zâhirine bakılırsa velev ki bu iş meşakkat veren şeylerden olmasın. Çünkü aslı itibariyle meşakkatlidir. Nitekim Tahtâvî ifade etmiştir. Yukarıda arz etmiştik ki, bu adam köleyi satarsa îlâ sâkıt olur. Köle tekrar milkine dönerse îlâ da döner. Oğlumu kesmek boynuma borç olsun derse îlâ sahih olur, yeminini bozmakla bir koyun kesmesi lâzım gelir. Nitekim Bedâyı´da bildirilmiştir.

"Kinâyeye misâl ilah..." Kinâyelerden bazıları da seninle başımı bir yastığa koymam, sana dokunmam, seninle yatmam, seni kızdırırım ve sana kötülük ederim gibi sözlerdir. Fetih. Fetih sahibinin bildirdiğine göre Bedâyı´da yaklaşmak sözüyle seninle uyumam sözü de kinâyelerden sayılmıştır. Bu son kelime hakkında evvelce söz geçmişti.

"Müebbeddendir ilah..." Çünkü bunlar örfen ebediyet bildirmek için söylenir. Bir de dört ay zarfında vuku bulmayacaklarına delâlet eden sâbık işaretleri vardır. Bu cümleyi musannıfın aşağıda gelen: "Yemin müebbed ise sâkıt olmaz." sözünün yanında zikretmesi münasip olurdu. Nitekim Fetih sahibi öyle yapmıştır.

"Veleyki deli olduğu halde yaklaşsın." Çünkü ehliyet yemin ederken muteberdir, yemin bozulurken muteber değildir.

"Kefâret vâcip olur." Yemini bozulmadan kefâret verirse muteber sayılmaz. Bahır.

"Ceza vâcip olur." Yeminler bahsinde görüleceği vecihle böyle bir hal karşısında üzerine aldığı nezri ifâ etmekle yemin kefâreti vermek arasında muhayyer bırakılır. Rahmetî. Yani İmam-ı A´zam´ın da döndüğü sahih kavil budur. Şürunbulâliyye. Ama bu îlâ kaldığına göredir. Âzâdına yemin edilen köle ölerek îlâ sâkıt olursa bildiğin gibi hiç bir şey vâcip olmaz.

"Ve ilâ sukut eder." Dört ay geçerse talâk vâki olmaz. Çünkü yemin bozulmakla bitmiş gitmiştir. Bu hususta dört aya yemin etmesiyle mutlak veya ilelebet yemin etmesi arasında fark yoktur. Bahır.

"Bir talâk-ı bâin boş olur." Bu sözle musannıf yeniden boşamaya veya ayrılmalarına hükmetmeye hâcet olmadığına işaret etmiştir. Şâfiî buna muhâliftir. Nitekim Hidâye´de bildirilmiştir.

"Sözü ancak beyyineyle kabul olunur." Yani kadınla müddet içinde cimada bulunduğunu ikrar ettiğine beyyine getirecektir. Bahır. Çünkü müddet içinde kendisi inşâya mâliktir. Binaenaleyh ihbara da mâlik olur ve onun için şâhit getirmesi sahihtir. Ric´at bâbında bunun benzeri geçmiş ve en şaşılacak meselelerden biri olduğu bildirilmişti.

«Velev ki iki müddeti» muvakkat olsun." İki müddet sekiz aya yemin etmekle olur. Nitekim Kuhistânî´ye uyarak Dürr-ü Müntekâ sahibi böyle demiştir. Ama bu söz Kenz ve diğer kitaplardaki ifadeye muhâliftir. Onlar da; "Dört ay üzerine yemin ederse îlâ sâkıt olur." denilmiştir ki bu iki müddete veya fazlasına yemin etse sâkıt olmayacağını iktizâ eder. "Çünkü ikincinin geçmesiyle kadın ikinciyle bâin olur." sözünün mânâsı budur. Lâkin şârihin muradı iki müddet geçtikten sonra sâkıt olur demektir.

"İkinciyle bâin olur." Yani onunla ikinci defa evlenirse demek istiyor. Yoksa bu söz müebbet hakkında aşağıda gelen esah sözden başkadır. Çünkü aralarında görünen bir fark yoktur. Sonra gördüm ki Kuhistânî şöyle demiş: "İkincide yani iki müddet meselesinde kadın talâk-ı bâinle boşanır da sonra o kocasıyla tekrar evlenir ve diğer dört ay geçerse diğer bir talâk-ı bâinle boş olur, ilâ da düşer." Valvalciyye´de şöyle denilmiştir: "Vallâhi sana bir sene yaklaşmam der de dört ay geçer ve kadın bâin olarak onunla tekrar evlenir de dört ay daha geçerse yine bâin olur. Onunla üçüncü defa evlenirse talâk vâki olmaz. Çünkü evlendikten sonra seneden dört aydan daha az bir zaman kalmıştır."

METİN

Yemin müebbet ve kadın temiz ise yukarıda geçtiği vecihle sâkıt olmaz. Bunun üzerine musannıf şu sözü tefri´ etmiştir: O kadın ikinci ve üçüncü defa nikâh eder de her iki müddet rucu´suz yani kadına yaklaşmadan geçerse, son iki müddetle bâin olur. Müddet evlenme vaktinden itibar edilir. Kadın başka kocadan ayrıldıktan sonra nikâh ederse boş olmaz. Çünkü bu milk sona ermiştir. Üç talâktan aşağı îlâ yapmak suretiyle bâin olursa yahut geçerli talâkla bâin olarak boşadıktan sonra kadın üç talâk hakkıyla dönerse, bunun hilâfına îlâ ile talâk vâki olur. İmam Muhammed buna muhâliftir. Nitekim yıkma meselesinde geçmişti. Başka kocadan döndükten sonra o kadınla cimada bulunursa kefâret verir. Çünkübozulmak için yemin bâkidir.

İZAH

"Yemin müebbet ise sâkıt olmaz." Yani îlâ sâkıt olmaz. Fetih sahibi diyor ki: "Müebbet yemin açık olarak ebedî sözüyle yapılandır. Yahut mutlak bırakılandır. Bu takdirde sana yaklaşmam ancak hayızlı olursan müstesna der ki, bununla aslâ îlâ yapmış sayılmaz."

"Kadın temiz ise..." Fetih sahibinin: "Ancak hayızlı olursan müstesna." demesinin mânâsı budur. Yukarıda geçenlerden bunda olan sakatlığı gördün.

"Bunun üzerine şu sözü tefri´ etmiştir." Yani "Yemin müebbed ise sâkıt olmaz." sözünün üzerine: "Kadını ikinci ve üçüncü defa nikâh ederse ilah..." sözünü tefri´ etmiştir. Bu gösterir ki evlenmeden talâk tekerrür etmez. Çünkü kadının hakkına mâni olmak yoktur. Bazıları demişlerdir ki: "Dört ayın geçmesiyle kadın îlâdan dolayı talâk-ı bâinle boş olur da sonra iddet beklerken diğer dört ay geçerse ikinci bir talâk vâki olur. İddet içindeyken bir dört ay daha geçerse başka bir talâk vâki olur." Ama esah olan birinci kavildir. Çünkü talâk vukuu zulmün cezasıdır. Bâinle boşanmış bir kadının ise hakkı yoktur. Binaenaleyh boşayan zâlim olmaz. Nitekim Zeylaî´de böyledir. Fetih sahibiyle Bahır ve Nehir sahipleri de ona uymuşlardır. Metinler de buna göre yazılmıştır.

"Müddet evlenme vaktinden itibar edilir." Evlenmenin iddet içinde yahut iddet bittikten sonra olması müsavîdir. Nehir sahibi diyor ki: "Müddetin başını itibar hususunda ihtilâf vardır. Hidâye´de ve ona uyan Kâfî´de müddetin evlenme vaktinden itibar edileceği bildirilmiştir. Nihâye sahibi ile Timurtâşî ve Merginânî´ye uyarak İnâye sahibi bunu evlenme iddet bittikten sonra olmuşsa diye kayıtlamışlardır. Şayet iddet içinde olursa iptida talâk vaktinden itibar edilir." Zeylaî: "Bu doğru değildir. Ancak evlenmezden önce talâk tekerrür eder diyenin kavline göre doğru olur ki, bu kavlin zayıf olduğu yukarıda geçmişti." demiştir. Fetih sahibi: "Evlâ olan mutlak bırakmaktır. Nitekim Hidâye sahibi öyle yapmıştır." demiştir.

"Başka kocadan ayrıldıktan sonra nikâh ederse" yani üç talâk ile milki sona eren îlâ sahibi nikâh ederse demek istiyor. H. Lâkin bu mesele aşağıda gelen talâkı yıkma meselesidir.

"Çünkü bu milk sona ermiştir." Bu mesele "Kadının talâkını meselâ şu haneye girmesine tâlik edip de sonra müneccez olarak üç defa boşarsa ve kadın başka kocaya vararak tekrar birinci kocasına döner ve o haneye girerse boş olmaz." meselesinin fer´idir. İmam Züfer buna muhaliftir. Kezâ kadına îlâ yapar da sonra onu üç defa boşarsa îlâ bâtıl olur. Hatta iddetini beklerken dört ay geçerse talâk vâki olmaz. Züfer buna muhâliftir. O kadınla başka kocadan döndükten sonra müebbet îlâda evlenirse îlâ geri dönmez. Züfer muhâliftir. Fetih.

"Kadın üç talâk hakkıyla dönerse" bu şöyle olur: Kadın başka kocaya gittikten sonra Şeyhayn´ın kavline göre ikinci koca üç talâktan azının da hükmünü yıkacağından ilkkocasıyla evlenirse yeniden helâl olur. Ona üç talâk hakkıyla döner.

"Îlâ ile talâk vâki olur." Yani üç talâk vâki olur. Şöyle ki: Cimasız olarak kadının üzerinden her dört ay geçtikçe bir talâk-ı bâin boş olur. Nihayet üç talâk meydana gelir. Fetih, Nehir ve Tebyîn´de böyle denilmiştir.

Ben derim ki: Bunu mutlaka esah kavle göre her müddetten sonra tekrar onunla evlenirse diye kayıdlamak gerekir. Tâ ki talâk zulmün cezası olsun. Nitekim geçmişti. Galiba ulemanın bunu mutlak bırakmaları yakında geçtiği içindir.

"İmam Muhammed buna muhâliftir." Ona göre üç talâk vâki olmaz. Kalan bir veya iki talâk vâki olur. Çünkü ona göre ikinci koca üç talâktan aşağısını yıkamaz. Nitekim bu bâbtan az önce geçmişti. Onun kavline itimad edileceğini de görmüştük.

"Çünkü bozulmak için yemin bâkidir." Yani talâk hakkında bâki olmasa da bozulmak hakkında yemin bâkidir ve sanki bir ecnebi kadına sana yaklaşmam demiş gibi olur. Bununla îlâ yapmış sayılmaz. Ama kadına yakınlık ederse keffâret icab eder. Zeylaî.

METİN

Vallâh sana iki ay yaklaşmam "bu iki aydan sonra iki ay daha" sözü îlâ olur. Çünkü müddet tehakkuk etmiştir. Bir gün durur da sonra vallâhi sana iki ay yaklaşmam derse îlâ yapmış olmaz. Burada günden murad mutlak zamandır. Zira bir saat dahi böyledir. Bahır. İlk iki aydan sonra desin demesin fark etmez. Çünkü müddet noksandır. Lâkin bunu derse keffâret birleşir, demezse ayrı ayrı lâzım gelir.

İZAH

"Bu iki aydan sonra" sözü ittifâkî (tesadüfî) bir kayıddır. Çünkü bu adam iki ay ve iki ay dese yine hüküm böyle olurdu. Nitekim Tebyîn´de açıklanmıştır. H. Bunun bir misli de Fetih ile Bahır´dadır.

"Çünkü müddet tehakkuk etmiştir." Yani dört ay müddet mevcuddur. Onun için bir adam: Ben fülanla iki gün ve iki gün konuşmam dese onunla dört gün konuşmam demiş gibi olur. Bu meselelerin cinsinde asıl olan şudur: Nefy edatı ve Allah´ın ismi tekrarlanmadan atfedilirse bir yemin olur. Tekrarlanırlarsa iki yemin meydana gelir. Fakat ikisinin müddeti içiçe girerler. İzahı şudur: Bir kimse ben Zeyd´le iki gün konuşmam, iki gün daha konuşmam derse, bu iki yemin olur. Ama iki yeminin müddeti birdir. Hatta Zeyd´le ilk gün veya ikinci gün konuşursa ikisinde de yemini bozulur. Kendisine iki keffâret lâzım gelir. Üçüncü gün konuşursa yemini bo-zulmaz. Çünkü yeminlerin müddeti geçmiştir. Keza, vallâhi ben Zeyd´le iki gün konuşmam, vallahi ben Zeyd´le iki gün konuşmam derse hüküm yine budur. Ama, ben onunla iki gün ve iki gün konuşmam derse bir yemin olur ve bu yeminin müddeti dört gündür, Hatta iki gün zarfında Zeyd´le konuşursa kendisine bir keffâret vâcib olur.

Bu izaha göre; vallâhi ben onunla bir gün ve iki gün konuşmam derse bir yemin olur ve üç güne kadar devam eder. Hatta bu günler zarfında onunla konuşursa bir keffâret vâcib olur. Vallâhi ben onunla ne bir gün konuşurum ne iki gün derse yahut vallâhi ben onunla bir gün konuşmam, vallâhi ben onunla iki gün konuşmam derse iki yemin olur. Birincinin müddeti bir gün, ikincinin müddeti iki gündür. Hatta onunla ilk gün konuşursa kendisine iki keffâret vâcib olur. İkinci gün konuşursa bir keffâret kâfidir. Üçüncü gün konuşursa yemini bozulmaz. Çünkü her iki yeminin müddeti bitmiştir. Bu izaha göre; vallâhi sana ne iki ay yaklaşırım ne de iki ay der yahut vallâhi sana iki ay yaklaşmam, vallâhi sana iki ay yaklaşmam derse îlâ yapmış olmaz. Çünkü bunlar iki yemin olup müddetleri birbirinin içine girer. Hatta iki ay geçmeden kadına yakınlık ederse kendisine iki keffâret vâcib olur. İki ay geçtikten sonra yakınlık ederse hiç bir şey vâcib olmaz. Çünkü ikisinin de müddeti bitmiştir. Zeylaî.

Ben derim ki: Bunun hâsılı şudur: Nefy edatının ve Allah isminin tekrarıyla yeminin müteaddid olduğuna hüküm verilir. Yemin müteaddid olursa müddet bir olur. Yani birinci yeminin müddeti ikincinin müddeti içine girmiş olur. Ne zaman yemin bir olursa müddet müteaddid olur. Yani ikincinin müddeti aynı, birincinin müddeti ayrı olur. Bazen yemin müteaddid olmakla beraber müddet de müteaddid olur. Mesela; müddetin başka olduğunu söyler; o zaman her müddete bir keffâret vâcib olur. Nitekim ikinci meselede gelecektir.

"Bir gün durur da" yani vallâhi sana iki ay yaklaşmam dedikten sonra durur da sonra ikinci cümleyi söylerse îlâ yapmış sayılmaz.

"İlk iki aydan sonra desin demesin fark etmez." Yani burada zarfla kayıdlaması ilk meselede olduğu gibi tesadüfîdir.

"Çünkü müddet noksandır." Yani iki yeminin arasını ayıran meselâ bir gün gibi bir fâsıla mikdarı noksandır. Çünkü, birinci yeminde kadına yaklaşmama müddeti iki aydır. Ondan sonraki ikinci yeminde dahi iki ay vardır. Bu iki yeminin arasında kadına yaklaşmakla kendisine bir şey lâzım gelmeyecek bir müddet vardır. Onu çıkardımı îlâ müddeti tamam olmaz. Birinci mesele bunun hilâfınadır. Çünkü oradaki dört ayda fâsıla yoktur. Bu burada ilk iki aydan sonra dediğine göredir. Çünkü müddetin değişik olduğuna nassdır. Velevki yemin müteaddid olsun. Bunu demezse müddet birleşir. Çünkü Allah Teâlâ´nın ismini tekrarladığı için müddetin teaddüdünü mûcib olmayacak şekilde yemin teaddüd eder. Binaenaleyh îlâ müddeti dahi yoktur.

"Lâkîn bunu derse ilah..." sözü zarfı söylemekle söylememek arasında fark görmemesi üzerine istidraktır. Yani bu adamın îlâ yapmış sayılmamasına bakarak zarfın zikredilmesi ve edilmemesi arasında fark yoktur. Lâkin aralarında başka cihetten fark vardır. Bu farkı Fetihsahibi ve başkaları söylemişlerdir ki şudur: O adam bunu söylerse ikinci yeminin müddeti teayyün eder. Bahır ve Nehir´de böyle denilmiştir.

Yani ikinci yeminin müddeti birincinin içine girmeksizin ayniyle murad edilmiş olur. Şârih bunu "keffâret birleşir" sözüyle ifade etmiştir ki, kendisi de Fetih sahibinin bu suret hakkındaki şu sözünden almıştır: "Eğer kadına ilk iki ayda yaklaşırsa kendisine bir keffâret lâzım gelir. Son iki ayda yaklaşırsa yine öyledir. Çünkü iki ay içinde iki yemin toplanmamıştır. Bilâkis her iki ayda bir tek yemin vardır. "Bunun üzerine Hidâye şârihleri:" Yakınlık ettiği için o adama iki keffâret lâzım gelir." diye itiraz etmişlerse de Fetih sahibi bunun hata olduğunu söylemiştir.

Nehir sahibi diyor ki: "Çünkü her yemin için yalnız başına bîr müdet olunca iki müddet arasında içiçe girme yoktur ki, kendisine iki keffâret lâzım gelsin. Meğerki her ikisinin müddeti içinde yakınlık ettiği murad edilsin. Sa´diyye haşiyelerinde böyle denilmiştir. Bence bu yorum yapılması vâcîb bir şeydir."

Ben derim ki: Fetih´de beyan edilen ve Bahır´da ona uyarak; "Lakin iki müddet içiçe girer. Kadına ilk iki ayda yaklaşırsa kendisine bir keffaret lâzım gelir ilah..." denilmesi bir kalem hatasıdır. Doğrusu iki müddetin içiçe girmemesidir. Ben buna tenbihde bulunan görmedim. Lâkin mânâ ve sözün gelişi geçişi buna delâlet etmektedir. Kezâ Nehir´den naklettiğimiz ibâre dahi açıkça buna delâlet etmektedir. Fakat o adam ilk iki aydan sonra demezse her ikisinin müddeti bir olur ve ikincisi birincisinden bir gün sonraya kalır. Bahır ve Nehir´de böyle denilmiştir.

Şârih bunu "demezse ayrı ayrı lâzım gelir" sözüyle ifade etmiştir.Yani bunu demezse ayrı ayrı keffâret lâzım gelir, demek istemiştir ki bunu Fetih sahibinin şu ifadesinden almıştır: "İki müddet içiçe girdikleri için îlâ yapmış olmaz ve ikincinin müddeti birinciden bir gün yahut -iki yeminin arasını ayırmasına göre- bir saat gecikir. Böylece bu iki yeminden iki ayla bir güne yahut -fâsılaya göre- bir saatlik yemin meydana gelir."

Ben derim ki: Bunun hâsılı şudur: Bu adam sana iki ay yaklaşmam deyip bundan meselâ bir gün sonra aynı sözü söylerse iki müddet bir olur. Çünkü, yukarda geçtiği vecihle yemin müteaddiddir. Lâkin iki yeminin arasını ayıran bir gün birinci yeminde dahil ikincide dahil değildir. Binaenaleyh ikinci yeminde iki ay üzerine bir gün ziyade etmekle iki ay tamamlamak lâzım gelir. Bu ziyade gün ikinci yeminde dahildir. Fasıla olan günün aksine birincide dahil değildir. Bundan da zikri gecen iki günden maada iki müddetin içiçe girmesi lâzım gelir. Çünkü iki müddete iki yemîn toplanmamıştır. Kadına bunların birinde yakınlık ederse kendisine bir keffâret lâzım gelir. Müddetin kalanı bunun hilâfınadır. Çünkü o iki yeminde dahildir. Binaenaleyh onda keffâret müteaddid olur. Burada bana zâhir olan budur.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 21:57:59
METİN

Yahut vallâhi sana bir sene yaklaşmam yalnız bir gün müstesna derse îlâ yapmış olmaz. Bilâkis kadına yakınlık eder de seneden dört ay yahut daha fazla zaman kalırsa o zaman îlâ yapmış olur. Aksi takdirde olmaz. Sene sözünü atarsa kadına yaklaşmadıkça îlâ yapmış olmaz, yaklaşırsa îlâ yapmış olur. "Ancak içinde sana yakınlık ettiğim gün müstesna." ifadesini ziyade ederse ebediyyen îlâ yapmış olmaz. Çünkü içinde kadına yakınlık edeceği her günü istisna etmiştir.

Bînaenaleyh ebediyyen men´i tasavvur edilemez. Yahut kendisi Basra´da olduğu halde: Vallâhi Mekke´ye girmem der de o halde kadın Mekke´de bulunursa îlâ yapmış olmaz. Çünkü onu Mekke´den çıkararak kendisiyle cima´da bulunması mümkündür. Bir kimse talâk-ı ric´î ile boşadığı karısına îlâ yaparsa sahih olur. Çünkü karı-kocalık bâkidir. O iddetin geçmesiyle bâtıl olur.

İZAH

"Yalnız bir gün müstesna..." Yalnız bir saat müstesna demesi de böyledir. Bunu Tahtâvî Hamevî´den nakletmiştir.

"Derhal îlâ yapmış olmaz." Çünkü belirsiz bir gün istisna etmiştir. Binaenaleyh bu hakikat olarak senenin her gününe uyar ve o günde kadına yaklaşması mümkün olur. Kendisine hiç bir şey de lâzım gelmez. Elverir ki bunu dört ay geçmeden önce yapmış olsun. İmam Züfer´in dediği gibi bunu senenin en son gününe vermek sözü hakikatinden çıkarmak olur. Zira hakikati belirsizliktir. Bu sefer hiç hâcet yokken onu tâyine çevirmiş oluruz. "Bir gün noksan kalması müstesna" demesi bunun hilâfınadır. Çünkü noksan örf-ü âdete göre sondan olur. Sana hanemi bir sene icârâ verdim yalnız bir gün müstesna yahut alacağımı erteledim yalnız bir gün müstesna demesi dahi böyledir. Çünkü akdin sahih olması ve ödemenin geciktirilmesi için bu sözden son gün murad edilmesine ihtiyaç vardır.

Vallâhi Zeyd´le bir sene konuşmayacağım yalnız bir gün müstesna sözü de böyledir. Zira buna sebeb olan dargınlık halen konuşmamayı iktiza eder ve konuşmak sonraya bırakılır. îlâ bazen gönül razılığı ile olur. Velevki dargınlıktan dolayı olsun. Lâkin geciktiği takdirde iki mekrûhun lâzım gelmesi dargınlık cihetiyle karşılaşır ve her ikisi sâkıt olarak lâfzın muktezası olan belirsizlikle amel edilir. Bahır ve Nehir´in ifadelerinin hülasası budur.

"Bilâkis kadına yakınlık eder de" yani bir günde yakınlık eder de ondan sonra yaklaşmazsa demek istiyor.

"İlâ yapmış olur." Yani sırf yakınlaşmakla değil o gün güneş kovuşmakla îlâ yapmış olur. "Bir sene yaklaşmam yalnız bir defası müstesna." demesi bunun hilâfınadır. Zira yakınlık ettiği an îlâ yapmış olur.

"Aksi takdirde olmaz." Yani dört ay kalmazsa îlâ yapmış olmaz.

"Yaklaşırsa îlâ yapmış olur." Yani müebbeden îlâ yapmış olur. Çünkü müstesna olan günden sonrası için sınır yoktur. Binaenaleyh ona yukarıda geçen müebbed îlâ hükmü verilir. "Bir gün müstesna" sözünü atar da sene sözünü bırakırsa îlâ yapmış olur, bu sözle kadın yalnız iki talâk boş olur. Nitekim Bahır´da Valvalciyye´den naklen bildirilmiştir ki ibâresini arzetmiştik.

"Ebediyyen îlâ yapmış olmaz." Yani kadına yakınlıkta bulunsun bu-lunmasın demek istiyor. Bahır.

"Kendisiyle cima´da bulunması mümkündür." Yani müddet içinde ken-disine bir şey lâzım gelmeksizin mümkündür. Mümkün değilse meselâ iki yer arasında sekiz aylık mesafe varsa Cevamiu´l-Fıkıh´da bildirildiğine göre îlâ yapmış sayılır. Kâdîhân´ın bildirdiğine göre itibar dört ayadır. Bunun zayıf olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü karı-kocadan her biri diğerinin yanına giderek bundan daha az bir müddete karşılaşmaları mümkündür. Bahır. Burada şöyle denilebilir: "Her iki kavle göre îlâ tehakuk etmez. Çünkü îlâ kadına yaklaşmayacağına yemindir. Buradaki yemin ise girmeyeceğinedir." Cevabı şudur: Bu söz onun kinâyelerindendir. Binaenaleyh onunla îlâ yapmış olmak için niyet şarttır. T.

"Çünkü karı-kocalık bâkidir." Binaenaleyh Teâlâ Hazretlerinin: "Kadınlarına îlâ yapan erkekler için ilah..." âyet-i kerîmesi bu kadına da şâmildir. Buna şöyle itiraz olunmuştur: "îlâ kadını cima hakkından men ettiği için erkeğe verilen bir zulüm cezasıdır. Talâk-ı ric´îde kadının ne kazâen, ne de diyâneten cima hakkı yoktur. Hatta erkeğin ona cimasız müracaat etmesi müstehaptır. Binaenaleyh erkek zâlim olamaz." Bu itiraza Şemsü´l-Eimme Kerderî şu cevabı vermiştir: "Nassan bildirilen bir şeyde hüküm mânâya değil nassa izafe edilir." Tamamı inâye´dedlr. Fetih sahibi diyor ki: "Görmüyor musun kadının cima hakkı sâkıt olsa bile îlâ sâbittir. Bu gebe olduğu halde coçuk üzerine cima etmek veya başka bir şey korkusundandır. Böylece anlaşılır ki zulümle ta´lil etmek ekseriyete göre hüküm verme esasına dayanır."

"İddetin geçmesiyle bâtıl olur." Yani îlâ müddeti tamam olmadan iddetin geçmesiyle bâtıl olur. Fakat kadın hayız görenlerden olup temizlik müddeti uzarsa müddetinin geçmesiyle kadın bâin olarak boş düşer. Nehir.

METİN

Bâinle boşadığı karısına yahut îlâdan sonra nikâhladığı ecnebî bir kadına ilâ yapar da yukarıda geçtiği gibi onu milke izafe etmezse îlâ sahih olmaz. Çünkü mahalli yoktur. O kadınla cimada bulunursa yemin bâki olduğu için kefâret verir. Evvela îlâ yapar da sonra kadını talâk-ı bâinle boşarsa, kadın iddet beklerken îlâ müddeti geçtiği takdirde başka birtalâkla boş düşer. Aksi takdirde bâin olmaz. Hâniyye.

Bir kimse kadına cimadan ihram gibi hükmî aczle değil de -çünkü îlâ erkeğin ihtiyariyledir- hakiki aczle meselâ ikisinden birinin hastalığı yahut kadının küçüklüğü veya fercinin yapışıklığı yahut erkeğin âletinin kesikliği ve kalkınamaması yahut îlâ müddetinde yürüyemeyeceği bir mesafe olması veya erkeğin hapsedilmesi sebebiyle âciz kalır -yani hapishanede de kadınla cimaya imkân bulamazsa demektir. Nitekim Gâye´den naklen Bahır´da böyle denilmiştir- bir hak sebebiyle âciz kalmazsa -ben bunu başkasının söylediğini görmedim. Araştırmalıdır. Kadının hapsedilmesi ve itâatsizliği dahi böyledir- o kimsenin dönmesi diliyle kadına döndüm veya sana müracaat ettim yahut îlâyı iptal ettim veya söylediğimden döndüm gibi sözlerle olur. Çünkü kendisi men sebebiyle ona eziyet etmiştir. Şu halde vaat etmekle onu razı kılacaktır.

İZAH

"Bâinle boşadığı karısına" sözüyle musannıf îlâdan sonra nikâhın bâki olmasının şart kılınmadığına işaret etmiştir.

"Aksi takdirde bâin olmaz." Yani îlâ müddeti iddet beklerken geçmez de iddetten sonra geçerse kadın bâin olmaz. Hâniyye´de dahi: Kadınla iddet bitmeden evlenirse îlâ hali üzere kalır. Hatta îlâ müddetinden dört ay geçmeden iddet tamam olursa kadın ikinci bir talâkla boş olur. İddet geçtikten sonra evlenirse îlâ yapmış sayılır. Bunun müddeti evlenme vaktinden sayılır.

"Cimadan âciz kalırsa" meselesinde musannıfın yaptığına bakılırsa âcizlik îlâdan sonra meydana gelmiştir. Halbuki aczin îlânın başından sonuna kadar devamı şarttır. Nitekim bunun açıklaması gelecektir. Şu halde buradaki aczden murat mevcut olandır, sonradan ârız olan değildir. Sonra Hindiyye´de Fetih´ten naklen şöyle denildiğini gördüm: "Bu îlânın başından dört ay geçinceye kadar âciz kaldığına göredir ilah..." Bundan sonra şöyle devam edilmiştir: "Velev ki îlâ şarta muallak olsun. Zira sıhhat ve hastalık dille dönmenin câiz olması hususunda şartın bulunması halinde muteberdir, tâlik halinde muteber değildir."

"Hükmî aczle değil de" yani kadın ihramlıyken yahut kendisi ihramlı bulunduğu halde hac ile aralarında dört ay varken kadına îâ yaparsa bu adamın dönmesi ancak fiilen olur. Velev ki fiilinde âsî olsun. Tatarhâniyye´de Tahâvî şerhinden naklen böyle denilmiştir. Fetih ve Bahır´da bu: "Çünkü kendisi sebep olmuştur. Kendisine lâzım gelen bir hususta haram bir yol tutmuştur. Binaenaleyh hafiflik istemeye hakkı yoktur." şeklinde ta´lil edilmiştir.

"Kendisine lâzım gelen bir hususta" sözünden murat talâkın vukuudur. Haram olan yol da îlâdır. Çünkü îlâyı kendi ihtiyariyle yapmıştır. Binaenaleyh lâzım gelecek şeye kendisi sebep olmuştur. Halbuki hakikî cimaya kudreti de bulunuyordu. Bu sebeple kadının hakkınıvermeyerek zâlim olmuştur. Bu bir kul hakkıdır. Binaenaleyh sâkıt olmaz. Velev ki ihram sebebiyle ondan hükmen âciz kalsın. Onun hükmen âciz kalması dille dönmek suretiyle hafifletmeye sebep olamaz. Çünkü kendisi haram bir işi yapmakla hafifliğe müstahak olmamıştır. Buna ancak hakikî aczle müstahak olur. Zira talâkın üstünde teklif yoktur. Şu halde seferiyle günâha giren gibi olur. Böylesi su bulamazsa kendisine teyemmüm mubah olurdu. Bana zâhir olan budur.

"Hakikî aczle" meselâ şer´an cimaya mâni bulunmamakla demek istiyor. Çünkü şer´an mâni olsa hakikatte ona kâdir, hükmen âciz sayılır. Nitekim Bedâyı´da böyle denilmiştir.

"Çünkü îlâ erkeğin ihtiyariyledir." İhram öyle değildir. Nitekim izahatımızdan anlamışsındır. Bahusus kadının ihramlı bulunduğu surette açıktır. Bu da bizim söylediklerimizi teyit eder. Biz: "Kadının hayzı îlânın sahih olmasına mâni değildir." demiştik. Çünkü o nihayet şer´î bir mânidir. Aksi takdirde ihram meselesinde de sahih olmamak lâzım gelir. Nitekim arz etmiştik.

"Yahut kadının küçüklüğü..." Erkeğin küçüklüğü ise îlânın sahih olmasına mânidir. Nitekim evvelce arz etmiştik.

"Îlâ müddetinde" yani dört ayda veya daha fazlada demek istiyor. Nitekim Fetih´te ve Hâkim-i Şehid´in Kâfî´sinde böyle denilmiş ve şöyle devam edilmiştir: "Dört aydan az olursa dönmek ancak cimayla câiz olur." Yani o adamı sultan yahut düşman men etse bile başka çare yoktur. Çünkü bu nâdirdir.

"Erkeğin hapsedilmesi ilah..." Fetih´te şöyle denilmiştir: "Hapis hakkında ihtilâf olunmuştur. Bedâyı´ sahibi hapis sebebiyle dille dönmeyi sahihlemiş, Tahâvî şerhinde ise bunun hilâfı ifade edilmiştir. Rivâyetin cevabı da budur. Bunu Hâkim Kâfî´de söylemiştir. Bedâyı´ sahibi Kâfî ile Tahâvî şerhinin sözlerini hapishanede kadına yaklaşmaya imkân bulmaya yorumlamak suretiyle yatıştırma yapmış ve: «Kadın onun yanına girer de onunla cimada bulunur. Hak sebebiyle hapis dille dönmekte muteber değildir. Bununla hapis ise muteberdir." demiştir. Şârihin söylediği de bu yatıştırmadır. Fetih sahibi: "Hak sebebiyle hapis ilah..." sözüyle bu hilâf ve yatıştırmanın ancak zulüm sebebiyle hapsedildiği zamana mahsus olduğunu anlatmak istemiştir. Hakkıyla hapis edilirse asla muteber değildir. Çünkü hakkını ödeyerek hapisten çıkmaya muktedirdir. Başka bir arabulmaya da işaret olabilir. Makdisî ona göre hareket etmiştir.

"Araştırmalıdır." Halebî diyor ki: "Biz bunu araştırdık ve Fetâvâ-i Hindiyye´de Gâyetü´s-Surûcî´den nakledildiğini gördük."

Ben derim ki: şârih sözü uzaklara götürdü. Bu gördüğün gibi Fetih´te de zikredilmiştir.

"Kadının hapsedilmesi de böyledir." Yani ister hakkıyla ister zulmen hapsedilsin araştırmaya değer. Çünkü özür erkekten gelmeyince erkek onu gidermeye imkân bulamaz. Rahmetî.

"Ve itâatsizliğin dahi böyledir." Bahır sahibi diyor ki: "Kadının erkeğe teslim olmaması yahut kadın kaçak olup kocasının onun nerede olduğunu bilmemesi yahut üç talâkın şehâdetiyle tezkiye yapmak için hâkimin aralarına girmesi dahi aczden sayılır."

"O kimsenin dönmesi ilah..." Yani talâk hakkında îlâyı iptal eden dönüşü sözle olur. Yeminin bozulması itibariyle bâki sayılması hakkında ise sözle olmaz. Hatta îlâ müddetinde sözle kadına döndükten sonra onunla cimada bulunursa kefâret vermesi lâzım gelir. Çünkü yeminini bozduğu tahakkuk etmiştir. Bahır. Yemin ancak bozulmakla biter. Bozulması ise üzerine yemin edilen şeyin yapılmasıyla olur. Söz, üzerine yemin edilen bir şey değildir. Binaenaleyh yemin bitmez. Bedâyı´.

"Diliyle" diye kayıtlaması hasta bir adam diliyle değil de kalbiyle dönse muteber sayılmayacağı içindir. Bunu Hâniyye´den naklen Bahır sahibi söylemiştir. Kadın tasdik ederse muteber olur diyenler de olmuşsa da birinci söz daha yerindedir. Fetih.

"Gibi sözlerle olur." demesi sözlerin bunlardan ibaret olmadığını anlatmak içindir. Çünkü maksat döndüğünü anlatan sözdür. Anla!

METİN

Şayet müddet içinde cimaya kâdir olursa onun dönmesi ferce cimayla olur. Çünkü asıl odur. Dübür gibi başka bir yere cimada bulunursa bu dönmek olmaz. Bu aczin îlâ vaktinden müddetinin sonuna kadar devam etmesi şart olduğunu gösterir. Mültekâ´da bu açıklanmıştır. Hâvî´de şöyle denilmektedir: "Bir kimse sağlamken îlâ yapar da sonra hastalanırsa onun dönmesi ancak cimayla olur."

İZAH

"Şayet cimaya kâdir olursa ilah..." sözü îlâ zamanında kâdir olup da sonra âciz kalmaya da şâmildir. Şu şartla ki, îlâdan sonra cima mümkün olacak bir zaman geçmelidir. Bu söz îlâ zamanında âciz olup sonra müddeti içinde muktedir olması haline de şâmildir. Müddeti içinde diye kayıtlaması müddeti geçtikten sonra kâdir olursa bâtıl olmadığı içindir. Bahır.

"Çünkü asıl odur." Yani söz onun halefidir. Bedelle maksat hâsıl olmazdan önce aslına kâdir olursa bedel bâtıl olur. Teyemmüm eden kimse gibi ki namaz kılarken suyu görürse teyemmümü bâtıl olur. Bahır.

"Başka bir yere cimada bulunursa" kezâ kadına hayız halinde cimada bulunur veya onu şehvetle öper yahut dokunur, yahut fercine bakarsa hüküm birdir. Nitekim Hindiyye´de böyle denilmiştir. T.

Ben derim ki: Lâkin Hindiyye´nin ibâresi hayız meselesinde Tahtâvî´nin ondan naklettiğinin hilâfınadır. İbâresi şudur: "Îlâ yapan hasta karısıyla fercden başka bir yere yakınlık ederse bu onun tarafından dönmek değildir. Ama kadına hayız halinde yakınlık ederse dönmek olur. Zahîriyye´de böyle denilmiştir." Tatarhâniyye´den naklettiğimiz: "İhram halinde cimayla kadına dönmek sahihtir." sözü de bunu teyit etmektedir. Zira şer´î mâni her ikisinde mevcuttur.

"Bu ilah..." Yani "Cimaya kâdir olursa ilah..." cümlesinin ifade ettiği mânâ sözle dönmek sahih olmak için aczin devamı şarttır demektir.

Ben derim ki: Bu şartın ifade ettiği mânâ da şudur: Acz ortadan kalkarsa sözle dönmek bâtıl olur. Velev ki müddet içinde başka acz bulunsun. Çünkü Câmiu´l-Fusûleyn´de hastanın talâkı bahsinde şöyle denilmektedir: "Hasta bir adam karısına îlâ yapar da sonra o iyileşmeden karısı hastalanırsa, sonra kendisi iyileşerek karısı müddetin sonuna kadar hasta kalırsa böylesinin dönmesi bize göre cimayla, Züfer´e göre sözle olur. Bizim delilimiz şudur: Ruhsatın sebebi muhteliftir. Zira her iki hastalık o adamın sözle dönmesinin câiz olmasını gerektirir. Ruhsat sebeplerinin muhtelif olması ise birinci ruhsatı ikinciye tercih etmeye mânidir ve birinci ruhsat yok hükmüne girer. Yolcu gibi ki su bulamadığı için teyemmüm eder de sonra kendisine yalnız başına teyemmümü mubah kılan bir has-talığa tutulursa. su bulamadığı için yaptığı teyemmümün hükmü kalmaz.

Burada kadının hastaliğı dahi sözle dönmeyi mubah kılar. Binaena-leyh onun hükmü kocasının hastaiığına bina edilemez. "Şârih bu ibâreyi teyemmüm bâbında kısaltmıştır. Lâkin Fetih ve Bedâyı´da şöyle denilmek-tedir: "Bir kimse hosta oiduğu halde müebbed îtâ yapar da müddet geç-mekle kadın bâin olur ve sonra kendisi iyîleşerek o kadınla hasta Iken evlenir ve sözle dönerse İmam-ı A´zam´la fmam Muhammed´e göre sahih ol-moz. Ebû YusuF´a göre sahih olur. Ulemanın söylediklerine göre esah olan budur. Çünkü bu adam îlâyı hasta iken yapmıştir. îtânın hükmü de o has-ta iken dönmüştür. O sağlamken kadın talâk-ı bâinle boşanmıştır. Cima´a hokkı yoktur. Binaenaleyh bu bâbdaki îlânın hükmü geri dönmez. İmam-ı A´zam´la İmam Muhammed´in delilleri şudur: Bu adam ikinci müddette iyileşince hakikaten cimaya kâdir oldu demektir. Binaenaleyh bu müddette, sözle dönmenin itibarı sâkıt olur. Velev ki günâha girmeden onunla cimaya kâdir olamasın. Nitekim ihramlı bulunursa dediğimiz yerde geçmişti." Burada da ruhsatın sebebi muhteliftir ve Ebû Yusuf´un kavline göre muteber değildir.

Galiba cevap şöyle olacaktır: Ruhsat sebeplerinin değişmesinin ilk ruhsatı hesaba katmaya mâni olması ancak iki sebep bir vakitte toplandığı vakittir. O zaman birincisi muteber olur. İkincisi hükümsüz kalır. Birincisi ortadan kalktı mı onun hükümsüz kaldığı sâbit olduktan sonra ikincisi muteber değildir. Birincisi ortadan kalktıktan sonra ikincinin bulunması bunun hilâfınadır. Çünkü ikinci meselede olduğu gibi onu hükümsüz bırakacak bir şey bulunmadığından ikincisi amel ve tesirini gösterir. Buna şu da delâlet eder ki, ulemaTarafeyn´in ruhsat sebeplerinin değişmesi kavlini ta´lil etmemişlerdir. Nitekim gördün. Bu izahı ganimet bil. Çünkü tektir!

"Mültekâ´da bu açıklanmıştır." Ben derim ki: Bedâyı´da da açıklanmıştır.

"Hâvî´de ilah..." Zikredilen şartın fer´lerinden olmak üzere demek istiyor. Nitekim Bedâyı´da da öyledir.

"Sonra hastalanırsa" yani sağlamken cima´ edebileceği bir müddet geçtikten sonra hastalanırsa bu müddet kısa olduğu için cima edemediyse o kimsenin dönmesi sözle olur. Çünkü cimayı terk hususunda ileri gitmemiştir. Binaenaleyh ma´urdur. Bedâyı´.

METİN

Üçüncü bir şart kalır ki onu Bedâyı´ sahibi zikretmiştir. O da sözle döndüğü vakit nikâhın mevcut olmasıdır. Şayet kadını talâk-ı bâinle boşar da sonra sözle dönerse îlâ bâkidir. Bir kimse karısına: Sen bana haramsın der ve buna benzer sen haramda benimle berabersin gibi bir söz söylerse, haram kılmayı niyet ettiği veya hiç bir şeyi niyet etmediği takdirde bu söz îlâ olur. Zıhârı niyet ederse zıhâr, yalanı niyet ederse hükümsüz ve bâtıl olur. Ama bu diyâneten böyledir. Kazaen ise îlâdır. Kuhîstânî.

İZAH

"Üçüncü bir şart kalır." Yani yukarıda geçen acz ve aczin devamı şartlarından maada bir de nikâhın devamı şartı vardır. Kadın talâk-ı bâinle boşanmamış karısı olacaktır. Bedâyı´.

"İla bâkidir." O kadınla evlenir de müddet geçerse kadın ondan talâk-ı bâinle boş olur. Çünkü nikâh mevcut iken sözle kadına dönmek ancak talâk hükmü hakkında îlâyı kaldırır. Çünkü onunla kadının hakkı ifâ edilmiş olur. Bâin olduğu halde ise kadının bir hakkı yoktur. Cimayla dönmek bunun hilâfınadır. O bâinle ayrıldıktan sonra dahi sahihtir. Hatta îlâ bâki kalmayıp bâtıl olur. Çünkü o adam cimayla yeminini bozmuştur. Yemin çözülüp bitmiştir. Burada yeminden dönme yoktur. Îlâ da kalkmaz. Bedâyı´.

"Bir kimse karısına: Sen bana haramsın der ilah..." Ben derim ki: Burada metinlerin ibâresi böyledir. Yeminler bahsindeki ibâresi ise: "Her helâl bana haram olsun." derse bu yiyecekle içeceğe yorumlanır. Fetva niyetsiz olarak karısının bâin olacağına dairdir." şeklindedir. Hidâye´de yeminler bahsinde: "Bu söz örften dolayı yiyeceğe, içeceğe yorumlanır. Çünkü âdeten yiyip içilen şeyler hakkında kullanılır. Binaenaleyh erkek yer içerse yemini bozulur. Niyetsiz olarak kadına şâmil değildir. Şayet kadını niyet ederse îlâ olur. Ama yemin yenilen içilen şeylerden başkasına yorumlanmaz. Bunların hepsi zâhîr rivâyetin cevabıdır." denilmiştir. Sonra müteehhirin ulemanın niyetsiz olursa karısı talâk-ı bâinle boş düşeceğini ihtiyar ettikleri belirtilmiştir.

Bunun hâsılı şudur ki: Zâhir rivâyete göre örfen bu söz yiyeceğe, içeceğe yorumlanır. Kadınıharam kılmayı niyet ederse ona mahsus kalmaz. Bilâkis hem ona hem yiyeceğe içeceğe şâmil olur. Bununla anlaşılır ki, buradaki kadını haram kılmak veya zıhâr yahut yalan veya talâk niyeti arasındaki tafsilât söz umumî olmadığı zamana mahsustur. Söz umumî olursa meselâ her helâl yahut Allah´ın her helâli veya müslümanların her helâli derse bunun hilâfınadır. Çünkü niyetsiz olarak örfen yiyeceğe içeceğe yorumlanır. Kadını niyet ederse ona da şâmil olur. Fetva müteehhirin ulemanın kavline göredir. Yani söz umumî olsun hususî olsun talâk-ı bâine yorumlanır. Bu izahı ganimet bil!

"Ve buna benzer" yani hususî lâfızları söylerse demektir. Nitekim onları biliyorsun.

"Bu söz îlâ olur ilah..." Yani müebbet mânâsında mutlaktır. Hükmü yukarıda geçmişti. Dürer sahibi diyor ki: "Çünkü bu lâfız mücmeldir. Binaenaleyh izahı onu söyleyene aittir. Ben bununla haram kılmayı murat ettim yahut bir şey murat etmedim derse yemin olur ve bununla îlâ yapmış sayılır. Çünkü helâlı haram yapmak yemindir."

"Zıhârı niyet ederse zıhâr olur." Çünkü zıhârda haram olmak vardır. Onun niyet ederse sahih olur. Zira ona ihtimali vardır. Dürer.

"Yalanı niyet ederse bâtıl olur." Çünkü sözünün hakikatini niyet etmiştir. Sözünün hakikati kadını haram olmakla vasıflandırmaktır. Halbuki kadın helâllikle vasıflıdır. Binaenaleyh söylediği yalan olur. Buna şöyle itiraz olunmuştur: Eğer sözünün hakikati bu olaydı niyetsiz ona yorumlanırdı. Halbuki niyetsiz yemine yorumlanır. Cevap şudur: Bu birinci hakikattir. Onun için ancak niyetle elde edilir. Yemin ikinci hakikattir, şöhret bulması vasıtasıyladır. Bunu Fetih´ten naklen Bahır sahibi söylemiştir. Hâsılı birincisi lügaten hakikat, ikincisi örfen hakikattir.

"Kazaen ise îlâdır." Yani kazaen yalan murat ettiği tasdik olunmaz. Çünkü helâlı haram kılmak nassan yemindir. Bu kavil Şemsü´l-eimme Serahsî´nindir. Fetih sahibi: "Doğru olan budur. Amel ve fetva buna göredir. Nitekim ileride söyleyeceğiz. Birincisi Hulvânî´nin sözüdür. Zâhir rivâyet de odur. Lâkin fetva yeni çıkan örfe göredir." demiştir.

Bunun hâsılı şudur: Burada iki örf vardır. Birisi aslî örftür ki, o da îlâ mânâsına yemin olmasıdır. Diğeri sonradan çıkan örftür. O da talâkı murad etmektir. Şemsü´l-Eimme´nin: "Kazaen tasdik edilmez. Bilâkis îlâ olur." sözü aslî örfe göredir. Fakat fetva yeni örfe göredir. Çünkü her akit yapan, yemin eden ve benzeri işler gören kimsenin sözü kendi örfüne yorumlanır. Velev ki zâhir rivâyete muhâlif olsun.

Nitekim ulema: "Hâkim veya müftü örfü bırakıp da zâhir rivâyetle hüküm veya fetva veremez." demişlerdir. Şu halde doğrusu Şemsü´l-Eimme´nin dediği gibi o adam kazaen tasdik olunmaz demektir. Lâkin bizim zamanımızda onu îlâya yorumlamak doğru değildir. Doğru olan talâka yorumlamaktır. Çünkü yeni ve müftâbih örf odur. Şu halde Fetih sahibinin: "Doğru olan budur. Amel ve fetva buna göredir." sözü yemini yani aslî örf olan îlâyı murat etmekten ihtirazdır. Bu izah ile Bahır ve Nehir sahiplerinin: "Bu söz götürür." demeleri sâkıt olur. Çünkü amel ve fetva ancak onun niyetsiz olarak talâka yorumlanması hususundadır, yemin hususunda değildir.

METİN

Talâkı niyet ederse bir talâk-ı bâin, üçü niyet ederse üç talâk olur ve bu bir talâk-ı bâindir diye fetva verilir. Velev ki ona niyeti olmasın. Zira örf bu mânâda gâliptir. Onun içindir ki bununla ancak erkekler yemin eder.

İZAH

"Talâkı niyet ederse" yahut hal buna delâlet ederse demektir. Nehir. Yani talâk müzakeresi halinde olursa bir talâk-ı bâin sayılır. Rıza veya öfke halinde olursa mutlaka niyet lâzımdır. Çünkü kinâyeler bahsinde geçtiği vecihle bu söz sitem mânâsına da gelebilir. Anla! Talâk niyeti hürre hakkında bir ve ikiyi niyet etmesine şâmil olduğu gibi bir defa boşayıp da sonra sen bana haramsın demesine ve bununla iki talâk niyet etmesine dahi şâmildir. Çünkü bununla üç talâk tamam olsa da haram sözüyle ancak bir talâk meydana gelir. Nitekim Bahır´da da öyle denilmiştir. Bu bâbın sonundaki fer´î meselelerde Fetih sahiblnin: "Bununla hiç bir şey vâki olmaz." mânâsını îham eden sözüne muhâlif mesele gelecektir.

"Üçü niyet ederse üç talâk olur." Çünkü evvelce görüldüğü vecihle bu söz kinâyelerdendir. Kinâyelerde üçü niyet sahihtir. Nehir. Ama ikiyi niyet sahih değildir. Çünkü iki mahz-ı adettir. Nitekim evvelce geçti. Meğerki kadın cariye olsun.

"Velev ki ona niyeti olmasın." Bu kazaen böyledir. Diyâneten ise niyet etmedikçe talâk vâki olmaz. Talâkı niyet etmemesi hiç bir şey niyet etmemeye sâdık olduğu gibi zıhâr veya îlâya niyet etmeye de sâdıktır. Bu adam kazaen tasdik edilmez. Nitekim bunu Zeylaî açıklamış: "Bundan dolayı başkasını niyet ederse kazaen tasdik edilmez." demiştir. H.

Ben derim ki: Zâhire bakılırsa bu adam hiç bir şeyi niyet etmez diyâneten dahi vâki olur. Bahır sahibi şöyle diyor: "İmam Zahîruddin´in beyanına göre biz niyet şart değildir demiyoruz. Lâkin o adam örfen niyet etmiş sayılır." Fetih´te: "Binaenaleyh boşadığını söylemiş gibi olur, kazaen tasdik edilmez. Fakat kendisiyle Allah Teâlâ arasında tasdik edilir." denilmiştir. Bizim söylediğimizde bu açıktır.

"Zira örf bu mânâda gâliptir." ifadesi Bahır´ın şu sözüne işarettir: "Talâk niyetsiz vâki olunca sarîh gibi olması gerekir ve onunla ric´î talâk olmalıdır dersen, ben de derim ki: Bununla bâin yapmak örf olmuştur. Bezzâziye´de böyle denilmektedir."

Ben de derim ki: Bu cevap söz götürür. Çünkü şunu iktiza eder: Bununla bâin talâk yapmak örf olmasaydı zamanımızdaki gibi ric´î talâk vâki olurdu. Zira şimdi örf-ü âdet haramkelimesinin talâk mânâsında kullanılmasıdır. İnsanlar bâini örf edinmek şöyle dursun ric´î talâk ile bâin arasını bile ayıramıyorlar. Şu izaha göre "Örf bu mânâda gâliptir." diye ta´lil, onunla niyetsiz talâk meydana geldiği içindir. Bâin olmasına gelince: Onu haram sözü iktiza eder. Çünkü talâk-ı ric´î iddet esnasında kadını kocasına haram kılmaz. Kadını haram sıfatıyla vasıflamak ancak bâin talâkla sahih olur. Kinâyeler bahsinde verdiğimiz izahatın hâsılı budur.

TEMBİH: Hayreddin-i Remlî Minah hâşiyesinin yeminler bahsinde şunları söylemiştir: "Ben derim ki: Memleketimizin ekseri avam tabakası: Sen bana haram kılınmışsın yahut bana haramsın veya seni kendime haram kıldım sözleriyle helâlin mukabilindeki cimanın haram olması mânâsından başka bir şey kastetmezler. Onun için birçokları kadının haram olmasına bir müddet koyarlar. O müddete kadar kesinlikle yalnız cimanın haram olmasını kastederler. Şüphesiz ki bu îlâyı icap eden bir yemindir.

Bu meseleyi gerektiği vecihle tahkîk eden azdır. Ulemanın; "Biz niyet şart değildir demiyoruz. Lâkin o adam örfen niyet etmiş sayılır." demelerine bak! Bu söz örfün itibara alınacağı hususunda açıktır. Örf böyle değil de bilâkis müşterek olursa niyeti itibara alarak yemin sahibini tasdik etmek teayyün eder. Nitekim mütekaddimin ulemanın mezhebi budur.

Fethü´l-Kadir´in yeminler bahsinde şöyle denilmektedir: Bezdevî Mebsût´unda: Bu hususta insanların örfü benim için açık değildir, diyor. Yani her helâl bana haram olsun sözündeki örfü bilmediğini anlatmak istiyor. Çünkü evli bir adam yemin ettiği gibi karısı olmayan da bununla yemin ediyor. Bu hususta örf gâlip olsaydı onu ancak evliler kullanırdı. Binaenaleyh sahih olan: "Talâkı niyet ederse talâk olur." dememizdir.

Delâletsiz olursa ihtiyat insanın bunda tevakkuf etmesi (duraklaması) ve mütekaddimin ulemaya muhalefet etmemesidir. Bilmelisin ki böyle bir söz memleketimizde örf olmamıştır. Bizde örf olan: Seninle konuşmak bana haram olsun ve benzeri yemek kezâ giymek gibi şeylerdir. Umumî sîga değildir. Halkımız haram bana lâzım geliyor sözünü de örf-ü âdet edinmişlerdir. Şüphesiz bununla muallak talâkı kastederler. Çünkü bu sözden sonra "şöyle yapmam" ifadesini ziyade ederler. Bu talâktır ve bunu onların aleyhlerine geçerli saymak icap eder.

Hâsılı Arapça olsun Farsça olsun bu sözleri yorumlarken muteber olan örfi mânâyı niyet etmemektir. Örf yoksa söyleyenin niyeti sorulur. Niyetsiz yorumlanan kelimelerde söyleyen kimse: Ben başkasını murat ettim derse diyâneten tasdik olunur, kazâen tasdik olunmaz." Fetih´in sözü burada sona erer. Bahır sahibi de ona uymuştur.

Ben derim ki: Bizim memleketimizde örf olan sadece: "Üzerime haram lâzım gelsin şu işi yapmam" sözüyle talâkı murad etmektir. Zikri geçen diğer lâfızlarla talâk kastedilmez.

"Onun içindir ki bununla ancak erkekler yemin eder." Yani şu işi yaparsam her helâl bana haram olsun derler.

METİN

O adamın karısı yoksa yahut bu sözle kadın yemin ederse yemin olur. Nitekim kadın ölür veya iddetiz olarak talâk-ı bâinle boşanır da sonra şart bulunursa o adamla evli bulunan karısı boş düşmez. Bununla fetva verilir. Zira bu yemin olur ve artık talâka değişmez. Bunun bir misli de: "Haramda sen benimle berabersin, haram bana lâzım geliyor, senin haram olman üzerime borçtur, sen bana haram kılınmışsın veya bana haramsın." gibi sözlerdir. İsterse "bana" demesin. Kezâ "ben sana haramım, sona mahremim, kendimi sona haram kıldım veya sen bana eşek gibisin, sen bana domuz gibisin." gibi sözlerdir. Bezzâziye.

İZAH

"O adamın karısı yoksa..." Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Talâkın haram lâfzıyla olduğu yerlerde adamın karısı yoksa yemini bozulduğu takdirde kendisine kefâret lâzım gelir. Nesefî lâzım gelmediğine kâildir." Bu ibârenin bir misli de Bahır´dadır.

Ben derim ki: Zahîriyye´de ikisinin arasını bulmaya yarayan sözler vardır. Zira şöyle denilmiştir: "Bu sözle yapmış bulunduğu bir iş için: Ben o işi yapmadım diye yemin ederse, karısı da yoksa kendisine bir şey lâzım gelmez. Çünkü talâkla yemin yapmıştır. Bunu Allah Teâlâ´ya yemin saysak yemin-i gâmus olur. İleride olacak bir şeye yemin eder de o şeyi yapmazsa karısı da bulunmadığı takdirde kefâret vermesi icap eder. Çünkü helâli haram kılmak yemindir." Binaenaleyh Nesefî´nin sözü gelecekten başka bir şeye yemin ettiğine yorumlanır. Bu izahatımızdan anlarsın ki, Nihâye sahibinin Nevâzil´den naklen yeminler bahsindeki: "Karısı yoksa kefâret vermesi lâzım gelir." sözünün mânâsı: İleride bir şey yapmayacağına yemin ederse fiilen yeminini bozduğu takdirde demektir. Yoksa Bahır sahibinin yorumladığı gibi yer içerse mânâsına değildir. Bahır sahibi: "Çünkü karısı yoksa bu söz yemeye içmeye yorumlanır." demiştir. O sözün bu mânâya yorumlanması örf değişip haram lâfzından talâk murat edilmezden önceydi. Örf değiştikten sonra ise karısı bulunmadığı zaman yemin mânâsına gelir. Nitekim ulemanın sözlerini işittin. Bunun bir misli de yakında gelecektir.

"Yahut bu sözle kadın yemin ederse..." Bahır sahibi diyor ki: "Koca diye kayıtlaması şundandır: Çünkü karısı kocasına: Ben sana haramım yahut seni haram kıldım derse yemin olur. Hatta kadınla isteyerek veya istemeyerek cimada bulunursa kadının yemini bozulur." "Kadın isteyerek veya istemeyerek" sözü Fetih sahibinin: "Kocasına imkân verirse kadının yemini bozulur ve kefâret verir." demesinden daha iyidir.

"Nitekim kadın ölür ilah..." Burada Bezzâziye´nin ibâresi şöyledir: "Adam yemin ederkenkarısı var da şartı söylemeden kadın ölürse yahut iddet lâzım gelmeksizin ondan bâin olursa sonra sahih şartı yaptığı takdirde evli bulunan karısı boş düşmez. Fetva buna göredir. Çünkü o adamın yemini vücut vaktinde Allah´a yemin olur. Artık talâka dönüşemez. Bu ibâreyi Bahır sahibi Bezzâziye´den böyle nakletmiştir. Gizli değildir ki ta´lil üst tarafına münasip değildir. İbârede düşüklük vardır. Buna Halebî´nin Hâniyye´den naklettiği şu ibâre delildir: "Yemin vaktinde o adamın karısı var da şarttan önce kadın ölür veya iddet gerekmeksizin boş olursa sonra adam şartı yaptığında kendisine yemin kefâreti lâzım gelmez. Çünkü onun yemini vücut zamanında talâka değişmiştir. Yemin zamanında karısı yok da bir kadınla evlenir, sonra şart yaparsa, bu hususta ulema ihtilâf etmişlerdir. Fakîh Ebû Ca´fer: "Evli kadın bâin olur," demiş, başkaları boş olmadığını söylemişlerdir. Fetva da buna göredir. Çünkü o adamın yemini mevcut olduğu an Allah´a yemin olmuştur. Artık bundan sonra talâk olamaz."

Ben derim ki: Bunun bir mislini de Bahır sahibi yeminler bahsinde Zahîriyye´den nakletmiştir. Demek oluyor ki, Bezzâziye´nin ibâresinden "sonra şartı yaparsa" cümlesi ikinci defa "sonra şartı yaparsa" deyinceye kadar düşmüştür.

"Bunun bir misli de" yani sen bana haramsın sözünün bir misli de haramda sen benimle berabersin sözüdür. Evlâ olan bu cümleyi meselenin başında zikretmekti. Nitekim Nehir sahibi öyle yapmıştır.

"İsterse bana demesin." sözü Hızânetü´l-Ekmel sahibine ret cevabıdır. O bunu şart koşmuştur. Nitekim Kınye´den naklen Bahır´da izah olunmuştur. Kinâyeler bahsinde Bahır´dan nakletmiştik ki, erkek haram olmayı veya bâinliği kadına izafe ederek sen bâinsin yahut sen haramsın derse kendine izafe etmeksizin talâk vâki olur. Kendine izafe ederek ben haramım yahut ben bâinim derse kadına izafe etmeden talâk vâki olmaz. Kadını muhayyer bırakır da kadın hörmet ve beynunet kelimeleriyle cevap verirse mutlaka iki izafeti bir araya getirerek: Sen bana haramsın yahut ben sana haramım. Sen benden bâinsin veya ben senden bâinim demesi lâzım gelir.

"Kendimi sana haram kıldım." sözünde sana demesi şarttır. Nehir. Çünkü hörmeti kendi nefsine izafe etmiştir. Bezzâziye sahibi diyor ki: "Hatta kendimi haram kıldım der de sana demezse talâkı niyet de etse vâki olmaz."

"Sen bana eşek gibisin ilah..." Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Kocası: Sen bana eşek ve domuz gibisin der veya ayn´ı haram olan bir şey söylerse bu söz sen bana haramsın demek gibidir. Niyet etmezse acaba bu yemin olur mu? Ulema burada ihtilâf etmişlerdir." Bunun muktezası talâkı niyet etmezse talâk olmamaktır. Çünkü örf yoktur. Sen bana haramsın sözü bunun hilâfınadır. Çünkü buradak" örf niyet yerine geçer. Nitekim görmüştük.

METİN

Adamın dört karısı var da mesele de hali üzere ise kadınlardan her birine bir talâk-ı bâin vâki olur. Bazıları onlardan biri boş olur, beyan etmek kocaya düşer demişlerdir. Nitekim sarih bahsinde geçmişti ki, bu daha zâhir ve daha güzeldir. Bunu Zeylaî, Bezzâzî ve diğerleri söylemişlerdir. Kemâl ise; "Bence daha güzeli birincisidir." demiştir. Bahır sahibi de Fetâvâ´sında kesinlikle buna kâil olmuş, Cevâhirü´l-Fetâvâ sahlbi bu kavli sahihlemiş, musannıf da şerhinde bunu kabul etmiştir. Lâkin Nehir´de şöyle denilmiştir: "Zeylaî´nin mesele hali üzere ise sözünün mânâsı yani haram kılmak metinde olduğu gibi bir kadına hitap ederek: Sen bana haramsın kaydıyla olmamak icap eder. Bilâkis o takdirde talâk yalnız muhatap kadına olmak gerekir."

Ben derim ki: Yani Allâh´ın helâli veya müslümanların helâli demesi bunun hilâfınadır. Çünkü o umumidir ve bununla arabulma hâsıl olur. Bellemelidir.

İZAH

"Mesele de hali üzere ise" cümlesinin izahı Nehir´den naklen ileride gelecektir.

"Nitekim sarih bahsinde geçmişti." Yani cima edilmeyen kadının talâkı bâbında şöyle geçmişti: "Sarîh sözle boşar da karım boştur derse, dört karısı bulunduğu takdirde her birine bir talâk vâki olur." Hilâftan bahsetmemişti. Biz de orada izahını yapmıştık.

"Kemâl ise..." Kemâl´in ibâresi şöyledir: "Fetâvâ´da bildirildiğine göre bir adam karısına: Sen bana haramsın yahut Allah´ın helâli bana haram olsun derse bu üç vecihledir ilah..." Bundan sonra şöyle demiştir: "Dört karısı varsa her biri bir talâk boş olur. Özcendî ile İmam Mes´ud Keşânî´nin fetvasına göre bir talâk vâki olur, beyan kocaya düşer. Zahîre ve Hulâsa´da bunun daha münasip olduğu söylenilmiştir. Bence dahâ güzeli Fetâvâ´nın sözüdür. Çünkü Allah´ın helâli veya müslümanların helâli sözü her zevceye şâmildir. Şayet orada talâk hususunda örf varsa bu sözle kadınların hepsi boş olsun demiş gibi olur. Çünkü Allah´ın helâli bütün kadınlara bedel yoluyla değil istiğrak yoluyla şâmildir. Nitekim sizden biriniz boştur, sözünde de öyledir. "Görüyorsun ki onun ta´lili hilâf ve tercih yeri sen bana haramsın gibi hâs değil âm söz olduğuna göre açıktır. Velev ki bu Fetâvâ´nın ibâresinde zikredilmiş olsun. Zira kimseye gizli değildir ki, sen bana haramsın sözünde muhatap kadından başkası dahil değildir. Onun hakkında niza yoktur. Nitekim Nehir´den naklen gelecektir. Buna şu da delâlet eder ki, Zahîre´de mezkûr hilâf: "Müslümanların helâli bana haram olsun." sözü hakkında da hikâye edilmiştir. Bezzâziye´de de böyle denilmiştir.

"Lâkin Nehir´de şöyle denilmiştir..." Bu söz Zeylaî´nin yukarıda geçen "mesele de hali üzere ise" sözüne istidraktır. Çünkü o söz Kenz´de daha önce zikredilen sen bana haramsın meselesinin murat edildiği zannını vermektedir. Halbuki onda hilâf cereyanı mümkündeğildir. Binaenaleyh muradın şöyle açıklanması gerekirdi: "Haramdır. Lâkin bir kadına hitap ederek değil." Allah´ın helâli bana haram olsun yahut müslümanların helâli bana haram olsun sözlerinde olduğu gibi umumî yapılması gerekirdi. Zira niza yeri budur. Nitekim Kemâl´in ibâresinden de anlaşılmıştır.

"Ben derim ki" sözü Nehir´in ifadesinin beyanıdır. Hâsılı şudur: Zeylaî´nin muradı hususi lâfız değil dediğimiz gibi umumîdir.

"Bununla arabulma hâsıl olur." Yani Nehir´in ifadesiyle arabulunmuş olur. Şöyle ki: Kadınlardan her biri boş olur diyenin sözü lâfız umumî olduğu zamana; yalnız birisi boş olur diyenlerin sözü de lâfız hâs olduğu zamana yorumlanır. Şârihin sözünden anlaşılan budur. Ama söz götürdüğü meydandadır. Çünkü Zeylaî hilâfı zikretmiştir. Biz onun sözünü "Muradı lâfız umumî olduğu zamandır. Binaenaleyh onda hilâf vardır." diye yorumladık. Fetih, Zahîre ve Bezzâziye´nin sözleri de bildiğin gibi açıkça böyledir. Şu da var ki sen bana haramsın sözünde nasıl olur da bu söz dört kadından birine vâki olur. Beyan etmek kocasına düşer denilebilir Bilâkis talâk yalnız muhatap olan kadına aittir.

Şârihin zifaf olunmayan kadının talâkı bâbındaki sözlerine gelince: O Zeylaî´nin sözünü karım bana haramdır gibi bir mânâya yorumlamış, bununla karım boştur sözü arasında fark bulmuştu. Zikredilen hilâfı da birinciye vermiş, ikincide hilâf olmadığını söylemişti ve orada bu sözü musannıfa nispet etmişti. Biz de orada bunun musannıfın sözüne muhâlif olduğunun söylemiştik. Çünkü musannıf Zeylaî´nin sözünü müslümanların helâli mânâsına yorumlamıştı. Orada biz karım haramdır sözüyle karım boştur sözleri arasında fark olmadığını tahkik etmiş, bunların ikisiyle de bir kadın boş olacağını beyanın kocaya ait olduğunu tahkîk etmiştik. Çünkü karım sözünün umumu bedel yoluyla kadınların her birine sâdıktır, tâyin yoluyla değildir. Müslümanların helâli sözünün umumu ise istidrak yoluyladır. Hepsine bir defada şâmil olur. Karım boştur sözünde yalnız bir kadının boş olacağı hususunda hliâf olmayınca karım haramdır sözünde de onun misli söylenir. Bunların birinin sarîh, diğerinin kinâye olması aralarında fark bulunmasını icap etmez. Kim fark iddia ederse ona beyan düşer.

Hâsılı sen bana haramsın sözünün muhatap kadına mahsus olduğunda ve her helâl bana haram olsun sözünün de dört kadına şâmil bulunduğunda hilâf yoktur. Çünkü bunda umum edatı açıktır. Karım haramdır yahut boştur sözüyle muayyen olmamak şartıyla bir kadın boş düşer. Hilâf ancak Allah´ın helâli yahut müslümanların helâli gibi sözlerdedir. Bazıları müfred suretine bakarak bununla muayyen olmamak şartıyla bir kadın boş düşer demişlerdir. En güzeli hepsine şâmil olmasıdır. Bu hususta sözün tamamını orada arz etmiştik. Anla! Bu yegâne izahı ganimet bil ve taklit gerdanlığını kendinden at!

METİN

FER´İ MESELELER: Sen bana bin defa haramsın sözüyle bir talâk vâki olur. Bir kimse karısını bir defa boşar da iki niyet ederek sen haramsın derse bir talâk vâki olur. Sözünü iki defa tekrarlar da birinci ile talâk, ikinci ile yemin niyet ederse sahih olur.

Bir adam üç defa şöyle yaparsam Allah´ın helâlı bana haram olsun der de şart bulunursa üç talâk vâki olur. İki karısına siz bana haramsınız der de birisinin üç talâk, diğerinin bir talâk boş olmasını niyet ederse niyet ettiği gibi olur. Bununla fetva verilir. Tamamı Bezzâziye´dedir.

Her ikiniz bana haramdır diyen bir adam her biriyle cimada bulunmakla yeminini bozmuş olur. Vallâhi sizin ikinize yaklaşmam derse ikisiyle cimada bulunmadıkça yemini bozulmaz. Fark gizli değildir. Cevhere´de şöyle denilmiştir: "Bir kimse bir mecliste vallâhi sana yaklaşmayacağım sözünü üç defa tekrarlarsa, tekrarı niyet ettiği takdirde ikisi birleşirler. Aksi takdirde îlâ bir, yemin üç olur. Meclis müteaddit ise îlâ da yemin de müteaddit olur.

İZAH


"Bir talâk vâki olur." Zahîre ile Bezzâziye´de böyle denilmiştir. Bunun vechi şudur: bu ifade bu sözü bin defa tekrarlamaktan ibarettir. Tekrarlamış olsa yalnız birinci talâk vâki olurdu. Çünkü bâin talâka bâin lahîk olmaz. Cima edilmeyen kadının talâkı bâbından az önce gecen; "Bir kimse cima ettiği karısına; sen defalarca boşsun yahut binlerce boyun derse üç talâk vâki olur." İfadesi bunun hilâfınadır. Çünkü o sarîhtir. Sarîh tekrarlanırsa sarîha lahîk olur. Onun için de cimada bulunduğu karısına diye kayıtlamıştır. Zira iddet bâkidir. Nitekim orada izah etmiştik.

"Sonra iki niyet ederek" yani sen haramsın sözüyle iki talâkı niyet ederse bir talâk vâki olur. Çünkü iki kelimesi mahz-ı adettir. Haram sözünün ona ihtimali yoktur. Meğerki kadın cariye olsun. Çünkü cariye hakkında iki itibarî ferddir. "Bir talâk vâki olur." sözü Fetih sahibinin "Hiç bir şey vâki olmaz." sözüne rettir. Çünkü onun sözü kalem hatasıdır. Ulemanın ibârelerinde vâki olan ikiyi niyetin sahih olmamasıdır. Üçü niyet etmesi bunun hilâfınadır. Çünkü sahihtir ve üçü tamamlamak için iki talâk vâki olur. Nitekim Hâniyye ve diğer kitaplarda beyan edilmiştir. Bunu Bahır sahibi söylemiştir. Nehir sahibi ise; "Hiç bir şey vâki olmaz." sözünü lâfzıyla olsa da niyetiyle bir şey olmaz şeklinde cevaplandırmıştır. Düşün! Burada Cevhere´nin: "Birinci ile niyet ederse iki talâk vâki olur." sözüne ret cevabı vardır. Nitekim şârih bunu sarîh bâbının başında söylemiş, biz de bunun üzerine orada söz etmiştik.

"İkinci ile yemin" yani îlâ niyet ederse niyet ettiği sahih olur. Çünkü bunda kendi nefsine şiddet gösterme vardır. Zira bu sözle bir talâkı niyet etse yahut onu mutlak bırakıp talâkayorumlansa -nitekim müftâbih olan da budur- bir şey vâki olmazdı. Çünkü bâindir. Bâin ise kendi misline lahîk olamaz. Nitekim geçmişti. Anla!

"Üç talâk vâki olur." Çünkü muallak olursa bâin bâine lahîk olur. Zira o zaman ikinciyi birinciden haber yapmak doğru olamaz. Nitekim bâbında geçmişti.

"Tamamı Bezzâziye´dedir." İbâresi şöyledir: "Bir adam iki karısına: siz bana haramsınız der de birinin üç, diğerinin bir talâk boş olmasını niyet ederse İmam-ı A´zam´a göre niyeti sahih olur. Fetva buna göredir. Bu adam ikisinden birisi hakkında talâkı, diğeri hakkında yemini niyet ettim derse Ebû Yusuf´a göre kadınların ikisi de boş düşer. İmam-ı A´zam´a İmam Muhammed´e göre ise niyetine göre olur. Bir adam üç karısına: siz bana haramsınız der de birinci kadının üç talâkla boş olmasını ikinci hakkında yemini, üçüncüsü hakkında yalanı niyet ederse kadınlar üç talâkla boş olurlar. Bazıları bu kavlin İmam Ebû Yusuf´a ait olduğunu söylemişlerdir. İmam-ı A´zam´la İmam Muhammed´e göre ne niyet ettiyse o olmak gerekir.

"Her biriyle cimada bulunmakla yeminini bozmuş olur." Yani her ikisine îlâ yapmış sayılır. Ama fetva buna göre değildir. Müftâbih kavle göre kadınların her biri bir talâk-ı bâinle boş olur. H. Yani bu söz örfte talâktır demektir.

"Fark gizli değildir." Ve şudur: Allah Teâlâ´nın ismi hörmetini çiğnemek ancak her ikisiyle cimada bulunmakla tahakkuk eder. Her ikiniz bana haramsınız sözünde îlâ tahrim kelimesinin mânâsı itibariyledir ve bu ikisinde de mevcuttur. Muhît´ten naklen Fetih´te böyle denilmiştir. Bahır ve diğer kitaplarda da bunun gibidir. Halebî diyor ki: "Fark şudur: bu adam her ikiniz bana haramdır sözüyle kadınları kendisine haram kılmıştır. İkisini de haram kılmak her birini ayrı ayrı haram kılmaktır. İkinize de yaklaşmam sözünde ise kendini ikisine birden yaklaşmaktan men etmiştir. Binaenaleyh ikisiyle birden cima etmezse yemini bozulmaz. Bu farkı Nehir sahibi yeminler bahsinde açıklamıştır."

"Tekrarı niyet ettiği takdirde" yani te´kidi niyet ederse birleşirler ve bir îlâ ile bir yemin meydana gelir. Hatta müddet içinde kadına yaklaşmazsa kadın bir talâk boş olur. Yaklaşırsa erkeğe bir kefâret lâzım gelir.

"Aksi takdirde" yani hiç bir şey niyet etmez yahut güçlük ve ağırlaştırma niyet ederse -ki bu tekrar değil yeniden başlamaktır- bir îlâ ile üç yemin hâsıl olur. Fetih´te böyle denilmiştir. Kıyasa göre îlânın da üç olması gerekir. Ki İmam Muhammed´in kavli de budur. Hatta dört ay geçer de kadına yaklaşmazsa kadın bir talâk bâin olur, sonra onun arkasından bir daha, sonra bir daha bâin olur. Meğerki kadın cima edilmemiş olsun. O zaman yalnız bir talâk boş olur. İstihsana göre ki Şeyhayn´ın kavli de budur îlâ birdir. Binaenaleyh yalnız bir defa vâki olur. Çünkü müddet birleşmiş olunca men dahi birleşmiş olur. Binaenaleyh îlâ tekerrüretmez ve kadına yaklaşmakla bilittifak üç kefâret lâzım gelir. Çünkü bir şart bir çok yeminlere kâfidir. Nitekim Fetih´te beyan edilmiştir. Allahu a´lem.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 22:14:18
HUL BÂBI



Hul´ lügatta gidermek mânâsına gelir. Evliliği gidermek mânâsında bu şekilde kullanılmış, başka mânâlarda hal´ şeklinde kullanılmıştır. Şer´an Bahır´da belirtildiği gibi nikâh milkini kadının kabulüne bağlı olarak hul´ lafzıyla veya o mânâda bir sözle gidermektir. Nikâh milkini kaydıyla fâsid nikâhtaki hul´, talakı bâinden ve dinden döndükten sonra yapılan hul´ hariç kalmıştır. Çünkü hükümsüzdür. Nitekim Fûsul´de beyan edilmiştir. Kadının kabulüne bağlı olan kaydıyla talâkı niyet ederek seni hul´ ettim demesi hariç kalır. Çünkü talâk bâin olarak meydana gelir. Hukuku ıskat etmez. Çünkü hukuk buna bağlı değildir. Ama mufâale bâbından kullanarak seni muhâlea ettim yahut emirle muhâlea ol der de mal söylemezse kadın kabul ettiği takdirde bu hul´ olur, hakları ıskat eder. Hatta kadın bedeli almışsa onu iade eder. Hâniyye.

Hul´ lafzıyla kaydı mal vermek şartıyla talâkı tariften çıkarır. Çünkü mal vermek şartıyla talâk hak ıskat etmez. Fetih. Veya o mânâda bir söz kaydını ziyade etmesi mubâree sözü tarife girsin diyedir. Zira o da hukuku ıskat eder. Nitekim gelecektir. Bir de alış-veriş sözleri tarife girsin diyedir. Zira bunlar da öyledir. Nitekim Suğra sahibi bunu sahihlemiştir. Hâniyye sahibi ise muhâliftir. Böylece tarif talâk-ı ric´î ile boşanan bir kadının hul´u sahih olacağını ifade etmiştir.

İZAH

Musannıfın hul´u îlâdan sonraya bırakması îlâda mal olmadığı için o talâka daha yakın sayıldığındandır. Hul´ bunun hilâfınadır. Çünkü onda kadın tarafından muaveza (bedel verme) manâsı vardır. Bir de îlânın esası erkek tarafından gelen geçimsizliktir. Hul´ ise ekseriya kadın tarafından gelen geçimsizlikle olur. Bu sebeple musannıf erkekten geleni kadından gelene tercîhan önce zikretmiştir. İnâye.

"Hul´ lügatta gidermektir ilah..." Araplar hala´tün-na´le derler. Ayakkabını çıkardım mânâsına gelir. Kadın kocasına fidye vererek ayrılırsa buna muhâlea denir. İsim hul´dur. Bu kelime elbiseyi çıkarmaktan istiare edilmiştir. Çünkü karı-kocadan her biri diğerinin elbisesi mesabesindedir. Hul´u yapınca sanki her biri elbisesini çıkarmış gibi olur. Bunu Bahır sahibi Misbah´dan nakletmiştir.

"Çünkü hükümsüzdür." Zira fâsid nikâh milk-i müt´a ifade etmez. Talâk-ı bâinle ve dinden dönmekle ondan önce giderme işi olmuştur. Hul´da giderme kalmamıştır. Bahır sahibi diyor ki: "Mehir sâkıt olmaz. Hul´dan sonra erkeğin dinden dönme halinde kadını nikâha zorlama hakkı kalır. Nitekim Bezzâziye´de bildirilmiştir."

Ben derim ki: Bu mutlak sözün zâhiri fâsid nikâhta mehrin sâkıt olmadığını gösterir. Velev ki cima´dan sonra olsun. Lâkîn Câmiü´l-Fûsuleyn´de şöyle denilmiştir: "Kadını nikâhı fâsidle alır da onunla cima´da bulunursa mehri karşılığında hul´ yaptığında bazıları mehrin sâkıtolduğunu söylemişlerdir. Çünkü hul´ ibrâdan kinâye sayılır. O ibrâ için vaz´ edilmîştir. Birtakımları mehir sâkıt olmaz demişlerdir. Çünkü hul´ hükümsüz kalır. O ancak mevcud nikâhta sahihtir. Bahır´da dahi şöyle denilmektedir: "Kadını mal karşılığında muhâlea eder de sonra iddet îçinde hul´ yaparsa sahih olmaz. Nitekim Kınye´de bildirilmiştir." Lâkin şu iki mesele arasında fark göstermeye muhtaçtır. Kadını hul´dan sonra muhâlea ederse sahih olmaz. Hul´dan sonra mal mukabilinde boşarsa sahih ve vâkî olur. Ama mal vâcib olmaz. Biz bunu kinâyeler bahsînin sonunda zikretmîştik.

Ben derim ki: Orada biz farkı göstermîştik. Fark şudur: Hul´ talâk-ı bâîndir. Bâin îse kendi gibi bâine lahîk olmaz. Mal karşılığında talâk sarîhtir. Binaenaleyh o hul´a lahîk olur. Burada mal vermek vâcîb olmaması şundandır: Çünkü mal kadın kendisini ancak onunla kurtaracaksa o zaman lâzım gelir. Onun içindir ki hul´la talâkı bâin meydana gelir. Kadını hul´dan sonra mal karşılığında boşarsa bu talâk kadının kendisîni kurtarmasını ifade etmez. Zîra kurtulma işi bundan önce hul´la olmuştur. Onun içindir ki kadını mal karşılığında boşar da sonra hul´ yaparsa malı vermesî lâzım gelir. Biz bu husustaki sözün tamamını orada arz etmiştik.

"Kadının kabulüne bağlı olarak..." Bahır sahibi diyor ki: "Mal vermek şartıyla yahut muhâlea sözüyle yapılan hul´da kadının kabulü mutlaka lâzımdır." Tatarhâniyye´de dahi şöyle denilmiştir: "Bir adam karısına: Şu haneye girersen seni bin dirheme muhâlea ettim der de kadın o haneye girerse bin dirheme talâk vâki olur. Bu sözle kadın girerken kabul ettiyse demek istemiştir." Bundan anlaşılan şarttan önce kabulün sahih olmamasıdır. Nitekim ileride söyleyeceğiz.

"Seni hul´ ettim demesi hariç kalır ilah..." Yani seni hul´ ettim deyip mal zikretmezse hul´ olmaz. Çünkü hul´ ne zaman mal şartıyla yapılırsa kadının kabul etmesi lâzım gelir. Nitekim az yukarıda söyledik.

"Talâkı nîyet ederek" Diye kayıdlaması zâhir rivâyete göredir. Çünkü bu kinâyedir. Onun için ya niyet yahut halin delâleti lâzımdır. Lâkin göreceğiz ki bu söz çok kullanılmakla sarîh gibi olmuştur.

"Hukuku ıskat etmez." Yani evliliğe aid hakları ıskat etmez. Bunların beyanı gelecektir.

"Seni muhâlea ettim ilah..." Yerine zikredilmesi veya "Seni muhâlea ettim demesi bunun hilâfınadır" Cümlesini kullansa daha iyi olur ve tarîfin hukuku ıskat eden hul´a mahsus olduğunu gösterirdi. Mal zikretmeksizin kadına seni hul´ ettim demesine şer´an hul´ adı verilemez. O bir talâk-ı bâindir, kadının kabulüne bağlı değildir. Beraberinde mal zikretmesi yahut hul´un mufâale bâbından veya emirle yapılması bunun hilâfınadır. Zira kadının mutlaka kabul etmesi lâzımdır. O kadın tarafından bir muâvezadır. Nitekim gelecektir.

Zâhire bakılırsa mufâale bâbından seni muhâlea ettim demesî ancak mehrin sukutu içinkabule bağlıdır. Bu sözle talâk vâki olmak için kabule bağlı değildir. Zira talâkın vukuu hususunda seni muhâlea ettim sözüyle seni hul´ ettim sözü arasında fark görülmemektedîr. İleride bunu te´yîd eden sözler gelecektir. Düşün! Mal vermek şartıyla talâk da hul´ hükmündedir. Binaenaleyh onda da kabul şarttır. Velevki hul" adı verilmesin. Bu izahtan anlaşılır ki, mal zikredilirse seni hul´ ettim ile seni muhâlea ettim sözleri arasında fark yoktur ve kadının kabulüne bağlı olan her şeye hul´ denilmez. Hul´ lafzıyla yapılan her şey kabule bağlı değildir, hakları ıskat etmez.

T E N B İ H : - Tatarhâniyye´de ve diğer kîtablarda şöyle denilmektedir: "Mutlak olan hul´ lafzı bedel vermek şartıyla talâka yorumlanır. Hatta bir adam başkasına: Benim karımı hul´ et der de bedelsiz hul´ ederse sahih olmaz."

"Muhâlea ol ilah..." Karısına kendini hul´ et derse dört vecih meydana gelir.

1) Ya kendini şu kadara hul´ et der de kadın hul´ eder. Bu sarîhtir. Velev ki kocası sonunda cevaz verdim yahut kabul ettim demesin. Muhtâr kavil budur.

2) Yahut kendini malla hul´ et der mikdarını söylemez. Yahut dilediğin kadarla der. Kadın da kendimi şu kadara hul´ ettim şeklinde cevap verir. Zâhir rivâyete göre burada kocası kabul etmezse hul´ tamam olmaz.

3) Yahut hul´ ol der başka bir şey söylemez. Kadın da hul´ yapar. Bu Ebû Yusuf´a göre hul´ olmaz. İmam Muhammed´den bir rivâyete göre bedelsiz olarak boş düşer. Ulemadan bir çokları bu kaville amel etmişlerdir.

4) Yahut malsız hul´ yap der kadın da yapar. Burada kadının sözüyle hul´ tamam olur. Meselenin tamamı Câmiu´l-FûsuIeyn´dedir. Bir misli de Hâniyye´dedir.

Gizli değildir ki, şârihin söylediği üçüncü vecihdir. Hâniyye sahibi geçen hilâfı zikretmiş ve bir çok ulemanın İmam Muhammed´in kavliyle amel ettiklerini söylemiştir. Şu halde Hâniyye´deki ifade şârihin ona nisbet ettiğinden başkadır. Evet, Hâniyye´de şöyle denilmîştir: "Erkek seni muhâlea ettim der de kadın bunu kabul ederse kadına borcu olan mehirden beraet eder. Kadına verecek mehir borcu yoksa kadın ondan aldığını kendisine iade eder." Hâkim-i Şehid de böyle demiştir. İbnü´l-Fadl da bununla amel etmiştir. Bu bizim imam Ebû Yusuf´tan naklettiğimiz: "Hul´ ancak bedelle olur." sözünü te´yid eder. Lâkin söz götürür. Bundan sonra bahsedeceğiz.

"Çünkü mal vermek şartıyla talâk hak ıskat etmez." Yani mu´temed kavle göre mehri ıskat etmez. Nitekim bunu musannıf söyleyecektir. Evet, nafakayı ıskat eder. Velev ki takdir edilmiş nafaka olsun. Nitekim gelecektir.

"Nitekîm gelecektir." Bu musannıfın: "Hul´ ve mubaree her hakkı ıskat eder ilah..." dediği yerde gelecektir.

"Zira bunlar da öyledir." Yani bunlar da hukuku ıskat eden hul´dur. Bahır. İmâdiyye´de şöyle denilmiştir: "Mültekaf´ta beyan edildiğine göre bir kimse karısına nefsini sana sattım der de mal zikretmezse kadının satın aldım demesiyle aldığı mehir karşılığı talâk vâki olur. Kadın bu mehri kocasına iade eder. Mehrinî almamışsa kocasının zimmetindeki borç sâkıt olur."

"Hâniyye sahibi muhâliftir." O şöyle demiştir: "Sahih olan şudur: Alışveriş lafzıyla yapılan hul´ mehirden berâet icab etmez Meğerki zikredilsin." Bu söz götürür ki biz ondan ileride bahsedeceğiz.

METİN

Hâcet zamanında yani karı-koca anlaşamayıp geçimsizlik zuhurunda mehir olmaya yarayan malla hul´ yapmakta bir beis yoktur. Burada aksikülli yoktur. Çünkü on dirhemden aşağı malla, kadının elindeki parayla, koyununun karnındaki kuzu ile hul´ yapmak sahihtir. Aynî aksikülliyi câiz görmüştür. Hul´un şartı talâkın şartı gibidir. Sıfatını musannıf şu sözüyle ifade etmiştir. Hul´ erkek tarafından yemindir. Çünkü talâkı mal kabulüne tâlikten ibarettir. Binaenaleyh kadının kabulünden önce erkeğin bundan dönmesi sahih değildir.

İZAH

"Geçimsizlik zuhurunda..." Kuhistânî´de Tahâvî şerhinden naklen şöyle denilmektedir: "Sünnet şudur: Karı-koca arasında geçimsizlik oldu mu her ikisinin aileleri toplaşarak onların aralarını bulmalıdırlar. Uzlaşmazlarsa talâk ve hul´ câiz olur." T. Âyette zikredilen hüküm de budur. Fetih sahibi bunu bâbın sonunda izah etmiştir.

"Mehir olmaya yarayan malla" sözü hul´da bedel şarttır mânâsını îham etmektedir. Halbuki biliyorsun bir adam karısına: Seni muhâlea ettim der de kadın kabul ederse hul´ tamam olur. Bedel zikri şart değildir. Bahır sahibi bununla Fetih sahibine itirazda bulunmuştur. Çünkü Fetih sahibi tarifte bedeli zikretmiş, sonra şöyle demiştir: "Meğerki kadının hul´la sâkıt olan mehri bedeldir. Binaenaleyh hul´ bedelden hâli değildir denilsin." En iyisi Kenz ve diğer kitablardaki gibi: "Mehir olmaya yarayan her şey hul´ bedeli de olabilir." demektir. Çünkü bunun mânâsı hul´da mehir olmaya yarayan bir bedel zikredilirse sahih olur demektir. ileride göreceğiz ki hul´da verilen karşılık mal bâtıl olursa kadın meccanen talâkı bâinle boş olur.

"Burada aksi külli yoktur." Binaenaleyh mehir olmaya yaramayan her şey hul´ bedeli de olamaz, denilemez. Çünkü bazı mehir olmaya yaramayan şeyler hul´ bedeli olabilir. Nitekim kitabımızın misâllerinden anlaşılıyor. Şu halde külli kazıyye doğru değildir. Evet, aksi mûcibe-i cüz´iyye olarak sâdıktır. Meselâ hul´ bedeli olabilen şeylerin bazısı mehir olur denilebilir.

"Aynî aksi külliyi câiz görmüştür." 0 bu hususta Gâyetü´l-Beyân´ın şu sözüne uymuştur: "Bu kaide müttariddir, külli olarak in´ikâs eder. Çünkü küllinin muttarid olmasından maksad kıymeti haiz mal olması ve tamamlanması gereken bilinmez tarafı bulunmamasıdır. On dirhemden az mal ise bu mesabededir. Aksi küIIinin bir şekli de kıymeti haiz olmayan mal yahut tamamlanması gereken bilinmez tarafı bulunandır. On dirhemden az olan mal kıymeti haizdir, bilinmeyen tarafı yoktur. Binaenaleyh ne tard-ı külliye ne de aksine sual vârid olamaz." Nehir sahibi diyor ki: "Şüphesiz mutlak salahiyet kâmil olandır. Kemmiyyetten hali kıymeti haiz mutlak malın mehir olabilmesi ise memnu´dur. Onun için de muhakkık âlimler külli olarak in´ikâsını kabul etmemişlerdir."

"Talâkın şartı gibidir" ki, o da kocanın ehliyeti kadının müneccez veya milke muallâk talâka mahal olmasıdır. Hul´un rüknü ise Bedâyı´da denildiği gibi mal karşılığında yapılıyorsa icab ve kabuldür. Çünkü bedel şartıyla talâk akdidir. Kabul bulunmaksızın ayrılık vâki olmadığı gibi bedel de hak edilmez. Ama kocanın seni muhâlea ettim deyip bedeli zikretmemesi ve bununla talâk niyet etmesi bunun hilâfınadır. Kadın kabul etmese de talâk vâki olur. Çünkü bu bedelsiz talâkdır. Kabule ihtiyacı yoktur . Şürunbulâliyye´de dahi bâbın sonunda Hâniyye´den naklen böyle denilmîştir. Zâhirine bakılırsa mal zikredilmediği takdirde kabule bağlı olmaması hususunda seni muhâlea ettim sözüyle seni hul´ ettim sözü birbirine müsavîdir. Bu yukarıda gecenin zâhirine muhâliftir. Meğerki şöyle denilsin Mufaale bâbından kullanılan sözün kabule bağlı olması hakları ıskat etmek için şarttır. Seni hul´ ettîm demesi bunun hilâfınadır. Çünkü bir şey ıskat etmez. Velevki kabulle beraber olsun.

Hâniyye´de şöyle denilmiştir: "Erkek seni muhâlea ettim der de kadın kabul ederse talâk-ı bâin vâki olur. Kadın kabul etmese dahi öyledir. Çünkü talâk seni muhâlea ettim sözüyle meydana gelir." Yine Haniyye´de şu ifade vardır: "Seni şu kadara muhâlea ettim der de ma´lum bir mal söylerse kadın kabul etmedikçe talâk vâki olmaz. Nitekim seni bin dirheme boşadım dese hüküm budur." Yani bu kabule muallaktır demek istiyor. Ama mal zikretmezse ma´nen kabule muallak olmaz ve kadın kabul etmese de talâk vâki olur.

"Çünkü talâkı mal kabulüne tâlîktan ibarettir." Bedâyı´da böyle açık-lanmıstır. Onun için Hânîyye sahibi: "Seni şu kadara muhalea ettîm der de ma´lum bir mal söylerse, kadın kabul etmedikçe talâk vâki olmaz. Nitekîm seni bin dîrheme boşadım derse kadın kabul etmedikçe talâk vâki olmaz." demiştir. Bâbın sonunda gelecek ilk fer´î mesele bunun üzerine teferru´ etmektedir. Onu orada izah edeceğiz.

"Erkeğin bundan dönmesî sahih değildir ilah..." Yani hul´a kocası başlayarak seni bin dirheme muhâlea ettim derse bundan dönmeye hakkı yoktur. Kezâ bunu feshe ve kadını kabulden men etmeye dahi hakkı yoktur. Ama şarta tâlika ve bir vakte izafe etmeye hakkı vardır. Meselâ Zeyd gelirse seni şu kadara muhâlea ettim yahut seni yarın veya ay başındanşu kadara muhâlea ettim diyebilir. Kadının bunu Zeyd geldikten sonra veya izafe ettiği vakit geldikten sonra kabule hakkı vardır. Çünkü bu söz şart veya vakit bulunduğu an boşamaktır. Kadının bundan önce kabul etmesi hükümsüz olur. Bedâyı´.

METİN

Kendisine muhayyerlik şartı koyması dahi sahih değildir. Hul´ meclise yani erkeğin meclisine münhasır değildir. Ama kadının kabulü hul´u duyduğu meclise münhasırdır. Kadın tarafından malla muâveza (bedel verme) dır. Binaenaleyh erkek kabul etmeden kadının sözünden dönmesi sahihtir. Kadının kendisi için muhayyerliği şart koşması da sahihtir. Velev ki üç günden fazla olsun. Bahır. Satış gibi hul´ da meclise münhasırdır.

İZAH

"Hul´ meclise münhasır değildir." Binaenaleyh kadın kabul etmeden er-keğin meclisinden kalkmasıyla bâtıl olmaz. Bedâyı´.

"Ama kadının kabulü ilah..." Burada şöyle denilebilir: Bu mesele hul´un kadın tarafından muâveza olmasının fer´lerindendir. Şu halde evlâ olan bunu oraya bırakmaktı. Bedâyı´ın ibâresi şöyledir: "Kadının mevcud olması şart değildir. Bilâkis hul´ meclisten öteye bağlıdır. Hatta kadın gaibte olur da kulağına gelirse kabul edebilir. Lâkin bulunduğu mecliste kabul edecektir. Çünkü onun tarafından hul´ muavezadır."

"Kadın tarafından muâvezadır." Cümlesi "Erkek tarafından yemindîr." Cümlesinin üzerine mâtuftur. Yani kadın talâka mâlik değildir. Talâk erkeğin milkidir. O da onu şarta talik etmiştir. Talâkın tâlika ihtimali vardır. Fakat dönmeye ve muhayyerlik şartına ihtimali yoktur. Şart bâtıl olur, talâk bâtıl olmaz. Meclisle de mukayyed değildir. Fakat kadın tarafından hul´ mal muâvezasıdır. Çünkü malı bedel karşılığında temlîktir. Binaenaleyh satış ve emsali gibi bunda da mal muâvezası hükümlerine riayet olunur. Nitekim Bedâyı´da bildirilmîştir.

"Kadının sözünden dönmesi sahihtir." Yani hul´a kadın başlamış meselâ kendimi senden şu kadara hul´ ettim demişse, kocası kabul etmeden bu sözden dönebilir. Kadının ve keza kocasının meclisten kalkmasiyle de hul´ bâtıl olur. Meclisin ötesine tevakkuf etmez. Meselâ kocası gaib ise duyduğu anda kabul etse sahih olmaz. Tâlik ve izafesi de sahih değildir. Bedayı´.

"Kadının kendisi için muhayyerliği şart koşması da sahihtir." Meselâ erkek üç gün muhayyer olman şartıyla seni şu kadara muhâlea ettim der de kadın kabul ederse İmam-ı A´zam´a göre şart câizdir. Hatta bu müddet zarfında kadın kendini ihtiyar ederse talâk vâki, mal vâcib olur. Reddederse talak da vâki olmaz, mal da icab etmez. İmameyn´e göre muhayyerlik şartı bâtıldır. Talâk vâki, mal da lâzım olur. Bedâyı´. Bahır sahibi diyor ki:

"Muhayyerlik şartıyla kayıdlaması şundandır: Zira hul´da ve feshe ihtimali olmayan herakîdde görme muhayyerliği sâbit olmaz. Nitekim Fusul´de belirtilmiştîr. Fakat hul´un bedelinde kusur muhayyerliği fazla kusurda sâbittir. Fazla kusurdan murad o malın derecesini iyiden ortaya indîren, ortadan da kötülüğe düşürendir. Az olan kusurda görme muhayyerliği yoktur.

"Velev ki üç günden fazla olsun." Yani satışın hilâfınadır demek istiyor. Çünkü satışta muhayyerlik şartı kıyasa muhâliftî. Zira o temlîklerdendir. Meselenin tamamı Keşif´den naklen Bahır´dadır. Karı-koca hul´u mutlak olarak yaparlar, yani müddet zikretmezlerse, sadece kadının bulunduğu mecliste muhayyerlik hakkı olması gerekli. Bu hüküm satışta mutlak bıraktıkları halden çıkarılır. Bahır. Ama söz götürür. Çünkü Bahır sahibi mutlak muhayyerliği söylemek istiyorsa şöyle denilir: Onun satışta sâbit olması akidden sonra olması ile mukayyeddir. Akid esnasında ise satış fâsîd olur. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. O zaman kadının hul´u kabulünden sonra zikredilmesinin bir faydası yoktur. Çünkü hul´ tamam olduktan sonra artık feshe ihtimali yoktur. Satış bunun hilâfınadır. Muhayyerliği kabulden önce zikrederse satışa kıyas sahih olmaz. Çünkü onda sâbit değildir. Meğerki şöyle denilsin: Satışda sabit değildir. Çünkü o fâsid şartlarla bozulmaz. Hul´ bunun hilâfınadır. Lâkin satışda sâbît olsa meclise münhasır olarak sâbit olurdu. Nitekim akidden sonra sâbît olursa hüküm budur. Hul´da da öyledir. Meclisi aşmaz. Düşün!

"Hul´ da meclise münhasırdır." Binaenaleyh hem kadının hem erkeğin meclisten kalkmalarıyla bâtıl olur. Nitekim yukarıda geçti.

METİN

F A i D E: - Kadının kabul ederken hul´u mânâsıyle bilmesi şarttır. Çünkü muâvezadır. Talâk, köle âzâdı ve tedbir bunun hilâfınadır. Çünkü bunlar ıskattır. Iskat bilmeden de sahih olur. Mal şartiyle âzâd meselesinde köle tarafı talâkda kadın tarafı gibidir.

Hul´; Alış-veriş, talâk ve mubâree sözleriyle olur. Senin nefsini veya talâkını sattım yahut seni şu kadara boşadım veya seninle mubâree yaptım yani senden ayrıldım gibi sözler ki, kadın kabul ederse hul´ sahih olur.

İZAH

"Mânâsıyle bilmesi şarttır ilah..." Kocası Arapça olarak: Senden mehirle ve iddet nafakasıyla hul´ oldum demeyi kadına dikte eder de kadın bunun mânâsını bilmezse yahut seni iddet nafakasından ibrâ ettim dîye söylemesini dikte ederse, esah kavle göre câiz olmaz. Çünkü tefvîz tevkil gibidir. Tevkil âncak vekilin ilmiyle tamam olur. Nafaka iddeti ile mehirden ibrâ ıskat olsa da feshe ihtimali olan ıskattır. Binaenaleyh bunda satış şübhesi vardır. Satışda ve bütün muâvezalarda bilmek mutlaka lâzımdır. Bu suret çok defa vâki olur. Fetih.

Ben derim ki: Zâhire bakılırsa murad hul´un sahih olması, bedelin lâzım gelmemesidir. Çünkü kadının hul´un mânâsını bilmemesi hakkının sâkıt olmaması hususunda özürdür. Bundan kabul ederse boş düşmemesi de lâzım gelmez. Düşün! Şu da var ki zamanımızın ekseri kadınları hul´un mûcebi hukuku ıskat olduğunu bilmezler. Kadın kocasından kendisini hul´ etmesini ister de kocası seni muhalea ettim cevabını verir ve kadın buna razı olursa acaba sırf bununla kadının mehri sâkıt olur mu olmaz mı? Bunu açıklayan görmedim. Ulemanın bülûğ muhayyerliğinin sukûtu hakkında söylediklerine bakılırsa kadın bilmemekle mâzûr sayılmaz. Şirket bâbında göreceğiz ki mufâveza ancak mufâveza lafzıyla sahih olur. Velev ki mânâsını ikisi de bilmesinler.

"Iskat bilmeden de sahih olur." Yani sadece kazaen sahih olur. Nitekim bunu talâk bâbında söylemişti. Rahmetî.

"Köle tarafı ilah..." Nikaye´de ve onun Kuhistânî şerhinde şöyle denilmiştir: "Âzâd olma meselesinde köle ile cariye hul´da kadın gibidirler. Köle sahibi koca mesabesindedir. Hatta köle sahibine: Kendimi senden şu kadara satın aldım derse sahibi kabul etmeden bu sözden dönebilir. Fakat sahibi nefsini sana şu kadara sattım derse dönmeye hakkı yoktur. Sen muhayyerlik şartını ve meclise mahsus olma işini de buna kıyas et!" T. Bunun hâsılı şudur: Mal karşılığında köle âzâdı köle tarafından muâvezadır ve kadın tarafından hul´ gibidir. Binaenaleyh köle tarafından muâveza hükümleri itibar olunur. Sahibinin tarafı bunun hilâfınadır. O koca mesabesindedir. Binaenaleyh onun hakkında bu hükümler aksine olur.

"Talâkta kadın tarafı gibidir." sözünden murad hul´dur. Çünkü sözümüz hul´dadır. Şârihin buna talâk demesi kinâye ile talâk olduğu içindir.

"Hul´ ilah..." Cevhere´de şöyle denilmiştir: "Hul´un lâfızları beş olup onlar da: Seni muhâlea ettim, seni bâin kıldım, seni mubaree ettim, senden ayrıldım ve kendini bin dirheme boşa sözleridir." Musannıfın söylediği alış-veriş sözleri de bunlara ziyade edilir.

"Senin nefsini sattım." Suğra´dan naklen yukarıda geçmişti ki, bu sözün hukuku ıskat ettiği sahihlenmiştir.

"Veya talâkını sattım." Bahır´da şöyle denilmiştir: "Erkek: Sana talâkını mehrin mukabilinde sattım der de kadın kendimi boşadım cevabını verirse, mehri mukabilinde ondan bâin olur. Bu söz satın aldım demesi gibidir. Bazıları talâkın ric´î olacağını söylemişlerdir. Fakat birinci kavil esahdır. Kocası sana bir talak sattım der de kadın satın aldım cevabını verirse meccanen bir talâk-ı ric´î meydana gelir. Çünkü bu söz sarîhtir." Hâniyye sahibi ikinciyi bedeli zikretmediyse diye kayıdlamış, sonra şunlar söylemiştir: "Nefsini sana sattım der de kadın satın aldım cevabını verirse bir talâk-ı bâin meydana gelir. Çünkü talâkı satmak onu temlik etmektir. Bedeli zikretmeyince seni boşadım demiş gibi olur ve talâk-ı ric´î meydana gelir. Ama kadının nefsini satmak nefsi kadına temlîk olur. Nefse mâlik olmak ise ancakbâinle hâsıl olur. Böylece talâk-ı bâin meydana gelir." Bu gösterir ki sana bir talâkı şu kadara sattım sözüyle dahi bir talâk-ı bâin meydana gelir.

"Yahut seni şu kadara boşadım." Bu söz mal mukabilinde talâk mehri ıskat ettiğine göredir. Ama mutemed olan kavil bu değildir. Nitekim ileride gelecektir. H. Yani "Yukarıda geçti ki murad hul´un hakları ıskat etmesidir. Mal karşılığında talâk ise bu kabîlden değildir." diyecektir.

METİN

Hul´un hükmü: Onunla vâki olan talâkın velev ki malsız yapılsın kezâ sarîh sözle mal karşılığında yapılan talâkın bâin olmasıdır. Bunun semeresi bedelin bâtıl olduğu yerdir. Nitekim gelecektir. Hul´ kinâye lâfızlardandır. Binaenaleyh kinâyelerde muteber olan talâk karineleri onda da muteberdir. Lâkin fesh olduğuna hüküm verilirse geçerli olur. Çünkü içtihad götüren bir yerdir. Bazıları içtihad götürmeyen yerlerden olduğunu söylemişlerdir. Bir kimse karısına hul´ yapar da sonra ben bununla talâkı niyet etmedim derse, bedel zikrettiği takdirde kazaen dört surette tasdik olunmaz. Aksi takdirde hul´ ve mubâree lâfızlarıyla yapılmışsa tasdik edilir. Çünkü bu iki lâfız kinâyedirler. Karine de yoktur. Satış ve talâk lâfızları böyle değildir. Çünkü zâhirin hilâfınadır. Burada niyetin şart kılındığına işaret vardır ki, zâhir rivâyet de o dur. Şu kadar var ki ulema burada niyetin şart olmadığını söylemişlerdir. Çünkü çok kullanılmak suretiyle bu kelime sarîh gibi olmuştur. Nitekim Muhît´in talâkın dağınık meselelerinden naklen Kuhistânî´de böyle denilmiştir.

İZAH

"Velev malsız yapılsın." Bu hul´ lâfzıyla yahut nefsini sattım lâfzıyla yapıldığına göredir. Talâkı yahut talkayı sattım der de bedel zikretmezse bunun hilâfınadır. Çünkü yukarıda gördüğün gibi bununla bir talâk-ı ric´î meydana gelir.

"Mal karşılığında yapılan talâk" dan murad ibraya da şâmildir. Hatta kadın: Beni boşaman şartıyla seni sende olan alacaklarımdan ibrâ ettim der de boşarsa kendisi berî olur, kadın da talâk-ı bâinle boş düşer. Ama kadının: Sende olan alacağımı tehir etmem şartıyla beni boşa demesi bunun hilâfınadır. Çünkü tehir etmek mal değildir. Mâlum bir sınırı varsa ona tehir sahihtir, yoksa sahih olmaz. Talâk mutlak surette ric´î olur. Bunu Bezzâziye´den naklen Bahır sahibi söylemiştir. Fetih´de bu bâbın sonunda şöyle denilmektedir: "Bir adam karısına: Beni kadınların adamlar üzerinde olan bütün haklarından ibrâ et der de kadın ibrâ eder arkacığın´dan kocası: Seni boşadım derse, kadın da cima" edilmişse bir talâk-ı bâin vâki olur. Çünkü bedel karşılığıdır. Kadın kocasında olan her hakkına karşı onunla hul´ yaparsa iddet içinde kendisine nafaka vardır. Zira hul´ halinde kadının hakkı yoktu. Böylece anlaşılır ki, kadının erkekteki bütün alacakları ve kadınların erkekler üzerindeki bütünalacakları nâmına yapılan hul´ sahihtir. Bu söz kadının o andaki haklarına yorumlanır."

Ben derim ki: Evet, kadın hul´dan önce ve sonra kadınların erkekler üzerindeki bütün haklarından derse nafaka sâkıt olur. Nitekim Bezzâziye´de belirtilmiştir. Tamamı ileride gelecektir. Kadına çocuk nafakasından ibrâ etmesi şartıyla yapacağı hul´ dahi ileride gelecektir.

"Bunun semeresi" yani talâkı mal karşılığı diye kayıdlayıp hul´u kayıd-lamamasının semeresi bedelin bâtıl olduğu yerde kendini gösterecektir. Nitekim göreceğiz ki kadını şarab veya domuz yahut ölü eti karşılığında boşarsa hul´da talâk-ı bâin, talâkda talâk-ı ric´î meydana gelir. Bedel bâtıl olduğu için bunların ikisi de meccanen vâki olurlar. Bedel bâtıl olunca hul´ lâfzı kalır. Onunla da bir talâk-ı bâin meydana gelir. Veya talâk lâfzı kalır, onunla talâk-ı ric´î vâki olur. Çünkü sarîhtir. Hul´la değil de talâkla bâin vaki olmasından mal zikretmek şart olmasaydı onunla kayıdlamanın bir semeresi olmazdı. Lâkin semereyi anlatırken sözü sadece bedelin bâtıl olmasına münhasır bırakmak söz götürür. Çünkü bedeli hiç zikretmemek dahi bunun gibidir. Düşün! Hul´un bütün hakları ıskat etmesine, mal karşılığında talâkın ise ıskat etmemesine gelince: Bu malla kayıdlamanın semeresi değildir.

"Hul´ kinâye lâfızlardandır." Çünkü elbiseden veya hayırdan yahut nikâhtan soyunma mânâlarına ihtimallidir Mubâree de onun gibidir. Inâye.

"Binaenaleyh kinâyelerde muteber olan..." Onda da muteberdir. Yani bir talâk-ı bâin meydana gelir. Üçü niyet ederse üç talâk da olur. İkiyi niyet ederse bir talâk-ı bâin meydana gelir. Hâkim´in Kâfisi.

"Talâk karineleri" talâk müzakeresi ve talâkı istemek gibi şeylerdir Dürr-ü Müntekâ´da: "Mal koymak kıymeti hâiz olmasa da karinelerdendir." denilmiştir. T.

"Fesh olduğuna hüküm verilirse..." Nitekim Hanbelîlerin kavli budur Onlara göre hul´ ile talâk vâki olmaz. O feshtir. Talâkı niyet etmemek şartıyla onun sayısını azaltmaz. Bahır.

"Çünkü içtihad götüren bir yerdir." Yani sahih bir içtihadın yeridir. Şu mânâya ki onda içtihad etmek câizdir. Çünkü kitap ve meşhur sünnete muhâlif olmadığı gibi icma´a da muhâlif değildir. Zira müçtehidin reyince bunlardan birine muhâlif olursa içtihad götüren yer olmaz. Hatta câiz olduğuna kâil olan bir hâkim onunla hükmetse geçerli olmaz. Nitekim yerinde anlatılmıştı. Bundan sonraki bâbın başında Fetih´den naklen bunun izahı gelecektir. Şüphesiz ki geçerli olur sözünden murad meselemizde Hanbelî bir hâkimin hükmüdür. Hanefî hâkimin hükmü değildir. Çünkü onun mezhebine muhâlif hüküm vermesi bir kavle göre sahih ise de bu zamanda bil ittifak sahih olmaz. Çünkü sultan hakimlerini mezhebimizin sahih hükümleriyle kayıdlamıştır. Binaenaleyh muhâlif mezheb şöyle dursun zayıf bir kaville verdiği hüküm bile geçerli olamaz.

"Kazaen tasdik olunmaz." Ama diyaneten tasdik olunur. Çünkü Allah Teâlâ onun kalbini bilir. Ancak kadının o adamla beraber yaşaması câiz değildir. Çünkü kadın hâkim gibidir. O adamın yalnız zâhirini bilir. Bunu Mebsût´tan naklen Bahır sahibi söylemiştir.

"Dört surette" Yani hul´, alış-veriş, talâk veya mubâree sözleriyle ya-pıldığında tasdik olunmaz.

"Satış ve talâk lâfızları böyle değildir." Çünkü onlar sarîhtirler. Lâkîn satış kelimesinin sarîh olması, meselâ nefsini sattım veya talâkını sattım demesi kelimenin bu mânâya delâleti kesindir, ondan ayrılmaz mânâsınadır. Çünkü burada satış milki yeminin elden gitmesidir. Bundan da kesinlikle milki müt´anın elden gitmesi lâzım gelir. Nitekim musannıf bunu Minah´da söylemiştir. Düşün! Talâkın sarîh olması ise zâhirdir. Velev ki hükmü ancak mal zikredildiği takdirde hul´ hükmü olsun. Çünkü sözümüz mal karşılığı olmadığı zaman bununla talâk-ı ric´î meydana gelmesindedir. Kelime sarîh olduğu için ben bununla talâk, murad etmedim demesi tasdik edilmez.

"Burada niyetin şart kılındığına işaret vardır." Yani diyâneten bu sözle talâk vâki olmak için niyetin şart kılındığına işaret vardır. Mal zikretmek gibi bir karine yoksa kazaen vâki olması için de şarttır. Nitekim diğer kinâyelerde hüküm budur.

"Burada" Yani hul´ lafzında niyet şart olmadığını söylemişlerdir. Bahır´da Bezzâziye´den naklen şöyle denilmiştir: "Mubâree dahi böyle olursa yani talâk mânâsında daha çok kullanılırsa niyete muhtaç olmaz. Velev ki kinâyelerden sayılsın. Aksi takdirde onda ve diğer kinâyelerde niyet aslı üzere şart olarak kalır." Bu sözde mubâree kelimesinin örfen talâk mânâsında daha fazla kullanılmadığına işaret vardır. Hul´ böyle değildir. O havas olsun avam olsun herkesçe meşhurdur.

METİN

Geçimsizlik erkekten geliyorsa hul´ karşılığında bir şey almak tahrimen mekrûh olur. Kadının kocasındaki alacaklarından onu ibrâ etmesi de buna ilhak edilir. Fakat geçimsizlik kadından gelirse bir şey alması mekrûh olmaz. Velev ki erkekten de gelsin. En muvafık kavle göre velevki kadına verdiğinden daha çok alsın. Fetih. Şümunnî fazla almanın mekrûh olduğunu sahihlemiştir. Mültekâ sahibinin beis yoktur tâbirini kullanması kerâhetin tenzihî olduğunu ifade eder. Bununla iki kavlin arası bulunmuş olur. Kadını hul´ yapmaya kocası zorlarsa mal lâzım gelmeksizin boş olur. Çünkü malın lâzım gelmesi ve sukutu için rıza şarttır. Hul´ bedeli teslim etmeden kadının elinde helâk olur veya sahibi çıkarsa bedel kıyemiyattan olduğu takdirde kıymetini, misliyattan olduğu takdirde mislini vermek kadına borç olur. Çünkü hul´ fesh kabul etmez.

İZAH

"Bir şey almak tahrimen mekrûh olur." Yani az olsun çok olsun alması mekrûhtur. Hak şudur ki, geçimsizlik erkektense almak kesin olarak haramdır. Çünkü Teâlâ Hazretleri: "Ondan bir şey almayın." buyurmuştur. Şu kadar var ki, alırsa o mala haram bir sebeple mâlik olur. Tamamı Fetih´dedir. Ancak Bahir sahibinin Su´yûtî´nin Dürr-ü Mensûr´undan naklettiğine göre İbn-i Cerir bu âyet hakkında İbn-i Zeyd´den, sonra ruhsat vererek: "Eğer karı-kocanın Allah´ın emirlerini tutamayacaklarından korkarsanız kadının fidye vermesinde ikisine de günâh yoktur." buyurdu. Böylece bu âyet ötekini neshetti. dediğini tahriç etmiştir. Bu rivâyet kadın razı olduğu takdirde ondan bir şey almanın mutlak surette helâl olacağını iktiza etmektedir. Yani geçimsizlik gerek erkekten, gerek kadından, gerekse her ikisinden olsun kadından bir şey alabilir. Lâkin burada şöyle denilebilir: Bahır´da evvela Fetih´den naklen bildirildiğine göre birinci âyet geçimsizlik yalnız erkekten geldiğine göredir. İkinci âyet erkekten gelmediğine göredir. Binaenaleyh aralarında çelişki yoktur. Aralarında çelişki olsa bile haksız yere mal almanın haram olduğu icma´la ve Teâlâ Hazretlerinin: "Kadınları zulmetmek için onların zararına elinizde tutmayın." Âyet-i kerîmesiyle sâbittir. Kadını isteyerek değil de onun zararına yani kurtuluşu mukabilinde malını almak için elinde tutmak kat´î delile muhâliftir.

"Buna ilhak edilir." Yani malını almak hükmündedir.

"Velev ki erkekten de gelsin." Çünkü Teâlâ Hazretlerinin: "Kadının fidye vermesinde ikisine de günâh yoktur." âyet-i kerîmesi nassan gösteriyor ki. geçimsizlik iki taraftan olursa kadının mal vermesi mubahdır .Geçimsizlik yalnız kadın tarafından ise mal vererek kendini kurtarması nassın delâletiyle yani evleviyetle mubahdır.

"Bununla iki kavlin arası bulunmuş olur." Yani Fetih sahibinin tercih ettiği: Fazlayı almakta kerâhet yoktur sözü -ki Câmi-i Sağîr´in rivayetidir- Şümünnî´nin tercih ettiği: Kerâhet vardır sözünün arası bulunmuş olur. Şümunnî´nin tercih ettiği söz Asıl´ın rivâyetidir ve birinci rivâyet kerâheti tahrimiyye olmadığına, ikinci rivâyet kerâheti tenzihiye olduğuna yorumlanır. Bu suretle yatıştırma Fetih´de açıklanmıştır. Zira Fetih sahibi meselenin sahabe arasında ihtilâflı olduğunu bildirmiştir. İki tarafın delillerini göstermiş, sonra tahkîkda bulunarak: "Bu izaha göre Câmi-i Sağîr´in rivâyeti daha münasib görünmektedir. Evet, ziyadeyi almak evlânın hilafınadır. Câiz olmamak evlânın hilâfınadır diye yorumlanır." demiştir. Bahır sahibi dahi bu yoldan yürümüştür.

"Hul´ yapmaya kocası zorlarsa" Yani beni muhâlea et demeye zorlarsa demektir. Bahır´da: "Kabule zorlarsa" denilmiştir ki, bu söze kocası başlayarak seni muhâlea ettim demekle olur.

"Mal lâzım gelmeksizin boş olur." Yani hul´ lâfzıyla söylerse bir talâk-ı bain, mal karşılığı talâklâfzıyla olursa bir talâk-ı ric´î vâki olur. Nitekim geçmişti ve yine gelecektir.

"Malın lâzım gelmesi içîn rıza şarttır." Yani kadının mal vermesi ki hul´da söylenen bedeldir.

"Malın sukûtu" ndan murad mehrin kocasından sukûtudur.

"Veya sahibi çıkarsa" Yani biri çıkıp da bu mal benimdir diye iddia ve isbat ederse demektir. Bu ibârenin bir misli de Hakim´in Kâfî´sinden naklen Fetih´de şöyledir: "Bedel kanı helâl bir köle olur da erkeğin elindeyken öldürülürse kıymetini kadından alır. Kezâ elini kesmek vâcib olur da onun yanında iken kesilirse köleyi iade ederek kıymetini olabilir."

METİN

Kadını şarab veya domuz yahut lâşe gibi mal olmayan bir şey mukabilinde hul´ eder veya boşarsa hul´da bir talâk-ı bâin, ondan başkasında bir talâk-ı ric´î vâki olur, ikisi de meccanîdir. Çünkü bedel bâtıldır ki, yukarıda geçtiği vecihle semere de budur. Kadın helâl bir şey adı söyler meselâ şu sirke der de şarab çıkarsa, kocası şayet bilmezse kadından mehrini geri alır. Aksi takdirde kendisine bir şey verilmez. Meselâ şu elimdeki ile beni muhâlea et der de kadının elinde bir şey bulunmazsa, mal tesmiye etmediği için meccanen talâk-ı bâin vâki olur. Aksi de böyledir. Lâkin erkeğin elinde kadının bir mücevheri bulunur da kadın kabul ederse, kadın bilsin bilmesin o erkeğin olur. Kadın mal veya dirhemler sözünü ziyade ederse birincide şayet almışsa mehrini kocasına idde eder. Almamışsa bir şey vermesi lâzım gelmez. Cevhere. Yahut ikincide üç dirhem iade eder. Elindeki paralar üç dirhemden azsa onları tamamlar. Ama kadın dirhem der de elinde altınlar çıkarsa ne olacağını görmedim!

İZAH

"Mal olmayan" Kan ve hür insan gibi bir şey mukabilinde hul´da bir talâk-ı bâin vâki olur. Çünkü hul´ vuslatı kesmek mânâsına gelen kinâyelerdendir. Binaenaleyh onunla bir talâk-ı bâin vâki olur. Fakat bu kadın kabul ederse talâk vâki olur mânâsınadır. Bahır.

"İkisi de meccanidir." Yani her iki surette bir şey vermek lâzım gelmez. Meccanî: Bir şeyi bedelsiz vermek manâsınadır. Fetih sahibi şöyle demiştir: "Yani kocaya bir şey vâcib olmaksızın talâk vâki olur. Çünkü nikâh milki elden çıkarken kıymeti hâiz değildir. Onun için talâkta bir şey lâzım gelmez." İmam-ı Züfer´e göre kadının mehrini kocasına iade etmesi vâcib olur. Nitekim Muhît´te beyan edilmiştir. Ama mehir henüz kocasının zimmetinde ise sâkıt olur. Çünkü yukarıda geçtiğine göre seni muhâlea ettim sözü hakları ıskat eder. Velev ki ivezle olmayan haklardan olsun.

"Kadın helâl bir şey adı söyler ilah..." Fetih sahibi diyor ki: "Mâlikîlerin kitablarında bildirildiğine göre kocası kadını bir helâlla bir haram üzerine meselâ şarabla bir mal üzerine hul´ etse sahih olur. Fakat yalnız malı vermek vacib olur. Derler ki bizim ulemamızınkavillerine kıyasen dahi böyledir. Sahih olan da budur."

"Kadından mehrini alır." Yani kadın mehrini teslim almışsa kocası onu geri alır. Teslim almamışsa erkeğin zimmetinden mehir borcu düşer. Ama bu İmam-ı Azam´a göredir. İmameyn´e göre orta bir sirkeden mislini vermek vacib olur. Çünkü mal tesmiyesiyle erkek kadın tarafından aldatılmıştır. H.

"Kadının elinde bir şey bulunmazsa" Meccanen talâk-ı bâin vâki olur. Fakat elinde bir şey varsa velevki az olsun kocasına verilir. Bahır.

"Aksi de böyledir." Meselâ erkek: Seni şu elimdeki şeyle muhâlea ettim der de elinde bir şey bulunmazsa hüküm yine budur. Bahır. Bu evleviyet yoluyla anlaşılır.

"Lâkin ilah..." Birinci meselede bir şey lâzım gelmemesi kadın tarafından aldatma vâki olmadığı içindir. Mücevher meselesinde de kadından aldatma olmadığına bakarak erkeğin onu hak etmediği zannedilebilir. Onun için şarih lâkin sözüyle istidrak yaparak bunun erkeğe verileceğini anlatıyor. Çünkü kadın hul´u kabul etmekle onun elinde ne olduğunu bilmezden önce kendi aleyhine zararı kabul etmiştir. Binaenaleyh bu istidrak yerindedir.

"Mal veya dirhemler sözünü ziyade ederse" Yani elimdekine beni muhâlea et dedikten sonra mala veya dirhemlere sözünü de ilave ederse, elinde bir şey olmadığına göre "Birincide mehrini iade eder" Yani beni elimdeki mal karşılığında muhâlea et dediğinde mehrini kocasına iade eder;

Mal yerine metâ, veya mehir malı tâbirlerini kullanmak da böyledir. Kezâ cariyemin veya koyunumun karnındaki yavruya demek dahi böyledir. Çünkü kadın mal tesmiye edince kocası boşamaya ancak bedelle razı olur. Tesmiye edileni veya kıymetini verdirmeye imkân yoktur. Çünkü meçhuldür. Mehri misli verdirmeye de imkân yoktur. Çünkü milk-i müt´a elden çıkarken kıymeti hâiz değildir. Şu halde kocasındaki olacağı mehr-i müsemma veya mehri misli ona iade etmesi teayyün eder. Nehir.

"İkincide üç dirhem iade eder." Yani kadın elimdeki dirhemler mukabilinde beni muhâlea et derse dirhemleri belirli veya belirsiz söylesin kocasına üç dirhem iade eder. Çünkü cem´ sîgası kullanmıştır. Cem´in çoğu için sınır yoktur. Azı ise üçtür. Onun için üç dirhem iade eder. Kadın şuradaki koyunlar veya atlar yahut katırlar, eşekler veya elbiseler mukabilinde beni muhâlea et derse kocasına yine üç dirhem iade etmesi gerekir. Diraye´de böyle denilmiştir. Bahır sahibi: "Elbiseler söz götürür. Çünkü bilinmez." demiştir.

Ben derim ki: Her birinden orta olanı vermesi icab eder. Ve bununla Bahır sahibinin itirazı def edilmiş olur. Nehir.

Ben derim kî: Bu da söz götürür. Çünkü elbisenin cinsi meçhûldür. Nasıl ki hayvan ve köle dese cinsleri meçhûldür. Katır ve eşek demesi bunun hilâfınadır. Onun için kadını bir elbiseveya bir köle mukabilinde almış olsa mehr-i misil vâcib olur. Bir at veya Herat kuması mukabilinde alırsa ortası vâcib olur. Bu izaha göre mutlak söylenen elbîsede birincide olduğu gibi mehrini iade etmesi gerekir. Sonra Hâkim-i Şehid´in Kâfî´sinde şu ibâreyi gördüm: "Kadın tartı ve ölçü ile satılan şeylerden ve elbiselerden vasfını bildirdiği bir şeyle kocasından hul´ olursa bu câizdir. Ama nev´î bildirilmeyen bir elbiseyle yahut yine böyle bîr hane ile ondan muhâlea olursa kocası kadına verdiği mehri alır. Hayvan dediyse yine böyledir."

"Elindeki paralar üç dirhemden azsa onları tamamlar." Üçten çoksa hepsini kocasına verir. Bunu Dürer sahibi Nihâye´den nakletmiştir.

"Ne olacağını görmedim." Nehir sahibi diyor ki: "Kadın dirhem olduğunu söyler de elindekiler altın çıkarsa kocasının dirhemden başkasını almaya hakkı yoktur. Ama ben bunu bir yerde görmedim." H.

Ben derim ki: Bizim örfümüze göre altınları vermesi lâzım gelir. Çünkü dirhem sözü örfen her ikisine şâmildir. Hâsılı kadın mehirden başka bîr şey üzerine hul´ olursa bunun bir çok vecihleri vardır.

Birincisi tesmiye edilen mal şarab ve lâşe gibi kıymeti hâiz olmayan maldır. Bu takdirde meccanen talâk vâki olur.

İkincisi mal olmaya da olmamaya da ihtimallidir. Meselâ kadın evimdeki veya elimdeki şeylere karşılık beni muhâlea et der. Zira şey kelimesi mala da, mal olmaya da şâmildir. Koyununun veya cariyesinin karnındakine dediyse hüküm yine budur. Çünkü karnındaki şey bazen yel olabilir. Şayet tesmîye edilen şey çıkarsa kocasına onu verîr. Çıkmazsa talâk meccanen vâki olur.

Üçüncüsü ileride olacak maldır. Meselâ kadın hurmalarımın yemişi veya bu sene koyunlarımın kuzuları yahut bu sene kendi kazancı üzerine hul´ ister. Bu takdirde bu söyledikleri bulunsun bulunmasın aldığı mehri kocasına iade eder.

Dördüncüsü maldır. Lâkin mikdarı belli değidir. Meselâ kadın evimdeki eşya yahut hurmalığımdaki meyva veya koyunlarımın karnındaki kuzu mukabilinde der. Bu söylediği bulunursa kocasına onu verir. Bulunmazsa almış olduğu mehri ona iade eder.

Beşincisi mikdarı belli mal olur. Meselâ elimdeki dirhemler mukabilinde der. Bunların en azı üçtür. Şu halde mikdarı belli demektir. Kocasına üç dirhem veya daha fazla verir.

Altıncısı kadın mal tesmiye eder de mal olmayan bir şeye işarette bulunursa, meselâ şu sirke mukabilinde beni muhâlea et der de şarab çıkarsa, erkek bunun şarab olduğunu bildiği takdirde kendisine bir şey verilmez. Bilmezse kadına verdiği mehri geri alır. Zahîre´de bildirilenin hülasası budur.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 22:23:00
METİN

Ev, sandık, cariyenin karnı -altı ayda doğurmazsa-, koyunun karnı ve ağacın yemişi el gibidir. Eli zikretmesi misâldir. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. Bahır sahibi diyor ki: "Hulâsa ve diğer kitablarda bunun kaydedilmesi bilmediği içindir. Hulâsa sahibinin söylediğine göre eğer koca evde eşya olmadığını yahut mehri mukabilinde hul´ yaparken kadının kendisinde alacak mehri olmadığını bilirse kadının bir şey vermesi lâzım gelmez. Çünkü kocasını tamahlandırmamıştır. Kocası da aldatılmış olmamıştır. Kocası mehir borcu olduğunu zanneder de sonra borcu olmadığını hatırlarsa kadın aldığı mehri iade eder. Kadın kaçak bîr kölesinî vermek üzere muhâlea olur da onu ödemekten beraetini şart koşarsa berî olmaz. Ele geçirirse köleyi teslim etmesi, geçiremezse kıymetini ödemesî gerekir. Çünkü nikâh gibi hul´ da fâsid şartla bâtıl olmaz. Kadın beni bin dirheme yahut bin dirhem vermem şartıyla üç defa boşa der de kocası bir defa boşarsa, bulunduğu mecliste boşadığı takdirde birincide onun yani binin üçte biri mukabilinde bir talâk-ı bâin vâki olur. Aksi takdirde talâk meccanen vâki olur. Fetih. Hâniyye´de: "Kadını ikî defa boşadıysa kendisîne binin tamamı verilir." denilmiştir. îkincide meccânen bîr talâk-ı ric´î vâki olur. Çünkü (şartıyle diye tercüme ettiğimiz) alâ edatı şart bildirir. İmameyn onun (yapıştırma bildiren) bâ harfi gibî olduğunu söylemişlerdir.

İZAH

"Altı ayda doğurmazsa" Cümlesi bir şey vâcib olmamak icin kayıddır. Altı ayda doğurursa mevcudiyeti tehakkuk ettiği için çocuk erkeğin olur. Bunu koyunun karnından sonra söylese daha iyi olurdu. Zira zâhire göre yine altı ay itibar olunur.

FAİDE: - Cevhere´nin ikrar bahsinde: "Hayvanların koyundan maadasında en az hamil müddeti altı aydır. Koyunun en az hamil müddeti ise dört aydır." denilmiştir.

"Hulâsa ve diğer kitablarda bunun kaydedilmesi" cümlesini "Kadın mehrini iade eder yahut üç dirhem verir." Dedikten sonra zikretmek münasib olurdu. Nitekim Bahır sahibi öyle yapmıştır. Tâ ki zamirin mercii zikredilen iade olduğu anlaşılsın. Hulâsa´nın ibâresi şöyledir: "Fetâvâ´da bildirildiğine göre «bir adam karısına mehirden borcu kaldığını sanarak ona olan mehir borcu mukabilinde hul´ yapar da sonra ona verecek mehir borcu kalmadığını hatırlarsa, talâk kadına mehri mukabilinde vâki olur ve şayet mehrini almışsa onu kocasına iade etmesi vâcib olur. Ama kocası ona mehir borcu kalmadığını bilirse, meselâ kadın mehrini bağışlamışsa hul´ sahih olur, kocasına hiç bir şey iade etmez. Nasıl ki kadına şu evdeki eşyaya diye hul´ yapar da o evde eşya olmadığını bilirse hüküm yine budur." Kezâ kadının elindeki mala diye hul´ yapar da elinde bir şey olmadığını bilirse kadının ona bir şey iade etmesi gerekmez. Nitekim Müctebâ´da bildirilmiştir.

"Ödemekten berâetini şart koşarsa" Cümlesinin mânâsı şudur: Köleyî bulursa teslim eder. Bulamazsa bir şey ödemesî gerekmez. Ama bedelîndeki bir kusurundan berâeti şart koşmuşsa şart sahihtir. Bahır.

"Çünkü nikâh gibi ilah..." Yani hul´ sahih, şart bâtıl olur. Kadını, çocuğunu vermemek yahut mehri çocuğunun olmak veya bir ecnebîye verilmek şartıyla hul´ yapması da bu kabîldendir. Uygun şart bunun hilâfınadır. Meselâ izinname yazmak şartıyla yahut kadının kumaşlarını iade etmek şartıyla hul´ yapar da erkek bunu kabul ederse muhâlea haram olmaz. İzinnamenin yazılması ve kumaşların iadesî o meclîste lâzım gelir. Nitekim fer´î meselelerde gelecektir. Tamamı Bahır´dadır.

"Beni bîn dirheme üç defa boşa" der de kocası bir defa boşarsa bir talâk-ı bâin meydana gelir. Fakat benî bin dirheme bir defa boşa der de kocası üç defa boşarsa, bin dirheme dediği, kadın da kabul ettiği takdîrde üç talâk vâki olur. Kadın kabul etmezse hîç bir şey vâki olmaz. Erkek mal zikretmezse imam-ı Azam´a göre kadın bir şey vermek lâzım gelmeksîzîn üç talâk boş olur. İmameyn´e göre ise bin dirheme bir talâk, bir şey lâzım gelmeksizîn de ikî talâk vâki olur. Nitekim ayrı ayrı söyleyerek: Sen bîr talâk boşsun, bîr daha ve bîr daha derse bütün imamlarımıza göre hüküm budur. Bunu Bahır sahibi Hâniyye´den nakletmiştir.

"Kocası bir defa boşarsa..." iki defa boşaması da öyledir. Şilbî. Fakat üç defa boşarsa gerek üçünü bir lâfızla, gerekse bir mecliste ayrı ayrı söylesin bin dirhemin hepsi erkeğin olur. Bahır.

"Bulunduğu mecliste boşadığı takdirde" Metinde beyan edildiği gibi olur. Meclisinden kalkar da boşarsa hiç bir şey lâzım gelmez. Nehir. Bunun vechi şudur: Bu talâk kadın tarafından muâvezadır. Onun için erkeğin bulunduğu mecliste kabulü şarttır. Nitekim satışı kabul meselesi de öyledir. Rahmetî. Söze erkek başlar da seni bin dirheme muhâlea ettim derse, erkeğin değil kadının meclisi mu´teber olur. Erkek gittikten sonra kadın bulunduğu mecliste kabul ederse sahih olur. Bunu Cevhere´den naklen Bahır sahibi söylemiştir.

"Kadını iki defa boşadıysa" Yani kadın ona: Beni boşa İlh.. demezden önce iki defa boşar da sonra kadın bu sözü söyledikte bir daha boşarsa erkek bin dirhemi alır. Çünkü maksad hâsıl olmuştur. Onun için Hulâsa sahibi şöyle demiştir: "Kadın: Beni bin dirheme dört defa boşa der de kocası üç defa boşarsa bu bin dirhem karşılığında olur. Bir defa boşarsa binîn üçte biri karşılığındadır." Tamamı Bahır´dadır.

"Çünkü atâ edatı şart bildirir." Meşrut şartın cüzlerine taksim edilmez. Bu kadını bir meclis de ayrı ayrı üç defa boşarsa kadının bin dirhem vermesi lâzım gelir. Çünkü birinci ile ikinci talâklar İmam-ı A´zam´a göre ric´îdir. Üçüncü talâkı yaparken kadın nikâhlıdır. Onun için kocasına bin dirhem verilir. Ayrı ayrı üç mecliste olursa İmameyn´e göre binin üçte biri verilir. İmamı A´zam´a göre bir şey verilmez. Bunu Muhît´ten naklen Bahır sahihi söylemiştir.

T E N B İ H: - Derler ki, atâ kelimesi isti´la (yüksek görmek) mânâsında hakikat, şart mânâsında mecazdır. Gerçek şudur ki, o hissî cisimlere bitişîrse isti´la mânâsında hakikattir. Teras üzerinde durdum sözü böyledir. Başka yerlerde hâlis şart mânâsına sâdık olan lüzum mânâsında hakikattir. Nitekim "Kadınlar sana şirk koşmamak şartıyla bey´at etsinler, şu eve gîrmen şartıyla sen boşsun." Misâllerinde böyledir. Bana bunu bin dirheme sat mîsâlinde olduğu gibî bazen sırf şer´î muâveza mânâsında, bazen de örfî muâveza mânâsında kullanılır. Sana Zeyd´în yanında şefâatçi olmam şartıyla bunu yap demek bu kabîldendir. Bahis mevzuumuz olan alâda lüzumun iki mânâsı da sahihtir. Çünkü talâk hem hâlis şarta, hem de bedelli şarta tâlik edilen şeylerdendir. Mal zikretmek ikincîyi tercih ettirmez. Çünkü malı hâlis şart yapmak sahihtir. Hatta cüzleri mukabilinin cüzlerine taksim edilmez. Nitekîm taksimi kabul eden bedel yapmak da sahihtir. Binaenaleyh şüpheyle mal vâcib olmaz. Bu izaha göre alâ sözü îsti´la ile lüzum mânâları arasında müşterektir. Çünkü ikisinde de hakikat delili vardır. Mücerred söylenince hatıra gelen de budur. Mecazın müşterekten daha hayırlı olması tereddüt hâsıl olduğu zamandır. Lügat ulemasının: Alâ isti´la içindir demeleri buna yorumlanır. Çünkü içtihad sahibleri dil âlimleridir. Meselenin tam tahkiki Fetih´dedir. Bahır´da bildirildiğine göre Tahrîr´de: "Mal zikredilirse bedel mânâsına kullanılması tercih olunur." denilmiştir. Çünkü bu mânâ asıldır.

METİN

Erkek karısına kendini bin dirhemle yahut bin dirhem şartıyla üç defa boşa der de kadın kendini bir defa boşarsa hiç bir şey vâki olmaz. Çünkü erkek ayrılığa ancak binin bütününü vermek şartıyla razı olmuştur. Yukarıda geçen bunun hilâfınadır. Çünkü kadın ona bin dirhemle razı olmuştur. Onun bir kısmı ile ise evleviyetle razı olur. Bir adam karısına: Sen bin dirheme yahut bin dirhem vermek şartıyla boşsun der de kadın bulunduğu mecliste kabul ederse bini vermesi lâzım gelir. Bu evvelce geçtiği vecihle kadın zorlanmış olmamak ve ileride geleceği vecihle sefîh ve hasta bulunmamak şartıyledir. Çünkü ya ta´viz yahut tâliktir. Bahır´da Tatarhâniyye´den naklen şöyle denilmiştir: "Bir adam iki karısına: Biriniz bin dirheme, diğeriniz yüz dinara boş olsun der de kadınlar kabul ederlerse bir şey lâzım gelmeksizin boş olurlar." Bir kimse karısına: "Sen boşsun, bin dirhem de boynuna borçtur." Yahut kölesine: Sen hürsün, bin dirhem de boynuna borçtur derse kadın meccanen boş, köle de meccanen âzâd olur. Velevki kabul etmesinler. Çünkü "Bin dirhem de boynuna borçtur" sözü tam bir cümledir. İmameyn´e göre her ikisi kabul ederlerse sahih olur ve mal lâzım gelir. İmameyn vav´ın hâliyye olmasıyla amel etmişlerdir. Hâvî´de: "İmameyn´in kavliyle fetva verilir." denilmiştir. Bir kimse karısına: Ben seni dün bin dirhem şartıyla boşadım amasen kabul etmedin der de, kadın kabul ettim cevabını verirse söz yeminiyle beraber erkeğindir. Erkeğin: Sana talâkını dün bin dirhem vermem şartıyla sattım ama sen kabul etmedin deyip karısının kabul ettim cevabını vermesi bunun hilâfınadır. Burada söz kadınındır. Kezâ kölesine böyle derse hüküm yine böyledir.

İZAH

"Onun bir kısmı ile ise evleviyetle razı olur." Burada söz vardır. Çünkü kadının üç talâk da gözü olabilir. Bunu kocasına pek kızdığı için dönmesine imkân bırakmamak için yapar. Birisîni kendini kocasına dönmeye teşvik edeceğinden korkar. Bu arzusu ise ancak üç talâkla tamam olur. Makdisî. Burada şöyle denilebilir: Kadın kendi nefsine malik olmakla maksad yerini bulunca buna bakılmaz. Şu da var ki, kocasına dönme imkânı hulleye yormakla da hâsıl olur.

"Kadın bulunduğu mecliste kabul ederse bini vermesi lâzım gelir." Fa-

kat o meclisten sonra kabul ederse mal vermesi lâzım gelmez. Çünkü bu kadın tarafından mubadeledir. Nitekim yukarıda geçmişti. Bir de muallak yahut muzaf olmayacaktı. Aksi takdirde şart bulunduktan sonra dahi kabul mu´teber olur. Nitekim Bedayı´dan naklen arzetmiştik. Bu ifadenin bir misli de Bahır´dadır.

"Evvelce geçtiği vecihle" Yani musannıfın: "Kocası karısını hul´ için zor-larsa mal lâzım gelmeksizin kadın boş olur " Dediği yerde geçmişti.

"Sefih ve hasta bulunmamak şartıyledir." Kadın sefîh (akılsız) olursa mal lâzım gelmez. Hasta olursa malının üçte birinden itibar olunur. Nitekim izahı ileride gelecektir.

"Çünkü ya ta´viz yahut tâliktir." Sen bin dirheme boşsun demişse ta´ viz, sen bin dirhem vermen şartıyle dediyse tâliktir. Zeylaî diyor ki: "Kadının mutlaka kabul etmesi lâzımdır. Çünkü bu ya bir muâveza akdi yahut şarta tâliktir ve ne muâveza akdi kabulsüz olur, ne de muallak olan şart bulunmaksızın vâki olur. Çünkü rızası olmadıkça karı-kocanın birbirlerine ilzam etmeye hakları yoktur. Vâki olan talâk bâindir. Çünkü kadın ancak kendini kurtarmak için mal vermeyi iltizam etmiştir. Bu ise talâkın bâin olmasıyla mümkündür."

"Bir şey lâzım gelmeksizin boş olurlar." Çünkü adam onların talâklarını kabullerine bağlamıştır. Kabul de vardır. Kadınların her birine ne lazım geldiği malum değildir. Çünkü her biri bana sadece dirhem lâzımdır diyebilir. Adam da her ikisinin dirhem vermesine razı olursa bunun lâzım gelmesi gerekir. Kadınların ikisi de bir şey lâzım gelmeden boş olunca meydana gelen talâk ric´î olur. Çünkü sarîh lâfızla yapılmıştır. Rahmetî. Bazıları her iki kadının mehirleri vermeleri lâzım gelir, demîşlerse de bu doğru değildir. Çünkü sarîh talâk velevki mal şartiyle yapılsın mu´temed kavle göre mehri ıskat etmez. Nitekim metinde gelecektir.

"Tam bir cümledir." Yani üst tarafıyla ancak halin delaleti vasıtasıyle bağlanır. Zira cümlede asıl olan müstakil bulunmasıdır. Burada delâlet de yoktur. Zira talâkla âzâd maldan ayrılabilirler. Satışla icare bunun hilâfınadır. Onlar maldan ayrılamazlar. Dürer.

"İmameyn vav´ın hâliyye olmasıyla amel etmişlerdir." Sanki bu adam sen bana bin dirhem verecekli olduğun halde boşsun demiş gibidir. Bu ise ancak kabulle tehakkuk eder ve kabulle mal lâzım gelir. Nehir.

"Kezâ kölesine böyle derse" Yani kölesine: Ben seni dün bin dirhem vermen şartıyla âzâd ettim ama sen kabul etmedin yahut dün nefsini sana bin dirheme sattım ama kabul etmedin derse hüküm yine böyledir. Bahır.

METİN

Nasıl ki başkasına şu köleyi dün sana bin dirheme sattım ama kabul etmedin der de, müşteri kabul ettim cevabını verirse söz müşterinin olur. Aralarındaki fark şudur: Mal vermek şartıyla talâk erkek tarafından yemindir. Kadın onun yeminini bozduğunu iddia etmekte, kocası ise inkârda bulunmaktadır.

Satışa gelince: Adamın onu ikrar etmesi kabulü ikrardır. İnkârı ise dönmektir. Ona kulak verilmez. Her ikisi beyyine getirirlerse kadının beyyinesi ele alınır. Tatarhâniyye. Erkek mal şartıyla hul´u iddia eder de kadın inkârda bulunursa ikrarıyla talâk vâki olur. Mal hakkında dâvâ hali üzere kalır ve söz kadının olur. Çünkü inkâr eden odur. Aksinde ise nasıl olursa olsun bir şey vâki değildir. Bezzâziye.

İZAH

"Erkek tarafından yemindir." Bu tamam olmuş bir akiddir. Binaenaleyh onu ikrar etmek kadının kabulünü ikrar sayılmaz. Satış bunun hilafınadır. Çünkü o kabul olmadan satış değildir. Bahır.

"Kadının beyyinesî ele alınır." Yani kabul ettiğine dair getirdiği beyyine ele alınır. Çünkü asıl şudur: Dâvâda söz kiminse o beyyineye muhtaç değildir. Çünkü beyyine zâhirin hilâfını isbat içindir. Zâhir ise söz hakkı olanındır. Burada söz hakkı olan kocadır ki, yeminin bozulma şartı olan kabulü inkâr etmektedir. Zâhirin hilâfı da kadının sözüdür. Binaenaleyh ikisi karşılaşınca kadının beyyinesi tercih edilir. Bir de onun beyyinesi daha çok isbat eder. Zira o talâkı isbat etmektedir. Gerçi bazıları: "Kadının beyyinesi isbata yöneliktir, erkeğin beyyinesi îse nefyedir. Onun için de kabul edilmez." demişlerse de buna şöyle cevap verilir: Yeminin bozulma şartında nefye beyyine kabul edilir. Nitekim talik bahsinde geçmişti.

"İkrarıyla talâk vâki olur." Yani talâk-ı bâin vâki olur. Velev ki mal sâbit olmasın. Çünkü ikrar yaptığı hul´ lâfzı bakidir. O kinâye olduğu için talâk-ı bain meydana gelir. Nitekim geçti.

"Hali üzere kalır." Yani dâvâlarda malum olan hal üzere kalır ki, söz inkâr edenin, beyyinedâvâcının olur.

"Aksinde ise" Yani hul´u kadın iddia ederse onun dâvâsıyla bir şey olmaz. Çünkü kadının talâk îkâ´ına hakkı yoktur. Rahmetî.

"Nasıl olursa olsun." Yani kadın mal iddia etsin etmesin kendisinin mal vermesi lâzım gelmez. Çünkü o malı hul´ mukabilinde ikrar etmişdi. Hul´ sâbit olmayınca mal da sâbit olmaz. Bir de kocası inkârda bulunmakIa kadının mal ikrarını reddetmiştir. Rahmetî.

FER´Î MESELE: - Karı-koca hul´un kaç defa olduğunda ihtilâf ederler de erkek iki kadın üç defa olduğunu söylerse, ulemadan bazılarına göre söz erkeğindir. Bazılarına göre evlendikten sonra ihtilâf ederler de kalın: "Bu evlenme câiz değildir. Çünkü üçüncü hul´dan sonra oldu." derse kocası inkâr ettiği takdirde söz onundur. İddette yahut iddet geçtikten sonra ihtitâf ederler de erkek: Bu iddet ikinci hul´un iddetidir, der kadın üçüncü hul´un iddeti olduğunu söylerse söz kadınındır" ve nikâh helâl değildir. Câmiu´l-Fûsuleyn.

METİN

FER´Î MESELELER:- Erkek hul´u inkâr eder veya bir şartı yahut istisnayı iddia eder yahut aldığı malın borç verdiği maldan olduğunu söylerse; yahut karı-koca zorla veya gönüllü olduğunda ihtilâf ederler ise söz erkeğindir. Kadın hul´ bedelsizdi derse söz onun olur.

İZAH

"Veya bir şartı yahut istisnayı iddia ederse" Meselâ sen bin dirheme boşsun der de kadın kabul eder sonra: "Ben şu haneye girersen demiştim yahut inşaallah demiştim." Şeklinde iddiada bulunur. Câmiu´l-Füsuleyn´de şöyle denilmiştir: "Bir kimse karısını boşar veya hul´ yapar da sonra istisnada bulunduğunu iddia ederse, hul´ bedelini zikretmediği takdirde tasdik edilir. Zikrederse yani seni şu kadara hul´ ettim derse tasdik edilmez. İstisna yaptığını iddia ederek: "Benim senden aldığım sende olan alacağım idi." Der, kadın da: "Ben onu sana hul´ bedeli olarak verdim." derse söz erkeğindir. Çünkü hul´un sahih olduğunu inkâr edince kadınca hul´ bedelinin vâcib olduğunu da inkâr etmiş, kadında iki değil bir mal alacağı olduğunu ikrarda bulunmuştur. Kadın ise onun kendisinde başka bir mal alacağı olduğunu ikrar etmektedir. Binaenaleyh koca tasdik edilir. Erkek istisna iddia etmezse bunun hilâfınadır. Çünkü kadın´da hul´ bedeli alacağı olduğunu ikrar etmiş sayılır. Temlîk eden kadındır. Onun için onun sözü kabul edilir. Fakat bu söz götürür."

Bu ifadenin hülasası şudur: Adamın istisna dâvâsı makbuldür. Ancak hul´ bedelle yapılmışsa o zaman kabul edilmez. Zira bedel hul´ kasdına karinedir. Binaenaleyh istisna suretiyle onun ibtali dâvâsı kabul edilmez. Meğerki erkek aldığı malın hul´ bedeli değil başka bir hak karşılığı olduğunu iddia etsin. O zaman söz erkeğin olur. Çünkü istisnayı dâvâ etmekle hul´un sahih olduğunu ve bedelin vücubunu inkâr etmiş olur.

Ben derim ki: Lâkin burada şöyle itiraz edilebilir: İstisna dâvasının sahih olmasına mâni hul´ akdinde bedel zikretmektir. Akidden sonra bedeli aldığını zikretmek değildir. Madem ki bedeli zikretmiştir istisna dâvâsı da kabul edilmez. Binaenaleyh hul´un sahih ve bedelin vâcib olduğunu inkârı kabul olunmaz. Bilâkis hul´ bedelli olarak kalır. Bu adam bundan sonra aldığı malın başka bir hak olduğunu iddia etmektedir. Kadın ise:

Hayır, o hul´ bedeliydi demektedir. Onun için söz kadının olur. Çünkü malı veren kadındır. Söz ise malı verenindir. Şu halde istisnayı iddia etmekle etmemesi arasında bir fark kalmaz. Söz götürür dediği yer bu olsa gerektir. Allahu a´lem.

Tâlik bâbında geçmişti ki, fetva istisna ve şart dâvâsında erkeğin sözü kabul edilmeyeceğine dairdir. Çünkü zaman bozulmuştur. Bu bâbta orada söz geçmişti.

"Yahut aldığı malın borç verdiği maldan olduğunu söylerse..." Bezzâzi-ye´de şöyle denilmiştir: "Kadın hul´ bedelini verir de kocası onu başka bir hak karşılığı aldığını söylerse İmam-ı Zahîruddin söz kocasının olur diye fetva vermiştir. Bazıları: "Söz kadınındır, Çünkü temlîk eden odur." demişlerdir.

Ben derim ki: Zâhir olan ikincisidir. Onun için de gördüğün gibi Câmiu´l-Fûsuleyn sahibi kesinlikle buna kâil olmuştur. Bu ayrı bir meseledir. Esası karı-kocanın hul´ bedeli üzerinde anlaşıp teslim cihetinde ihtilâf etmelidir. Onun için de şârih onu yahut diyerek atfetmiştir ve edatıyla atfı da sahihdir. O zaman evvelki meselenin tetimmesi olur. Lâkin gördüğün gibi söz götürür diye itiraz edilir.

"Zorla ve gönüllü olduğunda ihtilâf ederlerse" Yani gönüllü veya zorIa kabul ettiğinde anlaşamazlarsa demektir. Hul´un zorla yapılmasına gelince o sahihtir. Nitekim ileride görülecektir. T.

"Söz onun olur." Çünkü hul´un sahih olması bedel icab etmez. Böylece kadın inkâr etmiş olur ve söz kendisinindir. Bahır.

METİN

Kadın kocasının kendini boşadığını, binaenaleyh mehir ve iddet nafakasını iddia eder, kocası ise hul´ iddiasında bulunursa beyyine olmadığı takdirde mehir hakkında söz kadının, nafaka hakkında kocasınındır.

Bir adam iki karısını bir köle karşılığı hul´ yaparsa, kölenin kıymeti kadınların mehr-i müsemmalarına taksim olunur.

Bir adam karısına seni kölem üzerine hul´ ettim derse, kadının kabulüne bağlı olur, bir şey vâcib olmaz. Bahır.

İZAH

"Kocası hul´ iddiasında bulunursa" sözünü kocasının iddet nafakası hul´ bedelindendir, diyeiddia ettiği zamana yorumlamak gerekir. Bahır.

"Mehir hakkında söz kadının, nafaka hakkında kocasınındır." Çünkü mehir daha önceden kocasının üzerinde sâbit idi. Binaenaleyh onun sukûtunu dâvâ etmek makbul değildir. İddet nafakası ise önceden vâcib değildi. Kadın talâkla bunu hak ettiğini iddia, kocası ise inkâr etmektedir. Şu halde söz kocasınındır. Ama bu mesele müşkildir. Çünkü nafakanın istihkak sebebi hususunda karı-koca ittifak etmişlerdir. Zira hul´ ile talâkın ikisi de iddet nafakası icab ederler. O halde nafaka nasıl sâkıt olur? Bahır.

Ben derim ki: Bunu asıl müşkil gören Câmiu´l-Fûsuleyn sahibidir. Nuru´l-Ayn sahibi kendisine itiraz etmiş; Sözünün iki nefy edatıyla sâkıt olduğunu söylemiştir.

Burada Câmiu´l-Fûsuleyn sahibi: "Ben derim ki: Yukarıdaki izaha binaen söz nafaka hakkında dahi kadının olmak gerekir." demiştir, Nuru´l-Ayn sahibi de ona şöyle itirazda bulunmuştur "Gerekmemek gerekir. Çünkü bunu o hata olduğunu göstermek için söylemiştir. Hakikatte inkâr eden kocadır. Zira nafakanın kendisine vâcib olduğunu inkâr etmektedir..." Tahrîrat-ı Rafiî. "İki nefy edatıyla sâkıt" sözünden muradı Nuru´l-Ayn sahibinin: "Gerekmemek gerekir." sözüdür. A.D.

"Kölenin kıymeti kadınların mehr-i müsemmalarına taksim olunur." Kölenin kıymeti otuz dirhem, kadınlardan birinin mehri iki yüz dirhem, diğerininki yüz dirhem olursa; Birinci kadının yirmi, ikincinin yüz dirhem vermesi lâzım gelir. Yarı yarıya taksim edilmez. Bu meselenin yeri köle başkasının olduğu zamandır yahut köle kadınların olup mehirleri birbirinden farklı olduğuna göredir. Kadınların mehirleri birbirine müsavî olur da yarı yarıya ikisine taksim edilirse köle hul´ bedeli olur. T. Bu meseleyi Hâkim Kâfî´de: "Bir adam iki karısını bin dirheme hul´ yaparsa..." Şeklinde farzetmiştir.

"Kadının kabulüne bağlı olur." Müctebâ sahibi diyor ki: "Zâhire bakıIırsa bununla talâkın vukuunu kasdetmiştir. Bu zamanda bu meseleyi bilmek en mühim meselelerdendir. Çünkü insanlar kadın mehrini kocasına bağışladıktan sonra hul´u kocasının malına izafe etmeyi âdet edinmişlerdir. Bu izahla anlaşılır ki, kadın kabul ederse talâk vâki olur, fakat kocaya bir şey vâcib olmaz. Münyetü´l-Fukaha´da bildirildiğine göre bir adam karısına: Seni sende olan alacağım mukabilinde hul´ ettim der de kadın kabul ederse talâk vâki olması gerekir. Fakat vâcib olan bir şey yoktur. alacak bâtıl olur." Müctebâ´nın ibâresi burada sona erer. Şârih bu bâbın sonunda hul´ bedelinin kocaya ödettirilmesi sahih olduğunu söyleyecektir. Tamamı ileride gelecektir.

METİN

Sahih nikâhta velev alış-veriş lâfzıyla kıyılmış olsun nitekim İmâdî ve başkaları buna itimad etmişlerdir hul´ ve mubâre´e yani iki tarafın birbirlerini ibrâ etmeleri, karı-kocanın o vakitbirbirleri üzerinde bu nikâha aid olan her hakkını ıskat eder. Hatta kadını bâin olarak boşar da sonra yeni bir mehirle alırsa kadın mehri mukabilinde ondan hul´ olduğu takdirde ikinciden berî olur birinciden berî olmaz. Müt´a da bunun gibidir. Bezzâziye. Yine Bezzâziye´de bildirildiğine göre kadın birbirlerinden dâvâcı olmamak şartıyla kocasından hul´ olur da sonra kocası şu kadar pamuk alacağı olduğunu iddia ederse sahihtir. Çünkü berâet nikâh haklarına mahsustur.

İZAH

"Sahih nikâhta" sözünü şârihin zikretmesi vakıı beyan içindir. Yoksa fâsid nikâhı bâbın başında: "Nikâh milkini gidermektir." Sözü ile çıkarmıştı. Bunu Tahtâvî söylemiştir. Fâsid nikahta cima´dan sonra mehrin sukûtu hakkında iki kavil bulunduğunu evvelce arzetmiştik. Yine geçmişti ki, bir adam karısını talâk-ı bâinle boşar da sonra mehri mukabilinde hul´ yaparsa mehir sâkıt olmaz. Fûsul sahibi: "Çünkü hul´dan sonra kadının eline bir şey geçmemiştir. Kadın dinden döner de kocası onu hul´ ederse hüküm yine böyledir." demiştir.

"Nitekim İmâdî ve başkaları" Yani el-Fetâvâ´s-Suğra sahibi gibileri buna itimad etmişlerdir. Çünkü Fetâvâ sahibi hul´ ve mubâre´e gibi mehrin de sâkıt olacağını sahihlemiş, Hâniyye sahibi ise mehrin ancak zikredilirse sâkıt olacağını sahihlemiştir. Bu kavli Câmiu´l-Fûsuleyn sahibi dahi sahih bulmuştur. Şu halde sahihlemeler muhtelif demektir. Şârih bâbın başında "Hâniyye´ye muhâlif olarak" Demiş, bu hususta Bahır sahibine uymuştu. Kâdîhân ise bunun hilâfını açıklamıştı. Birinci sahihlemeyi ikinciye tercih etmenin vechi ne olduğu bence zâhir değildir. Halbuki Kâdıhân tashihine güvenilecek en büyüklerden biridir derler.

"Mubâre´e" Kelimesi mufâale bâbından olup berâetten alınmıştır. Mubâre´e kocanın karısına senin nikâhından şu kadar mal mukabilinde berî oldum demesidir. Bunu Sadru´ş-Şeria söylemiştir. Fetih´de ise şöyle denilmiştir: "Mubâre´e kocanın karısına: Seni bin dirhem karşılığında berî kıldım diyerek kadının kabul etmesidir. Nehir."

Ben derim ki: Feth´in ibâresi daha uygundur. Çünkü Hâkim´in Kâfî´sinde şöyle denilmiştir: "Sonra Nehir´de denilmiştir ki, musannıfın kadına mubâre´e yaparsa diye kayıdlaması şundandır: Çünkü kocası kadına senin nikahından berî oldum derse talâk vâki olur. Ama bu sözle bir şey sâkıt olmamak gerekir." Yani berâet sözünü mufâale bâbından kullanmazsa bedel de zikretmediği takdirde kadının kabulüne bağlı olmaz. O sözle hemen bir talâk-ı bain meydana gelir ve bir hak ıskat etmez. Seni hul´ ettim demiş gibi olur. Mufâale bâbından kullanması yahut bedel zikretmesi bunun hilâfınadır. Çünkü kabule bağlıdır. Hem de ıskat edicidir. Bu izahtan anlaşılır ki evvela Sadru´ş-Şeria´dan naklettiği bedel zikredilen ifâdeyle sonradan zikrettiği söz arasında aykırılık yoktur.

T E N B i H : - Nehir´de bu bâbın başında Feth´in ibâresinden alınarak zikredildiğine göremubâre´e kelîmesi hul´ lâfızlarındandir.

Ben derim ki: Biz Cevhere´nin bunu açıkladığını arzetmiştik. Lâkin Bez-zâziye´den naklen evvelce geçmişti ki, hul´ lâfzı kinâyelerdendir. Şu kadar var ki, ulema çok kullanıldığı için onun sarih gibi olduğunu söylemişlerdir. Binaenaleyh niyete muhtaç değildir. Mubâre´e lâfzı da bu mânâda çok kullanılırsa onun gibi olur. Yine geçmişti ki, hul´la vâki olan talâk bâindir. Biri veya ikiyi niyet etsin müsavîdir. Fakat üçü niyet ederse üç talâk vâki olur. Bunu para karşılığında yapmışsa, bununla talâkı murad etmediği iddiasında tasdik edilmez. Hâkim Kâfî´sinde: "Bütün bu hususatta mubâre´e hul´ gibidir." demiştir.

"İki tarafın birbirlerini ibrâ etmeleri..." Kadının kocasına bana mubâre´e yap demesi, kocasının da ona seni mubâre´e ettim diye cevap vermesiyle olur. Yahut bunu kocası söyler, kadın da kabul ettim cevabını verir. Nitekim Manzume şerhinde böyle denilmiştir. Şu halde murad iki taraftan birinin ibrâ yapmasına, öteki tarafın da kabulüne şâmildîr. T.

"Her hakkını" Sözü mehre, konulmuş nafakaya, geçmiş nafakaya ve elbiseye şâmildir. Kezâ müt´a dahi zikredilmeksizin sâkıt olur. Bundan müstesna olan şudur: Kadını mehri mukabilinde yahut mehrinin bir kısmına mukabil hul´ yapar da, mehri de ödemiş bulunursa Kadın onu iade eder, berî olamaz. Halbuki fukahanın mutlak olan sözleri berâeti iktiza eder. Yalhul´ bedelidir. Binaenaleyh kadın ondan berî olamaz. Nitekim başka bir hul´ bedelidir. Binaenaleyh kadın ondan berî olamaz. Nitekim başka bir mal olsa beri olamazdı. Bahır. Bu kavil İmam-ı A´zam´ındır. İmam-ı Muhammed´e göre hul´ ve mubâre´ede karı-kocanın söylediklerinden başkası sâkıt olmaz. İmam-ı Ebû Yusuf mubâre´ede İmam-ı A´zam´la, hul´da İmam-ı Muhammed´le beraberdir. Mültekâ. Sonra bilmelisin ki bu meselenin vecihlerinin hâsılı şudur: Bedel ya hiç söylenmemiştir, ya nefy edilmiştir yahut kocaya veya mehrinin bütünü, bir kısmı yahut başka bir mal karşısında kadı-na isbat edilmiştir. Bu altı kısmın her biri iki vecihle olur. Ya mehir teslim alınmıştır yahut alınmamıştır. Böylece kısımlar on iki olur. Bu on iki kısım dahi ya cima´dan önce veya sonradır. Bedel söylenmemişse bu hususta iki rivâyet vardır. Bunların esah olanına göre karı-kocadan her biri mehirden berî olur, başkasından berî olmaz ve kadın aldığını iade etmez. Kocası da kalanı istemez. Bu hususta sözün tamamı musannıfın: "Üzerinde mehri müeccel varsa ondan berî olur." dediği yerde gelecektir. Menfî olursa meselâ karısına nefsini benden bir şeysiz hul´ et der de kadın bunu yaparsa kocası kabul ettiği takdirde bir şeysiz sahih olur. Çünkü bu söz mal lâzım gelmemesi ve talâkın bâin olması hususunda açıktır. Binaenaleyh karı-koca birbirlerinin haklarından berî olmazlar. Kocanın üzerinde muayyen ise bâbın sonunda gelecektir. Hul´ bütün mehir karşılığında yapılmışsa teslim edildiği takdirde karısından bütün mehri alır. Aksi takdirde mutlak surette kocadan sakıt olur. Yani cima´dan önce veya sonra olması farketmez. Kadını hul´ bedelini çocuğuna veya ecnebî birine vermesi şartıyla hul´ yaparsa câiz olur. Mehir kocanındır. Mehrin tamamı yirmi dirhem olurda onun bir kısmına meselâ onda birine hul´ yaparsa, kadın mehrini aldığı takdirde cima´dan sonra ise kocasına iki dirhem iade eder. Geri kalanı kadınındır. Cima´dan önce ise kocası bir dirhem alır. Çünkü yarısının onda biri bir dirhem eder. Mehir teslim edilmemiş bulunursa mutlak surette hepsi sâkıt olur. Mehr-i müsemmanın sukûtu şart hükmünce, kalanın sukûtu da hul´ lâfzı hükmüncedir. Şayet mehirden başka bir malla yapılmışsa kocası mehr-i müsemmayı alır. Diğer hallerin hepsinde karı-koca berî olurlar. Bu satırlar kısaltılarak Bahır, Nehir ve Gurarü´l-Ezkâr´dan alınmıştır. Lâkin sonuncudan murad malum ve halen mevcud mal olduğuna göredir. Aksi takdirde altı vecih meydana gelir ki biz bunları Zahîre´den naklen arzetmiştik.

"O vakit" Yani hul´ ve mubâre´e vaktinde demektir. Musannıf bununla iddet nafakası ve mesken gibi sonradan sâbit olan haklardan ihtiraz etmiştir. Nitekim şârih buna işarette bulunmuştur.

"Birinciden beri olmaz." Çünkü birinci bu nikâhın hakkında değil ilk nikâhın hakkıdır.

"Müt´a da bunun gibidir." Müt´a da bundandır dese daha iyi olurdu. Yani müt´a da sâkıt olan haklardandır. Bahır sahibi şöyle demiştir: "Müt´aya gelince: Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: Kadını cima´dan önce muhâlea eder ve mehir koymamış bulunursa müt´a zikredilmeden sâkıt olur." Müt´a da bunun gibidir sözünden müt´a da mehir gibidir mânâsını kasdetmiş olması da muhtemeldir. Binaenaleyh şârihin yorumladığı gibi önceki nikâhın müt´ası değil de bu nikâhın müt´ası ise sâkıt olur. H.

"Sahihtir ilh..." Bahır sahibi diyor ki: "Umumî ibrânın muktezası sahih olmamaktır. Galiba hul´un zımnında olduğu için nikâha aid haklarla tahsis edilmiştir.

METİN

Bundan yalnız iddet nafakası ile mesken müstesnadır. Onlar sâkıt olmazlar. Meğerki hul´u yaparken nassan beyan etmiş olsun. O zaman nafaka sâkıt olur, mesken sâkıt olmaz. Çünkü mesken şeriatın hakkıdır.

İZAH

"Meğerki nassan beyan etmiş olsun." Yani hul´ yaparken nafakanın sâkıt olacağını söylemiş olsun. Söylemez de kadın hul´ olur, sonra bu nafakayı ıskat ederse nafaka sâkıt olmaz. Çünkü bu takdirde kadın vâcib olmayan bir şeyi kasden ıskata kalkışmış olur. Zira nafaka ancak yavaş yavaş vâcib olur. Bu zimnî ıskat onun hilafınadır. Çünkü o hul´ zamanında kadının naklettiğine göre sâkıt olur. Kalanı hul´un zımnında tâbi olarak sukût eder. Fetih. Zahîre´nin nafaka bahsinde şöyle denilmiştir: "Kadın kocasına: Ben senin karın olduğum müddetçe sen benim nafakamdan ebediyyen berîsin dese sahih olmaz. Çünkü ibrânın sahiholması vücuba yahut sebebi vücubun bulunmasına dayanır. Burada bunlar yoktur. Çünkü nafakanın sebebi vücubu ileride olacaktır ki, o da ileride kadının kendisini kocası için onun evine kapamasıdır. Halen bu mevcud değildir." Zahîre sahibi bundan sonra sözüne şöyle devam etmiştir: "Nafaka kocasının zimmetinde borç olmadan kadın onu ibrâ ederse bil-ittifak sahih olmaz. Ama hul´da şart kılarsa sahih olur. Çünkü mal karşılığı ibrâ olur ve hakkında beraet yapılan şeyi tamamiyle almak olur. Zira ivez onun yerini tutar. Vâcib olmadan almak ise bil-ittifak sahihtir." Kınye´de: "Nafaka vâcib olmasa da sebebi mevvuddur. Onun için ondan ibra sahihtir." denilmiştir. Yani hul´ iddet nafakasının vücubuna sebebtir, demek istemiştir. Bedâyı´da: "İddet nafakasına gelince: O iddet zamanında vâcib olur. Binaenaleyh nafaka üzerine hul´ yapmak onun vâcib olmasına mânidir." Sözünun mânâsı budur. Yani hul´dan önce veya sonra kadının nafakadan ibrâ yapması bunun hilâfınadır demek istiyor. Zira bu sahih değildir. Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Bazıları sahih olduğunu söylemişlerdir. Bu daha münasibtir."

Ben derim ki: Lâkin umumiyetle kitablarda zikredilen sahih olmamasıdır. Onun için Fetih´de Tahâvî şerhinde, Bedâyı´da, keza Hâniyye ve diğer kitablarda kesinlikle sahih olmadığı ifade edilmiştir. Hatta biliyorsun ki bu bil-ittifaktır. Valvalciyye´de şöyle denilmiştir: "Kadın kocasında olan her hakkı karşılığında ondan hul´ olursa iddeti içinde kendisine nafaka verilir. Çünkü hul´ yapılırken bu nafaka henüz onun hakkı değildi." Bahır´da dahi Bezzâziye´den naklen şöyle denilmiştir: "Kadın hul´dan önce ve sonra kadınlar için erkeklere vâcib olan her hak mukabilinde bir talâk-ı bâinle hul´ olur da mehri ve iddet nafakasını anmazsa, bunların ikisinden de berâet sabit olur. Çünkü mehir hul´dan önce sâbittir. Nafaka da hul´dan sonra sâbit olur."

T E N B İ H: - Bir hâdise oldu. Bana sordular: Dediler ki: "Bir kadın kocasının mehrinden ve malum olan ayn mallardan berî kılmak şartıyla kocasının kendisini boşamasını ister de, o da razı olur ve kadın kendisini bunlardan ibrâ kılarsa, sonra kocası: Senin ibrâ yapman doğruysa sen boşsun dese boş olur mu olmaz mı?" Ben bu kadın boş olmaz diye cevap verdîm. Çünkü ulema aynlardan berâet sahih değildir demişlerdir. Kocanın muradı bedelin hepsi kendinin olsun diye talâkı hepsinden beraetin sahih olmasına tâliktir. Bana öyle gelmişdi. Bu cevabı verdikten sonra Fetâvâ-i Kâze-runî´de Allâme Abdurrahman Mürşidî´nin Fetâvâ´sından naklen şöyle denildiğini gördüm: Kendisine çok vuku bulan, şu meseleyi sormuşlar: Kadın kocasına seni mehirden ve iddet nafakasından ibrâ ettim der de kocası senin talâkın ibranın sahih olmasıyladır, cevabını verirse talâk vâki olur mu? Mürşidî olmaz diye cevap vermiş. Diyor ki: "Bana zamanımızın bazı Hanefî âlimleri muvafakat etti, bazıları da üstadımız Carullah b. Zâhirâ talâk vâki olur diye fetva verirdi. Çünkü ulema iddet nafakasıadı söylenirse sâkıt olur demişlerdir, şeklinde huccet getirerek bir şey diyemediler. Bunun üzerine ben de derim ki: Bu bizim meselemizden uzaktır. Çünkü nafaka talâkla azar azar vâcib olur. Mevcud olmayan bir şeyden ibrâ ise bâtıldır. Ona muallak olan da öyledir. Çünkü cüz´ü olmayınca üzerine tâlik yapılan şey de yoktur.

Hul´ bâbında zikredilene gelince; Ondan murad mubâre´edir ki, o da kadının mecliste kabulüne bağlı olan hul nev´indendir. Hul´, mehir ve iddet nafakası karşılığında yapılmışsa ona tebean nafaka sâkıt olur. Burada ise sırf talik yapılmıştır. Binaenaleyh üzerine tâlik yapılan şeyin bir kısmı bâtıl olunca o da vâki olmaz." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır. Sonra gördüm ki, Eşbâh şerhinde Bîrî İbn-i Zâhirâ´nın fetvasını doğru bulmuş, Mürşidî´ye red cevabı vermiştir,

Ben derim ki: Doğrusu eğer ibrâ talâk isteğine binaen yapılmamışsa nafaka sâkıt olmaz. Velevki kadını isteğin akibinde boşasın. Çünkü bu nikâhın devamı halindedir. Talâk isteğine binaen yapılmışsa sâkıt olur. Velevki nikâhın devamı halinde olsun. Çünkü o zaman bedelle karşılık vermiş olur. Zahîre, Hâniyye ve diğer kitablarda şöyle denilmektedir: "Kadın kocasından talâkını ister de kocası beni her hakkından ibrâ et ki seni boşayayım der, bunun üzerine kadın: Seni kadınların kocaları üzerinde olan her hakkımdan ibrâ ettim cevabını verirse, kocası da hemen arkacığından seni bir talâkla boşadım derse, kadın cima´ edilmiş olmak şartıyla bir talâk-ı bâinle boş olur. Çünkü bu bedelle boşamaktır ki, o da delâleten ibrâdır." Fetih´de nafakanın bununla sâkıt olmayacağı bildirilmiştir. Çünkü hak o anda kadının mevcud hakkına yorumlanır.

Evet, az yukarıda arz ettik ki, kadın kocasını hul´dan önce veya sonra her haktan ibrâ ederse nafaka sâkıt olur. Keza kocası onu boşamak için açık olarak kendisini mehir ve nafakadan ibrâ etmesini ister de o da ibrâ eder ve kocası hemen boşarsa ibrâ sahih olur. Çünkü bu ibrâ bedellidir. Bedel kadının kendine mâlik olmasıdır. Şu halde sanki kadın bedelini almak suretiyle nafakasını almış gibidir. Vâcib olmadan almak sahihtir. Nitekim kocası kadına bir aylık nafakasını verse sahih olur. Bu izaha göre şartlı ibrâ olur. Kocası onu boşamazsa berî olmaz. Hâniyye´de açıklandığına göre kadın kocası kendini boşamak şartıyla onu bütün alacaklarından ibrâ etse kocası boşarsa berâet câizdir, boşamazsa câiz değildir. Kocasını kendi üzerine evlenmemesi şartıyla ibrâ etmesi bunun hilâfınadır. O zaman berâet sahih olur, şart sahih olmaz. Çünkü birincinin karşılığında para vermek sahihtir, ikincide sahih değildir. Binaenaleyh onun şartı bâtıl olur. Zûhidî´nin Hâvî nâmındaki kitabında şöyle denilmiştir: "Kadın kendini boşasın diye kocasını ibrâ eder de kocası ayağa kalkar, sonra boşarsa meclisin hükmü kesilmedikçe berî olur. aksi takdirde berî olmaz." Bunu öğrendikten sonra anlarsın ki, bu berâetin sahih olması hemen boşamaya bağlıdır. Yani o meclisteboşayacaktır. Karısına: Senin talâkın ibrânın doğruluğu iledir derse, talâkı berâetin sahih olmasına tâlik etmiş olur. Bu da onun önceden sahih olmasının tehakkukunu iktiza eder. Nitekim şartın muktezası budur. Üzerine tâlik edilen şey yoktur. Binaenaleyh talâk da vakî olmaz. Talâkı halen yapması bunun hilâfınadır. Çünkü vaki olur ve onunla berâet sahih olur. Böylece anlaşılıyor ki, hak Mürşidî´nin sözüdür. Fukahanın şartla nafaka sâkıttır şeklindeki açıklamaları buna aykırı değildir. Biliyorsun ki nafakanın sukûtu talâk veya hul´a bağlıdır. Ondan önce berâet yoktur. Hem de berâet müneccez olan talâk veya hul´ ile olur. Sahih olmasına muallak yapılanla olmaz. Burada bana zâhir olan budur. Bu mesele çok vuku bulur. Onun zabtını ganîmet bil! Allahu a´lem.

"Çünkü mesken şeriatın hakkıdır." Zira kadını boşandığı evden başkasında oturtmak günahtır. Bunu Fetih´den naklen Bahır sahibi söylemiştir.

METİN

Meğerki kocasını mesken külfetinden ibrâ etmiş olsun! O zaman sahihtir. Fetih. Bizim söylediklerimizle bu söze hâcet kalmaz. Çünkü nafaka ve mesken o vakitte vâcib olmuş değillerdir. BiIâkis sonra vâcib olmuşlardır. Mal vermek şartıyla talâk hul´ gibi mehri ıskat eder, diyenler olmuşsa da mu´temed olan kavil ıskat etmemesidir. Bunu Bezzâzî söylemiştir. Seni AIIah ibrâ etsin sözüyle erkek berî olmaz. Bunu Behensî söylemiştir. Kocası çocuk nafakasından berâeti şart koşarsa bakılır: Sene gibi bir vakit koydularsa sahih ve lâzımdır. Aksi takdirde sahih olmaz. Bahır.

ÎZAH

"Meğerki kocasını mesken külfetinden ibrâ etmiş olsun." Meselâ kadın kendi evinde oturur yahut ev kirasını kendi malından verirse, bu suretle iltizamı sahihtir. Fetih. Lâkin bunun muktezası kira masrafının mutlaka açıkça söylenmesidir. Halbuki Fetih ve diğer kitablarda yas tutma faslında beyan edildiğine göre kadın mesken istememek şartıyla hul´ olursa, mesken masrafı kocasından sâkıt olur. Kadına kocasının evinde kira ile oturması lâzım gelir. O evden çıkması helâl olmaz.

"Bu söze" Yani musannıfın: "Bundan yalnız iddet nafakası ile mesken müstesnadır ilah..." Demesine hâcet kalmaz. Binaenaleyh bunu terk etse daha îyi olurdu.

"Mehri ıskat eder." Diye kayıdlaması şundandır: Çünkü Bahır sahibî: "Vikâye şerhinde, Hulâsa´da, Bezzâziye´de ve Cevhere´de açıklandığına göre mahkeme tarafından konulan nafaka talâkla sâkıt olur. Bu zevat bunu mutlak söylemişlerdir. Binaenaleyh mal karşılığı talâka ve başkasına şâmildir." demiştir. Ama söz götürür ki, nafaka bahsînde gelecektir.

"Bunu Bezzâzî söylemiştir." İfadesi şudur: "Fetva buna göredir. Bunun bir misli de Fûsul ve diğer kitablardadır. Bahır´da bunun zâhir rivâyet olduğu kaydedilmiştir. Şârihler ve Kâdîhânbunu sahihlemişlerdir."´

Ben derim ki: Kadihân´ın sözünün hülasası şudur: Mal karşılığı talâkın hükmü İmameyn´e göre hul´un hükmü gibidir. Yani mehri ıskat etmez. Bir rivâyette İmam A´zam İmameyn´le beraberdir. Sahih olan da budur. Diğer bir rivâyette ona göre ıskat etme hususunda hul´a benzer. Biz hul´ hakkındaki hilâfı Mültekâ´dan naklen arz etmiştik. Böylece Nehr´in ibâresindeki îhamı anlamış olursun. Bu îham başkalarını hataya düşürmüştür.

"Bunu Behensî söylemiştir." Talebesi Bâkânî de Mültekâ şerhinde ona tâbi olmuştur. Hayreddin-i Remlî dahi bununla fetva vermiştir. Lâkin Tahtâvî´nin Allâme Makdisî´den naklettiğine göre o bununla berâetin sahih olduğuna örften dolayı fetva vermiştir.

Ben derim ki: KaarIü´l-Hidâye ile İbn-i Şilbî dahi: "Çünkü bunun İbrâ olduğuna örf vardır." Diye ta´lil ederek bununla fetva vermişlerdir. Nâsır Lekkânî ile Şeyhülislâm Hanbelî´nin de bunun gibi yazdıklarını söylemişlerdir. Kezâ Muhibbiyye manzumesi sahibi bunu zikretmiş, Hâmidiyye sahibi dahi bununla fetva vermiştir. Sâihânî bunu Bezzâziye´nin: "Bir adam karısına: Senî ALLAH boşadı yahut cariyesine: Seni ALLAH âzâd etti dese talâk ve atak vâki olur." Sözü ile te´yid etmiştîr. Cevhere sahîbi buna "Niyet etsîn etmesin" Sözünü ziyade etmiştir.

"Çocuk nafakasından" Sözü ana karnındaki çocuğu da şâmildir. Doğduktan sonra onun nafakasından berâetini şart koşabilir. "Çocuk nafakası"ndan murad süt emen çocuğun masraflarıdır. Fetih´den naklen Bahır´da böyle denilmiştîr. Bu sözün bir misli de Kifaye ve ihtiyar´dadır.

METİN

Müntekâ ve diğer kitablardan naklen Bahır´da bildirildiğine göre çocuk süt emerse, vakit koymasalar bile sahih olur. Kadın çocuğu iki sene emzirir. Memeden ayrılan çocuk bunun hilâfınadır. Bu kadınla evlenir veya kadın kaçar yahut ölürse veya çocuk ölürse bu adam kalan çocuk ve iddet nafakasını kadından geri alır. Meğerki kadın berâetini şart koşmuş bulunsun. Kadın bu adamdan çocuğun gîyeceğini isteyebilir. Ancak bunun üzerine de hul´ yaptıysa memeden ayrılmış bile olsa ücretli süt annede olduğu gibi sahihtir.

İZAH

"Bahırda bildirildiğine göre ilah..." İfadesinin zâhirine bakılırsa bu başka bir rivâyettir. Bunu Hulâsa´nın şu sözü de te´yid etmektedir: "Çocuğu sütten kesmek şartıyla berâetin sahih olması ancak müddeti beyan ettiği zamandır. Müddeti beyan etmezse çocuk ister emer bulunsun, ister memeden ayrılsın sahih olmaz..."

Ben derim ki: Galiba birinci rivâyetin vechi şu olacaktır: Hul´ süt emerken çocuğun nafakasını vermeye veya kesmeye yapılırsa bunun sonu kavgaya varır. Çünkü kadın meselâben onun bir aylık nafakasını istedim der, kocası daha çok dediğini söyler. İkinci rivâyetin vechi de şu olsa gerektir: Çocuğun meme emer bulunması süt müddetini kasdettiğine karinedir. Hâniyye ve Bezzâziye sahibleri kesin olarak bu rivâyeti tercih etmişlerdir.

"Memeden ayrılan bunun hilâfınadır." Çünkü çocuğun annesinin yanında kalma müddeti oğlanın kendi işlerini kendi görmeğe başlaması, kızın da hayız görmesidir. Bu ise meçhûldür.

Ben derim ki: Ben bu ta´lili başka kimsenin yaptığını görmedim. Eğer hul´ hadâne müddetinde çocuğun annesinin yanında kalması şartıyla yapılmışsa bu zâhirdir. Halbuki mu´temed kavle göre yine zahir değildir. Çünkü mu´temed kavle göre hadâne müddeti erkek çocuk için yedi, kız içîn on senedir. Bilâkis zâhir olan şudur: Onun muradı hul´ çocuk nafakası şartıyla yapılmışsa ve çocuk süt emiyorsa nafakadan emzirme masrafları kasdedilir. Çünkü çocuğun nafakası onu emzirmekten ibarettir. Bunun vakti ise şer´an sınırlıdır. Binaenaleyh ona yorumlanır. Çocuğun memeden ayrılması bunun hilâfınadır. O zaman mutlaka vakit koymak lâzımdır. Çünkü nafakası yemek içmekle olur. Bunun ise hususî bir zamanı yoktur. Zira ömrü boyunca yiyecektir. Binaenaleyh vakit koymaksızın tesmiye sahih değildir. Zira meçhûldür.

Zahîre´de şöyle denilmiştir: "Ebû Süleyman İmam Muhammed´den, o da Ebû Hanife´den naklen rivâyet etmiştir ki: Kocasından olan çocuğunun yaşadıkları müddet nafakasıyla ondan hul´ olan bir kadın kocasından aldığı mehri ona iade edecektir." Yani bu mesele kadının evindeki eşya karşılığında onunla hul´ yapıp da evde hiç bir şey bulunmaması gibidir.

"Bu kadınla evlenirse" Yani onunla iddet ve çocuk nafakası üzerine hul´ yapmışken evlenirse demektir. T. Evlenmek müddet tamam olmadan vuku bulmuştur.

"Yahut kaçarsa" Yani kadın çocuğu kocasına bırakarak kaçarsa demektir. Bahır. Kezâ kadınla iddet nafakası üzerine hul´ yapar da kadın boşandığı evde oturmayarak nafakası sâkıt olursa kocası nafakayı ondan geri alır. Nitekim bunu Bahır sahibi incelemiştir.

"Veya çocuk ölürse" Kezâ çocuk doğurursa onu iki seneye kadar emzirmek şartıyla hul´ yapar da kadının karnında çocuk bulunmazsa, kadın süt masrafını kocasına iade eder. Kadın on sene derse kocası ondan iki senelik süt masrafı ile kalan senelerin nafakasını alır. Fetih.

"Kalan çocuk nafakasını geri alır." Meselâ iki seneden biri geçmişse bir senelik emzirme masrafım kadın ona iade eder. Nitekim Fetih´de beyan edilmîştîr.

"Ve iddet nafakasını" Yani iddet nafakası üzerine hul´ yaptıysa onun kalanını kadından geri alır.

"Meğerki kadın berâetîni şart koşmuş bulunsun." Yani hul´ yaparken çocuğun veya kadının ölmesiyle berâetini şart koşmuş olsun. Nitekim Fetih´de böyle denilmiştir. Bahır sahibi diyor ki: "Kadının berâeti için hîle: Kocasının; seni çocuk nafakasından iki seneye kadar berî olmam şartıyla muhâlea ettim. Çocuk bu müddetten önce ölürse senden bir şey istemeyeceğim demesidir. Hâniyye´de böyle denilmiştir. Bir sene müddetle şu kadara diyerek ücretle süt ana tutar da sene geçmeden öldüğü takdirde ücretin yine kadına verileceğini şart koşarsa bunun hilâfınadır. Bu icare fâsiddir. Hulâsa´nın icareler bahsinde böyle denilmiştîr. Bezzâziye´de: "Çünkü başkasında câiz olmayan bir şey hul´da câiz olur." denilmiştir.

"Kadın bu adamdan çocuğun giyeceğini isteyebilir." Yani giyecek meselesi ancak konuşulmak şartıyla dahil olur. Fetih´de şöyle denilmiştir:

"Kadın çocuğun giyeceğini kocasından isteyebilir. Meğerki onun nafakasıyla giyeceğine de hul´ yapmış olsun, o zaman isteyemez. Giyecek meçhûl de olsa ve çocuk emer veya memeden ayrılmış da olsa fark etmez." Bu ifadenin bir misli de Hulâsa´dadır. Çocuğun tamiminde ne fayda olduğunu araştır. Şu da var ki, bugün kadınla onun çocuğa kefaleti şartıyla hul´ yapmak örfü âdet olmuştur. Bunun mânâsı çocuğun bütün işlerinî annesi görecek, müddet bitinceye kadar babasından bir şey istemeyecek demektir. Zâhire bakılırsa bu söz giyecek yerini de tutar. Çünkü örf olan bir şey şart kılınmış gibidir. Düşün!

"Ücretli süt annede olduğu gibi sahihtir." Bezzâziye sahibi diyor ki:

"Kadınla çocuğunu bir sene emzirmek ve sütten ayrıldıktan sonra on sene çocuğun nafakasını vermek şartıyla muhâlea yaparsa sahih olur. Burada bilinmemek mâni değildir. Nasıl ki yiyeceğini ve elbisesini vermek şartıyla süt ana kiralasa İmam-ı A´zam´a göre sahih olur. Çünkü âdet süt analara biraz geniş davranmaktır. Burada bütün imamlarımıza göre sahihtir. Çünkü çocuğunun nafakası için bir kimse, velevki alçak olsun münakaşa etmez."

METİN

Kadın fakir olduğu halde kocasıyla çocuğunun meselâ bir ay nafakasını vermek şartıyla muhâlea olur da kocasından nafaka isterse, kocası vermeye mecbur edilir. İtimad bu kavledir. Fetih. Yine Fetih´de beyan edildiğine göre kadın çocuğu bülûğa erinceye kadar elinde tutmak şartıyla hul´ yaparsa kız çocuğu hakkında sahih olur, erkek çocuğu hakkında olmaz. Kadın evlenirse kocası çocuğu alabilir. Velevki bırakacağına ittifak etmiş olsunlar. Çünkü bu çocuğun hakkıdır. Babasının ecr-i misil alması için bu müddette geçer ecr-i mislin ne olduğuna bakılır ve baba bunu anneden alır. Baba küçük kızı nâmına onun malı veya mehriyle hul´ yaparsa esah kavle göre kız boş olur. Nasıl ki kız mümeyyiz iken (kârı-zararı ayıracak yaşta) kendisi kabul etse boş olur ve mal vermek lâzım gelmez. Çünkü buteberru´dur. Büyük kızın hükmü de böyledir. Ancak o kabul ederse mal vermesi lâzım gelir. Bedeli İltizam etmedikçe annenin hul´ yapması sahih olmadığı gibi küçük oğlan üzerine hul´ da asla sahih değildir.

İZAH

"Kocası vermeye mecbur edilir." Çünkü hul´un bedeli kadının borcudur. Kocasının kadındakî alacağı iIe çocuğun nafakası sâkıt olmaz, Nitekim kadında başka bîr alacağı olsa kadın bunu ödeyemediği takdirde çocuğun nafakası o adamdan sâkıt olmaz, itimad bu kavledir. Sair fetva verenlerin "Sâkıt olur." kavline değildir. Kınye ve Hâvî´de böyle denilmiştir. Fetih ve diğer kitablarda da böyledir. Bu şunu ifade eder ki, .kadın zenginledikten sonra baba verdiği nafakayı ondan geri alabilir.

"Kız çocuğu hakkında sahih olur, erkek çocuğu hakkında olmaz." Çünkü erkek çocuğu erkeklerin âdâb ve ahlâkını öğrenmeye muhtaçtır. Annesinin yanında uzun zaman kalırsa kadınların ahlâkını alır. Bunda ise ne derece fesad olduğu meydandadır. Fetâvâ´l-Hindiyye´de böyle denilmiştir. Makdisî diyor ki: "Kız çocuğunda sahîh olur demesi söz götürür. Çünkü bugün fetva verilen kavle göre kız çocuğu bülûğ zamanına kadar annenin yanında kalmaz.

" Ben derim ki: İllet çocuğun hakkının zâyi olmasıdır. Kız çocuğunu bülûğa erinceye kadar annesinin yanında bırakmakta îse zâyiat yoktur. Evet, bülûğ müddeti meçhûldür diye bir itiraz vârid olabilir. Ama umulur ki, bu cehalet affedilir. Çünkü ekseriyetle bülûğ on beş yaşında olur.

"Çünkü bu çocuğun hakkıdır." Zira çocuğu kadının ecnebî olan kocasının yanında bırakmak ona zarardır. Onun için de kadının hadâne (çocuğa bakma) hakkı sâkıt olur. Bu ifadenin bir misli de Hâniyye´dedir. Orada şöyle denilmiştir: "Kadınla çocuğun mâlum seneler baba yanında kalması şartiyle hul´ yaparsa hul´ sahih, şart bâtıl olur. Çünkü küçük çocuğun annesinin yanında bulunması çocuğun hakkıdır. Anne babasının ibtaliyle bâtıl olmaz.

"Kız boş olur." Yani hul´ lâfzıyla yaptıysa kız talâk-ı bâinle boş olur. Nitekim geçmişti, ileride de gelecektir.

"Esah kavle göre" Kız boş olur. Bazıları boş olmadığını söylemişlerdir. Çünkü talâk mal lâzım gelmesine muallaktır. Mal ise yoktur. Esah olmasının vechi talâkın babanın kabulüne muallak olmasıdır. Bu mevcuddur. Bezzâziye.

"Nasıl ki kendisi kabul etse..." Nasıl ki sözüyle şârih meselenin ittifâkî olduğuna işaret etmiştir. Anla! Fetih´de şöyle denilmiştir: "Bu yani zikredilen hilâf baba kabul ettiğine göredir. Kız kabul eder de aklı başında olup nikâhın menfaat celbettiğini, hul´un ise menfaati selbettiğini akıl ederse bil-ittifak talâk vâki olur. Mal da lâzım gelmez."

Ben derim ki: Çok defa vâki oluyor ki, adam karısını mehrini bağışlamak mukabilinde boşuyor. Zâhire bakılırsa bu talâk ric´îdir. Çünkü mehir sâkıt değildir. Sonra Câmiu´l-Fûsul´de şöyle denildiğini gördüm: "Bir vaka´da adam çocuk yaştaki karısına: Sen mehrin karşılığında boşsun der de kadın kabul ederse ric´î olarak boş düşmesi ve mehrin sâkıt olmaması gerekir." İleride Vehbâniyye şerhinden naklen bunu te´yid eden ibâre gelecektir.

"Mal vermek lâzım gelmez." Yani İbni Seleme´nin kavline göre mal vermek kadına da, babasına da lâzım gelmez. Yine ondan bir rivâyete göre lâzım gelir. Velevki üzerine almış olmasın. Üzerine almışsa vermesi lâzım geldiğinde söz yoktur. Metinde aşağıda gelecek dediği mesele budur.

Bahır sahibi diyor ki: "İmam Mâlik´in mezhebine göre baba hul´un kızı için daha hayırlı olduğunu bilirse, meselâ kocası geçimsizse kızının mehri üzerine hul´ yapması sahihtir. Buna bir hâkim hüküm verirse hükmü geçerli olur." Beziâziye´de de böyle denilmiştir. Hâkimden murad Mâlikî mezhebinde olan hâkimdir.

"Büyük kızın hükmü de böyledir ilh..." Yani ondan izin almadan babası onun nâmına hul´ yaparsa kızın mal vermesi evleviyetle lâzım gelmez. Çünkü babası onun hakkında ecnebî gibidir. Fûsuleyn´de şöyle denilmektedir: "Mal vermeyi baba veya ecnebî biri garanti ederse hul´ vaki olur. Sonrâ kadın razı olursa bu hul´ aleyhine geçerli olur. Kocası da mehir vermekten kurtulur. Razı olmazsa onu kocasından alır. Kocası da hul´u yapandan alır. Garanti etmezse hul´ kadının razı olmasına baylıdır. Razı olursa câizdir ve kocası mehirden berâet eder. Aksi takdirde câiz değildir. Zahîre´de kadın boş olmaz denilmiştir. Başkaları boş olması gerekir. Çünkü talâk kabule muallaktır. Bu da mevcuddur demişlerdir." Yani hul´u yapanın kabulüne muallaktır demek istemişlerdir. Bezzâziye´de bildirildiğine göre baba garanti etmezse mal hakkında talâk kadının kabulüne bağlıdır. Bezzâziye sahibi: "Bu talâk vâki olduğuna delildir. Bazıları talâkın ancak kadının rızasiyle vâki olacağını söylemişlerdir." demiştir.

"Annenin hul´ yapması ilh..." Bahır sahibi diyor ki: "Baba ile kayıdlaması şundandır: Çünkü hul´ küçük kızın kocasıyla annesi arasında cereyan ederse, annesi bedeli kendi malına izafe ettiği yahut ödemeyî üzerine aldığı takdirde ecnebîde olduğu gibi hul´ tamamdır. Aksi takdirde ne olacağına dair rivâyet yoktur. Sahih şudur ki; talâk vâki değildir. Baba bunun hilâfınadır."

"Küçük oğlan üzerine hul´ asla sahih değildir." Bahır´da şöyle denilmiştir: "Kız diye kayıdlaması şundandır: Çünkü küçük oğlunu hul´ etmesi sahih olmaz. Küçük oğlanın hul´u velîsinin rızasına da bağlı değildir. Hâsılı küçük kızda talâk vâki olmakla beraber mal vermek lâzım değildir. Küçük oğlanda ise asla talâk vâki olmaz.

METİN

Nitekim kadın reşid olmayarak bununla yani kendi malı veya mehriyle muhâlea yaparsa hüküm budur. Yani boş olur, mal vermek lâzım gelmez. Hatta talâk lâfzıyla yapılmışsa her iki meselede ric´î talâk meydana gelir. Vehbâniyye şerhi. Kadın nâmına mal vermek şartıyla babası muhâlea yaparak vereceğini garanti ederse, yani kefil olarak değil de vermeyi iltizam ederse hul´ sahihtir, mal da babaya lâzım gelir. Zira kadına mal vermek vâcib değildir. Ecnebî biriyle hul´ yapmak gibi olur ki, baba bu hususta evlâdır. Mehir sâkıt olmaz. Çünkü o babanın velayetine dahil değildir. Bunun sukûtuna bir çare de hul´ bedelini mehir mikdarı bir ecnebîye şart koşması, sonra koca bunu ondan almak için velayeti olan birine havale etmesidir. Bezzâziye.

İZAH

"Kadın reşid olmayarak..." Rüşd: Bir şahsın kendi malında yararlı hareket etmesidir. Velevki fâsık olsun. Nitekim hıcr bahsinde gelecektir. Ulemanın orada zikrettiklerine göre sefahet dolayısiyle yapılan hıcr Ebû Yusuf´a göre borç sebebiyle yapılan gibi hâkim hükmüne muhtaçtır. İmam-ı Muhammed mücerred sefahetle sâbit olacağını söylemiştir. Sefahet maIı meşruun hilâfına har vurup harman savurmaktır. Vehbâniyye şerhini zâhirine bakılırsa ikinciye itimad etmiştir. Çünkü Mebsût´tan naklen şöyle demiştir: "Kadın müfsid olarak bülûğa erer de mal mukabili kocasında." hul´ olursa, hul´ câizdir. Çünkü hul´da talâkın vâki olması kabule dayanır. Bu da kadından tehakkuk etmiştir. Ama mal vermesi lâzım gelmez. Çünkü kadının bunu iltizam etmesi mal karşılığı da değil, görünen bir menfaat için de değildir. Binaenaleyh kadın küçük kız hükmünde tutulur. Kocası onu bu mal üzerine bir talâkla boşadıysa ona dönmeye hakkı vardır. Çünkü talâkın sarîh sözle yapılması bâin olmasını icab etmez. Ancak bedel verilirse bâin olur. Hul´ lâfzıyla yapılması bunun hilâfınadır." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır.

"Yâni boş olur ilh..." Sözü küçük kızla reşid olmayan kadın meseleleri arasındaki benzerliği açıklamaktır.

"Kadın nâmına" Yani küçük olan kadın nâmına mal vermeyi demek istiyor ki, bu mal mehre de şâmildir.

"Kadına mal vâcib değildir." Binaenaleyh kefalet tehakkuk etmemiştir. Çünkü kefalet; isteme hususunda kefilin zimmetini asilın zimmetine katmaktan ibarettir. Asilden isteme yoktur. T.

"Ecnebî biriyle hul´ yapmak gibi" Yani fuzûlî ile hul´ yapmak gibi olur. Bunun hülasası şudur: Baba koca ile konuşur da bedeli garanti ifade edercesine kendi nefsine izafede bulunur yahut onu kocaya bu şekilde temlîk ederse, meselâ kızımı benim nâmıma bin dirheme muhâlea et yahut ben ödemem şartıyla veya benim şu bin dirhemim yahut şu kölem üzerinemuhâlea et der de o da bunu yaparsa sahih olur ve bedel babaya borçtur. Şayet bedel için bir hak sahibi çıkarsa kıymetini vermesi lâzım gelir. Kadının kabulüne bağlı değildir. Bu sözü gelişigüzel söyler meselâ bin dirheme yahut şu köleye muhâlea et derse, kadın kabul ettiği takdirde köleyi veya âciz kaldığı takdirde kıymetini teslim etmesi tâzım gelir. Baba bunun başkasına izafe eder, meselâ fülanın kölesi ile hul´ et derse, o fülanın kabulü mu´teber olur. Kadınla kocası konuşur yahut kocasına bunu kadın söylerse, kadının kabulü mu´teber olur. Bedel gelişigüzel söylensin yahut kadına veya ecnebîye izafe edilsin müsavîdir. Hul´a vekil olan kimseden bedel istenmez. Meğerki ödemeyi üzerine almış olsun. Bu takdirde ödediğini kadından alır. Meselenin tamamı Bahır´dadır.

"Baba evlâdır." Çünkü kızının hem nefsinde hem malında tasarrufa mâliktir. Fetih.

"Mehir sâkıt olmaz." Yani hul´ ister mehir mukabilinde, ister meselâ bin dirheme yapılmış olsun fark etmez. Lâkin mehir mukabilinde yapılırsa kadın onu kocasından geri alabilir. Kocası da kadının babasından alır. Çünkü o garanti etmiştir. Fakat hul´ bin dirhem karşılığında yapılmışsa kadın mehrini kocasından geri aldıktan sonra kocası kadının babasından onu alamaz. Çünkü o mehri garanti etmemiştir. O bini ödeyeceğine söz vermiştir. Fetih sahibinin sözü bu tafsilâta yorumlanır. Nitekim Nehir´de ve Makdisî şerhinde belirtilmiştir. Bahır sahibinin anlayışı bunun hilâfınadır. O Fetih sahibinin aleyhine hata etmiş diye hüküm vermiştir.

"Bunun sukûtuna bir çare de" Yani mehrin kocadan sâkıt olmasına bir çare de şudur diyor ki, bununla daha başka çareler de olduğuna İşaret ediyor. Onlardan biri yukarıda arz ettiğimiz Mâlikî bir hâkimin sahihtir diye hüküm vermesidir. Bir çare de babanın kızının mehri ile iddet nafakasını aldım diye ikrar etmesidir. Çünkü bunu babanın ikrarı sahihtir. Sair velîler onun hilâfınadır. Sonra kocası kadını talâk-ı bâinle boşar. Lâkin zâhire göre berî olur. ALLAH Teâlâ indinde berî olmaz. Nitekim Bahır´da beyan edilmiştir. Câmiu´l-Fûsuleyn sahibi bu zevata itiraz ederek: "Bunda yalanı öğretmek ve kocanın zimmetini meşgul etmek vardır." demiş, Makdisî kendisine şu cevabı vermiştir: "Kocası kadına zarar verdiği, başka kurtuluş yolu da bulunmadığı vakit bu zarar etmez."

"Şart koşması" Yani kocanın şart koşmasıdır. Bir nüshada her ikisinin yani koca ile babanın şart koşmaları denilmiştir.

"Sonra bunu" Sözünden murad mehirdir. Yani koca ecnebîye havale edecektir. Bazı nüshalarda bu mevcuddur.

"Velayeti olan birine havale etmesidir." Sözünden murad babadır. Baba mevcudsa bunu o yapacak, değilse hâkim bir vasî tâyin edecektir. Meselenin sureti şudur: Mehir meselâ bin dirhem ise koca ecnebî biriyle kendi malından bin dirheme muhâlea yapar. Sonra kocababayı veya vasîyi mehri almak için o ecnebîye havale eder. Ama kabul şarttır, ecnebînin de kocadan daha zengin olması lâzımdır. O zaman koca mehirden kurtulmuş olur, borç ecnebînin zimmetine geçer. Lâkin bunda ecnebî için zarar vardır. Onun için "Sonra baba onu ibrâ eder yahut ondan aldığını ikrarda bulunur." denilmiştir. Ama zâhire göre bu tekellüfe hâcet kalmaksızın babanın baştan ikrarı kâfidir. Nitekim az yukarıda arz ettik. Bazı nüshalarda:

"Sonra koca onu bunu kendisinden^almaya velayeti olana havale eder." denilmiştir. Bu ayrı bir hîledir. Onu Bahır sahibi Bezzâziye´den nakletmiştir. Bu sözün mânâsı o ecnebî kimse kocayı hul´ bedeli .olan bin dirhemi almak için babaya yahut vasîye havale eder, demektir. Bu suretle ecnebî bedelden kurtulur; borç babanın zimmetine geçer. Lâkin babanın bu tekellüfe hâcet kalmaksızın baştan bedeli üzerine alması bu ikinci hîleye hâcet bırakmaz.

METİN

Eğer koca ödemeyi kadına yani küçük olan karısına şart koşar da, o da buna ehil olarak kabul ederse bir şeysiz boş olur. Ehil olmaktan murad nikâhın menfaati celb, hul´un onu selb ettiğine aklı ermesidir. Bir şeysiz boş düşmesi borçlanmaya ehliyeti olmadığındandır. Şayet kabul etmez veya akıl etmezse boş düşmez. Esah kavle göre velevki baba kabul etmiş olsun. Zeylaî. Kadın bülûğa erer de babanın kabulüne razı olursa bu câizdir. Fetih. Koca karısına: Seni muhâlea ettim der de kadın kabul eder ve maldan bahsetmezlerse kadın boş olur. Çünkü icab ve kabul mevcuddur ve koca mehr-i müeccelden şayet varsa berî olur. Mehr-i müeccelden borcu yoksa kadın ona aldığı mehr-i muacceli iade eder. Çünkü yukarıda geçti ki, bu bir muâvezadır. Binaenaleyh mümkün olduğu kadar itibara alınır.

İZAH

"Eğer koca ödemeyi" Sözünden murad ödeneni demektir. Tâ ki Feth´in: "Yani koca bin dirhemi kadına şart koşarsa onun kabulüne bağlı olur ilh..." sözüne uygun olsun. Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Hul´ karıkoca arasında cereyan ederse kabul etmek kadına aiddir. Bedel gelişigüzel söylensin yahut mutlak bırakılır veya kadına yahut ecnebîye izafe edilsin. İzafet milk veya garanti izafeti olsun fark etmez." Bunun misâlleri beni şu köleye hul´ et, beni bir köleye hul´ et. beni şu köleme hul´ et, beni falanın kölesi karşılığında hul´ et sözleridir.

"Boş olur." Çünkü şart mevcuddur. O da kadının kabulüdür. Hul´la talâk-ı bâin meydana gelmesi kabule dayanır, mal lâzım gelmesine dayanmaz. Nitekim kadın şarab ve benzeri bir şey söylerse hüküm budur. Fetih.

"Velevki baba kabul etmiş olsun." Çünkü kadının kabulü şarttır. ´Bu niyabet kabul etmez. Fetih.

"Esah kavle göre" Demesi bir rivâyette sahih olduğu içindir. Çünkü hâlis menfaattır. Kadın o adamın elinden mal vermeden kurtulmaktadır. Fetih.

"Koca karısına: Seni muhâlea ettim." İfadesinde hul´u mufâale bâbından kullanması şundandır: Çünkü seni hul´ ettim dese bu söz kabule bağlı değildir, koca berâet etmiş olmaz. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. Bâbın başında da geçmişti. Bu mesele bülûğa ermiş kadın hakkındadır.

"Ve koca mehr-i müeccelden berî olur..." Hulâsa ve Bezzâziye´de zik-redildiğine göre bu surette İmam-ı A´zam´dan iki rivâyetin birine göre karı-koca birbirlerinden berî olurlar. Sahih olan da budur. Şayet kocanın üzerinde mehir borcu yoksa kadının aldığı mehri ona iade etmesi gerekir. Çünkü mal hul´u zikretmekle örfen zikredilmiş sayılır. Fetih´de de böyledir.

Bahır sahibi diyor ki: "İbârenin evvelinden anlaşıldığına göre mehir alınmışsa kocanın dönüp istemeye hakkı vardır. Hâniyye sahibi de bunu açıklamıştır, O zaman karı-koca birbirlerinden berî olmuş sayılmazlar. Bana öyle geliyor ki, berâetin yeri mehr-i muacceli kadına verdikten sonra onunla muhâlea yapmasıdır. Zira böyle olursa kadın mehr-i muaccelden, kocası da mehr-i müeccelden berî olur. Onun içindir ki, Muhît sahibi: Sahih kavle göre mehir sakıt olur. Kadının aldığı kendinin olur, kocasının zimmetinde kalan da sâkıt olur, demiştir."

Ben derim ki: Bunu Hâniyye´nin "Her biri berâet eder" demesi, bilâkis "Koca kadının onda alacağı olan mehirden berî olur" demesi de te´yid eder. Hâniyye sahibi: "Kadının kocasında alacak mehri yoksa kocasının verdiğini iade etmesi lâzım gelir." demiştir. Bunu Hâkim-i Şehid ile İbn-i Fadl da böyle zikretmişlerdir. Hülasası şudur: Koca kadına olan mehir borcundan kurtulur. Kadın ise ancak bir kısmından kurtulur. Bütün mehrini almışsa iade etmesi lâzım gelir. Bu izahla musannıfın: "Mehr-i müeccelden borcu yoksa kadın ona aldığı mehr-i muacceli iade eder." Sözündeki îham meydana çıkar. Zira bu söz kadın bütün mehrini almışsa mehr-i müecceli iade etmesi lâzım gelmez. mânâsını îham etmektedir. İfadenin hakkı: "Aksi takdirde mehri iade eder." demekdi. Ancak şöyle cevap verilebilir: Kadın bütün mehrini alınca mehrin hepsi muaccel olur.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 22:27:56
Sonra bilmelisin ki bunların hepsi Feth´in ibâresine muhâliftir. Fetih´de: "Hul´ ve mubare´e her hakkı ıskat eder İlh." denildiği yerde şu ifade vardır: "Bedelden söz edilmemişse bu hususta üç rivâyet vardır. Bunların esah olanı karı-kocadan her birinin yalnız mehirden berâet etmesidir. Cima´dan önce olsun sonra olsun mehir alınmış veya alınmamış olsun artık karı-koca birbirlerinden onu isteyemezler. Hatta kadın mehrini almamışsa kocasından bir şey isteyemediği gibi hepsini almışsa kocası da ondan bir şey iade etmesini isteyemez ilh..." Bu ifadenin bir misli de Zeylaî ile Vehbâniyye şerhinde, Makdisî ve Şürunbulâliyye´dedir. Kâdîhân´ın Câmi-i Sağîr şerhinde şöyle denilmektedir. "Kadına hul´ yapar da bedel zikretmezse, İmameyn´e göre karı-koca birbirlerine nikâhla vâcib olan mal borcundan berâet etmezler. Ebû Hanife´den iki rivâyet vardır, Sahih olan rivâyet birbirlerinden berâet etmeleridir."

Muhtar metninde de şu ifade vardır: "Mubâre´e de hul´ gibidir. Bunların ikisi de karı-kocanın nikâha müteallik haklarını ıskat ederler. Hatta cima´dan önce ise ve kadın mehrini almışsa kocası ondan hiç bir şey geri alamaz. Kadın kocasından bir şey almamışsa ondan hiç bir şey alamaz. "Bu ifadenin bir misli de Mültekâ metnindedir. Dürerü´l-Bihâr şerhi ile Mecmâ´ şerhinde: "Karı-koca hiç bir mal sözü etmedilerse birbirlerinden berâet ederler. Kadın mehrini almış olsun olmasın, kocası onunla cima´da bulunsun bulunmasın fark etmez." denilmiştir.

Ben derim ki: Bundan anlaşıldığına göre Fetâvâ´dan naklen yukarıda geçen söz başka bir kavildir. Şerh ve metinlerde sahihlenmemiştir. Böylece musannıfın sözünde bozukluk olduğu iki vecihten anlaşılmıştır. Bunların birisi sahihin hilâfına yol tutması, ikincisi de kadının yalnız mehr-i muacceli iade edeceğini îham etmesidir. Halbuki buna kâil olan yoktur. Hilâf ancak bütün mehri almışsa onun iadesi hakkındadır.


HASTA KADININ HUL´U



METİN

Hasta kadının hul´u malın üçte birinden itibar olunur. Çünkü bu bir teberru´dur. Binaenaleyh üçte birden çıktığı takdirde kocası mirâsla hul´ bedelinden hangisi azsa onu alır. Çıkmazsa mirâsın azını alır. Kadın iddet içinde ölürse üçte biri, iddetten sonra yahut cima´dan önce ölürse, üçte birden çıktığı takdirde kocası bedeli alır. Meselenin tamamı Fûsûleyn´dedir. Mükâtebe hul´ olursa âzâd edildikten sonra mal vermesi lâzım gelir. Velevki sahibinin izniyle olsun. Çünkü kendisi teberru´dan men edilmiştir. Cariye ile ümmüveled sahiplerinin izniyle hul´ olurlarsa halen malı ödemeleri lâzım gelir. Cariye satılır, ümmüveled ile müdebbere çalışarak öderler. İzinsiz muhâlea olmuşlarsa âzâd edildikten sonra öderler. Cariyeyi rakabesi karşılığında sahibi hul´ yaparsa, kocası hür olduğu takdirde hul´ meccanen sahih olur. Kocası mükâteb veya köle yahut müdebber olursa sahihtir ve cariye sahibinin olur, nikâh da bozulmaz. Fakat hür ise cariyeye mâlik olduğu takdirde nikâh bâtıl olur, hul´ da bâtıldır. Binaenaleyh bunu sahihlemek demek onu ibtal olur. İhtiyar.

İZAH

"Hasta kadının hul´u"ndan murad ölüm hastasıdır. Çünkü o hastalık´tan iyileşirse kocası bedelin hepsini alır. Zira iki taraf buna razı olmuşlardır. Nasıl ki kocasına bir şey hibe eder de sonra hastalığından iyileşirse hüküm budur. Velevki iddet içinde ölmüş olsun.

"Çünkü bu bir teberru´dur." Tekarrur etmiş bir kaidedir ki. nikâh elden çıkarken kıymeti hâiz değildir. Şu halde kadının hul´ bedeli diye harcadığı mal teberru´dur, mirâsçıya verilmesi sahih olmaz. Ecnebî için de üçte birden geçerlidir. Ancak anlaşma töhmetini defy için azı verilir. Nitekim erkeğin ölüm hastalığında karısını boşaması meselesinde geçmişti.

"Hangisi azsa onu alır İlh..." Bu şöyle izah olunur: Bu adamın kadından mirâsı elli dirhem, hul, bedeli altmış dirhem olup malın üçte biri yüz ederse mirâsla bedel üçte birden çıktı demektir. Şu halde az olanı yani elliyi alacaktır. Eğer üçte biri kırk ise bununla mirâsın hangisi daha azsa onu alacaktır ki, o da kırk dır . Hâsılı bu adam mirâsla hul´ bedelinden ve malın üçte birinden hangisi azsa onu alacaktır. Câmiu´l-Fûsuleyn´e uyarak böyle dese daha kısa ve daha zâhir olurdu.

"Üçte birden çıktığı takdirde kocası bedeli alır." Bu şunu ifade eder ki. burada mirâsa bakılmaz. Çünkü kadın iddetten sonra veya cima´dan önce ölürse mirâs yoktur. O halde bedele ve üçte bire bakılır ve hangisi azsa o verilir. Lâkin Tatarhâniyye´de bildirildiğine göre cima´dan önce olursa ve hul´ mehir karşılığında yapılmışsa kadını boşamakla yarısı sâkıt olur, kalan yarısı da mirâsçı olmayan şahsa vasiyettir. Kadının bundan başka malı yoksa adama bu yarının üçte biri verilir.

"Çünkü kendisi teberru´dan men edilmiştir." Yani velevki izinle olsun. Hibe etmesi gibi ki, âzâd edildikten sonraya bırakılmasının illeti budur.

"Halen malı ödemeleri lâzım gelir." Çünkü hıcr efendisinin izniyle kalkmış ve onun hakkında diğer borçlar gibi olmuştur. Bahır.

"Cariye satılır." Meğerki fidyesini efendisi versin. Câmiu´l-Fûsuleyn.

FER´İBİR MESELE: - Cariye kocasından hul´ olan akıllı küçük hürreden şurada ayrılır: Hürre bülûğa erdikten sonra kendisinden hul´ bedeli istenilmez. Nitekim halen de istenilmez. Zahîre´de bildirilmiştir. Câmiu´l-Fûsuleyn´de şöyle denilmiştir: "Küçük kızı mal karşılığında boşarsa talâk ric´î olur. Cariyede ise bâindir. Zira cariyede mal karşılığı talâk sahihtir. Ancak te´cil edilir. Küçük kızda ise aklı erer bile olsa malsız vâki olur.

"Rakabesi karşılığında" Yani sahibi kocasına hul´ bedeli olarak cariyenin kendisini vermek şartıyla hul´ yaparsa demektir. T.

"Hul´ meccanen sahih olur." Zâhirine bakılırsa mehir sâkıt olmaz. Halbuki sâkıt olacak gibi görünürdü. Çünkü tesmiye bâtıldır. Şarab ve domuzu bedel yapmak gibiydi.

"Cariye sahibinin olur." Sözünden murad mükâtebden gayrı kocanın efendisinin olur, demektir.

"Nikâh da bozulmaz." Çünkü cariye kocasının malı olmaz. Kocasının sahibinin malı olur. Mükâtebe gelince: Onun cariyede milk hakkı sâbit olur. Milk hakkı ise nikâhın devamına mânideğildir. Onun için nikâhı bozulmaz. Bunu Câmi´den naklen Bahır sahibi söylemiştir. Minah´da: "Milk mükâtebin sahibinindir." denilmiştir. Bu söz metni mutlak bırakmasını iktiza etmiştir. Ama te´vili mümkündür. "Mükâteb sahibinin de cariyede hakkı vardır. Mükâteb aciz kalırsa cariye efendisinin olur." denilir. Bunu Rahmetî söylemiştir.

"Binaenaleyh bunu sahihlemek demek onu ibtal olur." Yani böyle olan bir şey ise bâtıldır. Murad muâvezanın bâtıl olmasıdır. Mutlak surette bâtıl demek değildir. Çünkü bâbın başında görmüşdük ki, hul´ koca tarafından yemin, kadın tarafından muâvezadır. Muâveza ciheti bozulunca öteki ciheti kalır. Fetih´de: "Lâkin bir talâk-ı bâin meydana gelir. Çünkü bedel bâtıl olmuş, hul´ lâfzı kalmıştır. Bu ise bir talâk-ı bâindir." denilerek buna işaret olunmuştur.

METİN

FER´İ MESELELER: - Bir adam karısına: Seni bin dirheme muhâlea ettim der ve bunu üç defa tekrarlar da kadın kabul ederse üç binle boş olur". Çünkü kocası bunu onun kabulüne tâlik etmiştir.

Müntekâ´da şöyle denilmektedir; "Sen bin dirheme dört defa boşsun der de kadın kabul ederse üç defa boş olur. Üçü kabul ederse boş olmaz. Çünkü kocası bunu karısının dört talâkı kabulüne tâlik etmiştir."

Sen şu haneye girmen üzerine boşsun sözü kabule tevakkuf eder. şu haneye girmen şartıyla derse girmeye tevakkuf eder.

Ben derim ki: Bunların arasında ne fark vardır diye sorulur: Çünkü Arapçada üzerine "en" edatı giren fiil-i muzarî masdar mânâsınadır.

Bir kimse karısına: Sen bin dirheme bir defa boşsun der de karısı: Ben senden ancak üç talâk istemiştim. Üçte biri senin olsun cevabını verirse söz kadınındır.

İZAH

"Üç binle boş olur." Yani kadın üç defa üç bin dirhemle boş olur. Nitekim Bahır sahibi bunu Muhît´ten naklen açıklamış ve şöyle demiştir:

"Çünkü kadının kabulü olmazsa hiç bir şey vâki değildir. Talâk hul´da kadının kabulüne tealluk eder. Şu halde kadın kabul edince üç talâk birden üç binle vâki olur."

Ben derim ki: Bu mal karşılığı boşamadadır. Böyle olmazsa muâveza sayılmaz ve talâk kabule de bağlı kalmaz. Birincisi hemen vâki olur, geri kalanları hükümsüz kalır. Çünkü bâin bâine lahîk olmaz. Onun için Câmiu´l-FûsuIeyn´de şöyle denilmiştir: "Karısına seni hul´ ettim der de bununla talâkı murad ederek üç defa tekrarlarsa bir talâk-ı bâin meydana gelir. Ama seni bende alacağın olan mehir karşılığında hul´ ettim diyerek bu sözü üç defa tekrarlar kadın da kabul ederse, üç defa boş olur. Çünkü talâk ancak kadının kabulüyle vâki olur. Kezâ kendimi senden bin dirheme hul´ ettim der ve bu sözü üç defa tekrarlar da kocası razıoldum yahut câiz kıldım cevabını verirse, üçer bin dirheme üç talâk meydana gelir. Ama bu Fetâvâ´l-Idde´deki ibâreye muhâliftir. Onun ibâresi sahihtir."

Ben derim ki: İdde´nin ifadesi şudur: "Mehr-i müsemma karşılığında bir talâk vaki olur ve muâvezâtta olduğu gibi birinci ikinci ile ikinci de üçüncü ile bâtıl olur. "Bunun vechi şu olsa gerektir: Hul´ erkek tarafından yemin sayıldığına göre söze erkek başladığı zaman talâk kadının kabulüne muallak olur. Söze kadının başlaması bunun hilafınadır. Çünkü onun tarafından hul´ muavezadır. Binaenaleyh kocasının kabulüne talik sayılmaz. Kocası kabul etti mi üçüncü akdi kabul etmiş sayılır. İkinci onunla hükümsüz kalır. Birinci de ikinci ile hükümsüz kalır. Bana zâhir olan budur. Yine Câmiu´l-Fûsuleyn´de şöyle denilmektedir: "Bir kimse seni bin dirhem karşılığında boşadım, seni üç bin dirhem karşılığında boşadım der de kadın kabul ederse, bu söz her iki mala şâmildir. Mal şartıyla köle âzâdı da bunun gibidir. Satış ise bunun hilâfınadır. Çünkü satışta bu söz son fiyata yorumlanır. Zira satışda kabulden evvel dönmek sahihtir. Köle âzâdı ve talâk bunun hilâfınadır." Zâhire bakılırsa söze kadın başlar da böyle söyler ve kocası kabul ederse yalnız son malla bir talâk meydana gelir. Çünkü kadının dönmesi sahih, erkeğin dönmesi sahih değildir. Nitekim babın başında geçmişti. Bu da: "Hul´ erkek tarafından yemin, kadın tarafından muâvezadır." sözümüze binaendir.

"Üç defa boş olur İlh..." Yani biner dirheme üç defa boş olur. Fetih. Fetih´de Hutâsa´dan naklen şöyle denilmiştir: "Ebu Yusuf´tan rivâyet edildiğine göre kadın beni bin dirheme dört defa boşa der de kocası üç defa boşarsa bu üç talâk bin dirheme olur. Bir defa boşarsa binin üçte biriyle olur." Yani söze kadın başladığı vakit tâlik değil mûaveza olur. Kocasının söze başlaması bunun hilâfınadır. Nitekim söylemiştik.

"Bunların arasında ne fark vardır diye sorulur ilh..." Kezâ bu sözle bana şu kadar dirhem vermen şartıyla sözü arasında ne fark vardır ki, şu haneye girmen üzerine boşsun sözünde olduğu gibi bu da kabule tevakkuf eder. Bahır sahibi bu üç meselenin farkını sormuş, fakat bir fark görülmemiştir. Nehir sahibi de onun sözünü nakletmiş, fakat bir şey söylememiştir. Dürr-ü Müntekâ sahibi Lübâb şerhinden naklen sarîh masdarla müevvel masdar arasında fark olduğunu söylemiş, müevveli cüsseye yorumlamak sahihtir. Birinciyi sahih değildir demiştir. Yani Arapçada "Zeydün İmma enyekûme ve İmma enyek´ûde" demek sahihtir. Fakat "Zeydün imma kıyâmün ve Imma ku´udün" demek sahih değildir. Lâkin bizim meselemizde Tahtâvî´nin dediği gibi fark zâhir değildir.

"Söz kadınındır." Çünkü kadın binin üçte birinden ziyadesini inkâr et-mektedir. Binaenaleyh tasdik olunur. Bahır sahibi: "Yeminiyle beraber tasdik olunur. Her iki taraf beyyine getirirlerse kocanın beyyinesi tercih olunur." demiştir.

METİN

Bir kimse karısına mehri çocuğunun veya bir ecnebînin olmak yahut çocuğu kendi yanında bırakmak şartıyla hul´ yaparsa hul´ sahih, şart bâtıl olur.

Kadın: Ben senden hul´ oldum der de kocası ona: Ben seni boşadım cevabını verirse talâk-ı bâinle boş olur. Talâk-ı ric´î ile boş olduğunu söyleyenler de vardır. Kadın talâk-ı ric´î şartıyla seni mehirden ibrâ ettim der de kocası onu talâk-ı ric´î ile boşarsa, ne hüküm verileceği hususunda rivâyet yoktur. Lâkin Ziyâdât´ta: "Sen bugün ric´î olarak boşsun ve yarın ric´î olarak bin dirheme diğer bir talâk boşsun derse, bedel iki talâkın olur ve her iki talâk bâindir. Lâkin milkine dönmezse yarınki talâk bir şeysiz vâki

olur.´" denilmiştîr.

İZAH

"Hul´ sahih olur." Çünkü o fâsıd şartla bozulmaz. Nitekim geçmişti.

"Şart bâtıl olur." Yani mehir çocuğun veya ecnebînin olmaz, kocasının olur. Nitekim Bezzâziye ve diğer kitablarda belirtilmiştir. Kocasının çocuğu kendi yanında tutmaya hakkı yoktur. Çünkü çocuğun annesinin yanında kalması hakkıdır. Karı-kocanın bozmalarıyla bu hak bozulmaz. Nitekim biz bunu Hâniyye´den naklen arz etmiştik.

"Talâk-ı bâinle boş olur ilh..." Hâniyye´de şöyle denilmiştir: "Kadın kocasına beni bin dirheme hul´ et der de kocası sen boşsun cevabını verirse bazılarına göre bu cevap olur ve hul´ tamamdır. Bazıları: "Hayır, bu talâkdır." demişlerdir. Muhtar olan kavil birincisidir. Çünkü o zâhiren cevabdır. Ama kocası ben bununla cevabı kasd etmedim derse tasdik edilir ve bir şeysiz talâk vâki olur. Kezâ kadın ben senden hul´ oldum der de kocası ben seni boşadım cevabını verirse bazıları: "Bu cevabdır ve hul´ tamamdır." demiş, birtakımları: "Hayır, bilâkis talâk-ı ric´îdir." mutaleasında bulunmuşlardır. Bazıları da: "Kocasına niyeti sorulur. Birinci meselede dahi sorulmak gerekir demişlerdir." Bezzâziye´nin ifadesi şudur: "Muhtar olan kavle göre kocası bu sözle cevabı kasdediyorsa cevap olur ve sanki hul´la boşsun demiş gibi sayılır. Çünkü cevap olarak ağzından çıkmıştır. Binaenaleyh hul´dur, kocası mehri vermekten berâet eder."

"Rivâyet yoktur ilh..." Bunu Kınye sahibi haklarında rivâyet olmayan ve müteahhirin ulema tarafından yeterli cevap verilemeyen meseleler bâbının sonunda zikretmiş ve şöyle demiştir: "Acaba malla karşılaştırıldığı için Ziyâdât´ın meselesi gibi talâk bâin mi olur yoksa rlc´î midir? Ve sure-i bâresinî; "Kadına mal lâzım gelir." sözünden az önce nakletmiştir. Ben ten şart bulunduğu içîn koca berâet eder mi etmez mî?" Bahır sahibi onun ibaresini; "Kadına mal lâzım gelir" sözünden az önce nakletmiştir. Ben bunun üzerine yazdığım hâşiyede şöyle dedim: "Kınye sahibi Hâvî nâmındaki eserinde Esrar´dan naklen cevabı şöyle zikretmiştir: Vâki olan talâk ric´îdir. Koca da berâet eder. Çünkü her ikisi ric´i talâk vukûuna razı olmuşlardır. Talâkı malla karşılaştırmak onu ric´î vasfından değiştirmez. Ziyâdât´ın meselesi ise başkadır. O kadın kocasından bin dirheme iki talâk-ı bâin istediği zamandır. Binaenaleyh malla karşılaştırmak onun ric´î vasfını değiştirir ve bu vasıf hükümsüz olur. Çünkü kadın nikâh kalmakla beraber bin dirhem vermeye razı olmamıştır." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır.

Ben derim ki: Bu cevap ancak karısı ondan iki talâk-ı bâin istedikten sonra kocası bunu söylemişse zâhir olur. Söze kocası başlayarak bunu söylemîş kadın da kabul etmişse, bu sözle bir talâk-ı ric´î olmak lâzım geIir. Çünkü ikisinîn de buna rızaları vardır. Halbuki nakledilen şekil buna muhâliftir. Zahîre´de talâkın altıncı bâbında şöyle denilmektedir: "Sen şu saatte bir talâk boşsun. Yarın da bin dirheme bir daha boşsun der de kadın kabul ederse, o anda bînin yarısıyla bir talâk, yarın bir şeysiz başka bir talâk vâki olur. Çünkü talâkta bedelin vâcib olmasının şartı onunla milkin elden gitmesîdir. Birincî talâkla milk elden gitmiştir. Lâkîn yarından önce o kadınla evlenirse, yarın binin yarısıyla bir talâk daha boş olur. Çünkü milk onunla elden gider. Cima´da bulunduğu karısına: Sen şimdi bir talâk-ı ric´î iIe boşsun, yarın da bin dirhemle bir daha boşsun der de kadın kabul ederse o anda kadın bir şeysiz bir talâk boş olur. Çünkü onu bedele aykırı bir şeyle vasfetmîştir. Bedelle talâk ric´i olmaz. Ertesi gün bin dirheme bîr talâk daha boş olur. Zira milk onunla elden gider. Birinci talâk rîc´îdir, o milki elden çıkarmaz. Şayet sen bugün bîr talâk-ı bâin boşsun. Yarın bin dirheme bir daha boşsun derse derhal bir şeysiz bir talâk-ı bâin meydana gelir. Çünkü bâin sarîh ibane sözüyle olmuştur. ´Mukabilinde bir şey yoktur. Yarın bir daha bir şeysiz vâki olur. Çünkü birinci talâkla milk elden gitmiştir. Meğerki o kadınla yarından önce evlenmiş olsun. O zaman bin dirheme ikinci bir talak vâki olur. Çünkü milk onunla elden gîder. Bu adam sen şimdi bir talâk-ı ric´î ile boşsun. Yarın da bîn dirheme başka bir talâk-ı ric´î ile boşsun derse bedel iki talâka verilir. Kezâ sen şimdi üç talâkla boşsun. Yarın da bin dirheme başka bir talâk-ı bâinle boşsun derse yahut şimdi bir şeysiz bîr talâk boşsun, yarın da bir şeysiz diğer bir talâk bin dirhemle boşsun derse bin dirhem her ikisîne verilir ve talâkların ikisi de bâin olurlar. Çünkü ya aykırı vasfı yahut bedeli hükümsüz bırakmak mutlaka lâzımdır. Birinciyi hükümsüz bırakmak daha iyidir. Çünkü sonuncusu onu nesheder ve o onda binin yarısı iIe bir talâk, yarın meccanen başka bîr talâk meydana gelir. Ancak yarından önce o kadınla evlenirse ikinci defa binin yarısı ile bir talâk vâki olur. Bu adam: Sen bugün bir talâk boşsun, yarın da bîn dirheme başka bir talâk-ı ric´î boşsun dese bedel yine iki talâka verilir. Çünkü ikinciyî zıddı ile vasıflandırmıştır. Binaenaleyh bedel iki talâka verilir." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır.

Fetih sahibi bunun bir kaidesini zikretmiştir ki, o da şudur: Ne zaman iki talâk söyler dearkalarından mal zikrederse o mal ikisîne mukabil olur. Ancak birincîyi mala münafi bir vasıfla zikrederse o zaman mal ikincîye mukabil olur ve mal lâzım gelmek için onunla talâk-ı bâin hâsıl olmak şarttır.

"Ancak birinciyi mala münafi bir vasıfla zîkrederse" Sözü yalnız bîrinciye mahsustur. Her ikisini yahut yalnız îkînciyi münafi vasıfla zikrederse yahut hiç birini münafi vasıfla zikretmezse mal ikisine mukabil olur. Geçmiş talâk-ı bâin ârızasıyla ikincî talâkla, bir şey vâcib olmaması zarar etmez. Çünkü bu ârıza giderildiği vakit yine mal vâcib olur. Nitekim îkinciyi talâkın vakti gelmeden o kadınla evlenirse ârıza giderilmiş olur. Böylelikle bu meselelerin anlaşılması kolaylaşır.

"Lâkin Ziyâdât´ta ilh..." Kınye ile Hâvî´nin Ziyâdât´tan naklettikleri ibârede ric´î lâfzı iki yerde değil yalnız birincidedir. Ama münasib olan şârihin yaptığı gibi iki yerde zikretmekdir. Tâ ki yukarıda söylediğimize uysun. Çünkü Kınye´deki ifadeye göre bedel iki talâka değil yalnız ikinciye verilir. Çünkü milk onunla ortadan kalkar. Nitekîm bunun Zahîre ile Feth´in ibârelerinde açıklandığı yukarıda geçmişti.

"Lâkin milkine dönmezse ilh..." İfadesi Kınye´de nakledilen Ziyâdât ibâresinde yoktur. Olması münasib de değildir. Sebebini biliyorsun. Evet, şârihin söylediğine göre sahih odur. Zahîre´nin bu meseledeki ibâresinde bunun açık söylendiği yukarıda geçti. Anla! Tahtâvî diyor ki: "Yani birinci gün 500 dirhem mukabilinde bir talâk-ı bâin ve yarından önce o kadınla evlenirse, yarın dahi 500 dirhem karşılığında bir talâk vâki olur. Aksi takdirde ikinci talâk bir şeysiz olur."

METİN

Zahîriyye´de şu İbâre vardır: "Bir kimse küçük olan karısına: Senden dört ay uzak kalırsam beni mehirden ibrâ ettikten sonra emrin elinde olsun der de şart bulunur kadın da onu ibrâ ederek kendini boşarsa mehir sâkıt olmaz, bir talâk-ı ric´î meydana gelir." Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Kocası 20 dirhem veya şu kadar batman pirinç vermek şartıyla kadın mehrîyle hul´ olursa sahihtir. Ödeme yerini bildirmesi şart değildir. Çünkü hul´ satıştan daha geniştir."

Ben derim ki: Bunun ifade ettiği mânâ hul´ bedelini kocasına vâcib kılmanın sahih olmasıdır. BeIlenmelidir! Kınye´de şöyle denilmiştir: "Kadın huccet yazmak şartıyla yahut kocası kumaşlarını iade etmek şartıyla hul´ olur da kocası kabul ederse haram olmaz. Kocasının o mecliste hucceti yazması ve kumaşları iade etmesi şarttır." Allahu a´lem!

İZAH

"Zahîriyye´de şu ibâre vardır." Ben Zahîriyye´de onu bulamadım. Bahır sahibi onu Valvalciyye´den şu ifadeyle nakletmiştir: "0 halde emrin elinde olsun ve ne zaman dilersen kendini boşa." Câmîu´l-Fûsuleyn´de de bunun misli vardır. Orada: "Boş olman içîn." lâfzıiledir. Şârih bu sözü zikretmemîştir. Fakat mutlaka lâzımdır. Çünkü ondan sonra ric´î talâk vâki olur demektedir. Zira üst tarafını izah için sarîh lâfzı zikretmezse talâk bâin olur. Emrin elindedir sözüyle yapılan tefvîz kinâyelerdendir. Onunla talâk-ı bâin meydana gelîr. Velevki kadın kendimi boşadım desin. Çünkü itibar kocasının tefvîzınadır. Kadının îkâ´ına değildir. Nîtekim yerinde geçmişti. Ondan sonra sarîhi söylerse buradaki gibi mu´teber olur. Zahîre´de:

"Bir boşama hususunda emrin elindedir sözü ric´î talâk ifade eder." denilmiştir. Onun için Bahır sahibi: "Mehir sâkıt olmaz. Çünkü küçüğün ibrâsı sahih değildir. Talâk rîc´i olur. Çünkü kocası ona şart bulunduğu zaman sen şu kadar mala boşsun demiş gibi olur. Onun hükmü söylediğimîz gibidîr." demîştir. Bu ifadenîn bir mîsli de Câmiu´l-Füsuleyn´dedir.

"Çünkü hul´ satışdan daha geniştir." Yani selemden daha geniştir demek istiyor. Çünkü yerini bildirmek selemde şarttır. T.

"Bunun ifade ettiği mânâ ilh..." İfadesi; Hul´ ve mubâre´e her hakkı ıskat eder ilh..." sözünden az önceki "Seni kölemi vermen şartıyla hul´ ettim derse kadının kabulüne bağlı kalır ve bir şey vâcib olmaz." İfadesine muhâliftir. Orada Müctebâ´dan naklen bunu te´yid eden şeyler arz etmiştik. Lakin Bahır´da o meselede Bezzâziye´den şu ifade nakledilmiştir: "Kadın kocası ile ona mehrini ve iddet nafakasını vermek şartıyla hul´ olur, kocasının kendisini 20 dirhem iade etmesini şart koşarsa sahih olur. Kocasının 20 dirhem vermesi lâzım gelir. Bunun delili Asıl´da zikredilen: Kadın kocası kendisine içinde şuf´a bulunmayan bin dirhem iade etmek şartıyla bir hane üzerine muhâlea yaparsa... meselesidir. Bu delâlet eder ki, hul´ bedelini kocaya vâcib kılmak sahihtir. Kudûrinin sulh bâbında şöyle denilmektedir: Kadın kocası aleyhine nikâh iddia eder de, o da karısına mal vererek onunla uzlaşırsa câiz olmaz. Bazı nüshalarda câiz olur denilmiştir. Birinci rivâyet öncekine muhâliftir. Araları şöyle bulunur: Kadın bedel mukabilinde hul´ yaparsa bedeli kocasına da vâcib kılmak câizdir ve bu hul´ bedeline mukabil olur. Hul´da iddet nafakası zikredilmediği vakit dahi böy-ledir. İddet nafakası takdir edilmiş sayılır Fakat iddet nafakası üzerine hul´ olur da başka bir bedel zikretmezse hul´ bedelinin kocasına vacib olmaması gerekir." Bahır sahibinin Bezzâziye´den naklettiği ifade burada sona erer. Bu son derece güzeldir. Nehir.

Hâsılı kocaya bedeli vâcib kılmanın bir vechi yoktur. Çünkü hul´ kadın tarafından muâvezadır. Kadın verdiği malla kendi nefsine mâlik olur, Onun için de mal şartıyla yapılan talâk bâin olur. Hatta daha önce talâk-ı bâinle boşarsa mal vâcib olmaz. Çünkü mukabilinde bir şey yoktur. O zaman kadını mal karşılığı hul´ eder yahut zimmetinde bulunan mehir borcuna karşılık hul´ yapar da kadına bir şey vermeyi kendine şart koşarsa bu hul´ bedelinden istisna sayılır. Ondan fazla olur veya hic bedel buîunmazsa iddet nafakosınıtakdir sayılır. Meğerki bu nafaka üzerine de hul´ yapılmış olsun. O zaman ziyadesl vâcib olmaz. Allahu a´lem.

Lâkin Bezzâziye´nin başka bir yerinde zikredildiğine göre ki bunu Bahır sahibi de kabul etmiştir muhtar olan kavil hul´ üzerine bedelin câîz olmasıdır. Bunun yolu mehir borcu varsa mehirden istisnaya yormaktır. Bor Onun içinde mal şartıyla yapılan talâk bâin olur. Hatta daha önce talâk-ı dar kadının mehrine ziyade olunmuş da sonra hul´ yapılmış gibi sayılır. Bu hul´u mümkün mertebe sahihlemek îçindîr. Nafakadan istisnadır sözünûn mânâsı kadını nafakası karşılığı hul´ ettiğine göredir. Aksi takdirde o nafakayı takdirdir. Nitekim geçti. Câmiu´l-Füsuleyn´de bu uzun söze hâcet yoktur. Ziyade satışta olduğu gibi akdin aslına katılır." denilmîştir.

"Huccet yazmak şartıyla hul´ olursa" Yani kocası bir huccet yazıp içînde bu eşyayı zikretmek şartıyla hul´ olursa demektir.

"Haram olmaz." Yani mücerred kocasının kabulüyle kadın kendisine haram oluvermez. Hucceti yazması ve kumaşları iade etmesi mutlaka lazımdır. Bunların o mecliste yapılması dahi lâbüddür. H. Allahu a´lem.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 22:33:19
ZIHÂR BÂBI



METİN

Lügaten zıhâr zâhera fiilinin masdarıdır. Kocası karısına: Sen bana annemin sırtı gibisin. dediği zaman Araplar "Zâhera min imraetihi" derler. (Karısına sırtını döndü mânâsınadır.) Şer´an bir müslümanın karısını velev kitabîyye veya küçük yahut deli olsun yahut kadının bütününü ifadeye yarayan uzuvlarından birini veya cüzü şâyı´ını kendine ebediyyen haram olan birine zevali mümkün olmayan bir vasıfla benzetmektir. Bize göre zimmînin zıhârı yoktur.

İZAH

Bu bahsin hul´la münasebeti zâhiren her ikisinin geçimsizlikten meydana gelmeleridir. Hul´u evvela zikretmesi haram kılınma hususunda daha mükemmel olduğu içindir. Çünkü hul´ nikâh bağını kesmekle haram kılmaktır. Zıhâr ise nikâh bâkî olmakla beraber haram kılmaktır. Fetih.

"Lügaten ilh..." Bu zıhârın lügat mânâlarından biridir çünkü zâhera fiili zahırdan alınmıştır. Sırt sırta verdiği zaman Araplar zâhertehu derler. Bahır´da Misbâh´dan naklen şöyle denilmiştir: "Hassaten zahır kelimesiyle zikredilmesi sırt mânâsına gelen zahır hayvanın binilecek yerî olduğu içindir. Cima´ halinde kadına binilir. Binaenaleyh anneye binmek hayvana binmekten istiare edilmiştir. Sonra bir kimsenin karısına binmesi yasak olan anneye binmeye benzetilmiştir. Burada lâtif bir istiare vardır. Sanki erkek karısına: Sana nikâh için binmek bana haramdır demiş gibidir."

"Şer´an bîr müslümanın karısını ilh..." İfadesi sarîh ve zimmî teşbihe şâmildir. Zimmî teşbihe misâl kocasından zıhâr olmuş bir kadını niyet ederek karısına: Sen bana filân kadın gibisin, demektir. Kezâ bir kimse karısına zıhâr yapar da ikinci karısına: Seni bunun zıhârına ortak kıldım yahut sen bana bunun gibisin derse zımnen ona zıhâr yapmış olur. Velevki o kadın öldükten veya zıhâr için keffâret verdikten sonra olsun. Çünkü bu söz "Sen bana annemin sırtı gibisin" manâsını tezammun etmektedir. Ve hem muallaka, hem gün veya ay gibi muvakkat olana şâmildir. Nitekim gelecektir. Bahır. Müslümandan murad âkıl bâliğ olandır. Velevki hükmen olsun. Binaenaleyh deli, çocuk, bunak, çıldırmış, birsamlı, baygın ve uyuyan kimselerin zıhârı sahih değildir. Ama sarhoşun, zorlanan kimsenin, hata edenin ve mâlum işaretiyle dilsizin zıhârı sahihtir. Zıhâr yapar da sonra dinden dönerse İmam-ı Azam´a göre zıhârı bâkîdir, İmameyn´e göre değildir.

"Karısını" tâbiri cariyeye de şâmildir. Ama mâlik olduğu cariye ile ecnebî kadın tariften hariçtir. Meğerki milkin sebebine izafe etmiş olsun. Nitekim gelecektir. Bir talâk-ı bâinle veya üç talâkla boşanan kadın da tariften hariçtir. Bahır sahibi şöyle demektedir: "Hatta zıhârı bir şarta bağlar da sonra kadını talâk-ı bâinle boşar ve sonra şart iddet içinde bulunursa zıhâryapmış sayılmaz. Çünkü şartın bulunduğu vakitte o kimse teşbihinde sâdıktır. Muallak talâk-ı bâin bunun hilâfınadır. Çünkü onun faydası sayıyı azaltmaktır.

"Velev kitabîyye" Yerine "Velev kâfire" dese daha iyi olur, mecûsîyye de şumulü bulunurdu. Bahır´da Muhît´ten naklen şöyle denilmîştir:

Mecûsî bir kadının kocası müslüman olur da kadına müslümanlığı arz etmeden önce ona zıhâr yaparsa sahih olur. Çünkü kendisi keffârete ehildir. Ferci yapışık, cima edilmiş ve edilmemiş kadın bunda dahildir. Nitekim Nehir´de beyan edilmiştir.

"Uzuvlarından" Baş ve boyun gibi birini benzetmesidir.

"Cüz-ü şâyı´ını benzetmektir." Senin yarın, üçte bîrin ve benzeri sözlerle olur.

"Kendine ebediyyen haram olan bîr kadına" Yani kendisine gerek ne-seben gerekse sıhriyyet ve süt dolayısıyla haram olan bir kadının bakılması haram bir uzvuna benzetmektir. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. Yahut o kadının bütününe benzetmekle yapılır. Meselâ "Sen bana anam gibisin" der. Çünkü, bunda sırtına benzetmek ve daha fazlası vardır. Nitekim gelecektir. Lâkin bu kinâyedir. Mutlaka nîyet etmesi lâzımdır. Bu da gelecektir. Anlaşılıyor ki, kendisine benzetilen kadının bakılması haram bir cüz´üne benzetmesi lâzımdır. Aksi takdirde zıhâr sahih olmaz. Velevki bütününü ifadeye yarayan bir uzvu olsun. Meselâ, annemin başı veya annemin yüzü gibisin demiş olsun. Benzetilen zevce bunun hilâfınadır. Zira onun bütün vücudu ifadeye yarayan bir cüz´ünü zikretmesi kâfidir. Velevki o cüz´e bakmak haram olmasın. Meselâ senin başın desin. Buna dikkat et! Kendine haram kıldığı kadın tâbiriyle îkinci Karısı ve carîyesi hariç kalır.

Fetih sahibi diyor ki: "Bu uzvun sırt ile bakılması helâl olmayan başka bir uzuv olması arasında fark yoktur. Buna zıhâr isminin tahsis edilmesi sırt kelimesini tağlib suretiyledir. Çünkü Arapların dilinde asıl olan bu kelimedir." Nihâye sahibi haram kılmayı zinâ ettiği kadının anasıyla kızından ihtiraz için, bil-ittifak ise diye kayıdlamıştır. Zira karısını bunlara ben zetmekle zıhâr yapmış olmaz. O bu sözü Tahavî şerhine nisbet etmiştir. Lâkin bu kavil İmam Muhammed´indir. Ebû Yusuf´a göre zıhâr yapmış sayılır, İmam-ı Azam´ın kavli de budur. Kaadi Zahîruddin: "Sahih olan da budur." demiştir. Lâkin İmâdî, îmam Muhammed´in kavlini tercih etmiştir. Nehir. Fetih sahibi diyor ki: "Bu hilâf hâkimin o kadının nikâhı helâldır veya değildir diye verdiği hükmün geçerliliğine mebnîdir. Yoksa evvela hürmetin ittifâkı olup olmadığına mebnî değildir. Hatta burada içtihad câiz midir değil midir meselesine mebnîdir..."

"Bîze göre zimmînin zıhârı yoktur." Çünkü keffâret ehlinden değildir. Fakat İmam Şâfiî´ye göre sahihtir. T.

"Zevali mümkün olmayan bir vasıfla" Annelik, kız kardeşlik velev süt cihetinden olsun ve musaheret zevali mümkün olmayan vasıflardandır.

METİN

Karısının kız kardeşine yahut üç talâkla boşadığı kadına benzetmesi bu tariften hariçtir. Mecûsîyyeye benzetmesi de öyledir. Çünkü, müslüman olması câizdir. Haram olan biri tâbiri erkek ve kadına şâmil olan şahsın sıfatıdır. Binaenaleyh kadını babasının veya akrabasından birinin fercine benzetse zıhâr yapmış olur. Bunu musannıf Bahır sahibine uyarak söylemiştir. Fakat Nehir sahibi bunu Bedayı´ın şu ifadesiyle reddetmiştir:

"Zıhârın şartlarından bîri kendisiyle zıhâr yapılanın kadınlar cinsinden olmasıdır. Hatta bir adam karısını babasının veya oğlunun sırtına benzetse sahih olmaz. Çünkü bu ancak şeriatla bilinen bir şeydir. Şeriat ise kadınlar hakkında vârid olmuştur.

Evet, Hâniyye´nin şu ifadesi vârid olabilir: "Sen bana kan, şarab, domuz, gıybet, koğuculuk, zina, ribâ, rüşvet ve müslümanı öldürmek gibi sin" der de talâk veya zıhârı niyet ederse, sahih kavle göre niyetiyle olur. Sen bana anam gibisin sözü böyledir. Çünkü anaya teşbih ziyadesiyle onun sırtına benzetmektir. Bunu Kuhistânî Muhît´e nisbet ederek söylemiştir. Zıhârı milke veya milkin sebebine izafe etmek de sahihtir. Meselâ; "Seni nikâh edersem şöyle olsun" der. Hatta, "Seninle evlenirsem sen bana yüz kerre annemin sırtı gibi ol" dese her defası için bir keffâret vermesi icab eder. Tatarhâniyye.. Kadının erkeğe zıhâr yapması hükümsüzdür. Ona hürmet ve keffâret yoktur. Bununla fetva verilir. Cevhere. İbn-i Şihne yemin keffâreti lâzım geleceğini tercih etmiştir.

İZAH

"Çünkü müslüman olması câizdir." Kitabîyye olması da öyledir. Nitekim Bahır´da beyan edilmiştir. Şu halde onun ebedî haram olması mecûsîlik vasfının devamına bakaraktır. Bu vasıf ortadan kalkarsa ebedîliği kalkar. T.

"Fakat Nehir sahibi ilh..." Ben derim ki: Bu ifadenin bir misli de Ha-niyye´nin şu sözüdür: "Erkeğe benzetmek hangi erkeğe olursa olsun zıhâr değildir." Bu sözün benzeri de Tehzib´den naklen Tatarhâniyye´de ve keza Zahîriyye´de mevcuddur. Sonra bunu açıkça Hâkim´in Kâfî´sinde dahi gördüm. Bu Muhît sahibinin eleştirme yaparak: "Zıhâr yapmış sayılması gerekir." demesine aykırıdır. Nehir sahibi diyor ki: "Bununla Bahır´ın sözü defedilmiş olur. Bahır sahibi Muhît´in ifadesini kesin olarak kabul etmiş, fakat inceleme yaparak nakletmemiştir.

"Evet, Hâniyye´nin şu ifadesi vârid olabilir ilh..." Nehir´de böyle denilmiş ise de bu söz reddedilmiştir. Çünkü Hâniyye´nin ifadesi bunun hilâfınadır. Nassı şudur: "Bir kimse karısına: Sen bana lâşe, kan ve domuz eti gibisin, derse bu hususta muhtelif rivâyetler vardır. Sahih olan rivâyete göre bir şey niyet etmemişse îlâ olmaz. Talâkı niyet etmişse talâk olur. Zıhârı niyet etmişse zıhâr olmaz." Tatarhâniyye ile Şürunbulûliyye´de dahi Hâniyye´yenisbet edilerek böyle denilmektedir. Binaenaleyh anlaşılıyor ki, zıhâr olmaz sözü Nehir sahibinin nüshasından düşmüştür. Bununla Bedâyı ve diğer kitabların ifadeleri te´yid edilmiş olur. Anla!

"Çünkü anaya teşbih" Sözü bir itirazın cevabıdır. İtiraz: "Burada mahreminin bakılması haram bir uzvuna benzetme yoktur." şeklindedir.

"Muhît´e nisbet ederek söylemiştir." Benim Kuhistânî´de gördüğüm bunu sahihlemekten bahsetmeksizin Nazm´a nisbet etmesidir. Bu sadece Hâniyye´de zikredilmiştir. Lâkin gördüğün gibi şârihin söylediğinin aksinedir.

"Seni nikâh edersem şöyle olsun." Sözü milkin sebebine misâldir. Milke misâl ise: Benim karım olursan şöyle olsun demesidir.

"Şöyle olsun" Sözünden murad: Sen bana annemin sırtı gibi ol demektir. "Ve sen boşsun" Sözünü ziyade eder de sonra muallak talâk yerini buldukta o kadınla tekrar evlenirse zıhârın hükmü bâkîdir. Meğer ki bunu öne alarak: Sen boşsun ve bana annemin sırtı gibisin demiş olsun. Bu takdirde kadın talâk ile evvela bâin olur. Çünkü cima´dan önce boşanmıştır. İmam-ı A´zam´a göre bu iş vuku hususundaki tertibe göredir. İmameyn buna muhâliftir. Nitekim Dürr-ü Müntekâ´da bu bâbın sonunda beyan edilmiştir. Biz onu tâlikta ve îlâ bâbının başında arz etmiştik.

"Yüz kerre" Sözü haldir. Cümlenin mef´ulüne de hal olabilir. cevabı şarta da. Mef´ulün hali dersek: "Bu sözü yüz defa tekarlayarak söylerse, mânâsına gelir. Cevabı şarta hal olması daha yakındır ve mef´ulün tamamlaması olur. Her iki ihtimale göre de zıhar ve keffâret tekerrür eder. Birinci ihtimale göre bu zâhirdir. İkinciye göre de öyledir. Çünkü: Sen defalarca yahut binlerce boşsun." demiş gibi olur. Böyle dese kadın üç talâkla boş olur. Nitekim cima edilmeyen kadının talâkı bâbından az önce geçmişti. "Sen bana bin defa haramsın" Sözünü cima ettiği karısına söylerse bunun hilâfına yalnız bir defa boş olur. Bunu orada arz etmiştik. îlâ bâbının sonunda da geçmişti ki, bu iki sözün arasındaki fark şudur: Yüz defa dediğinde o sözü yüz defa söylemiş gibi olur. Haram sözünü defalarca tekrarlarsa onunla yalnız bir talâk hâsıl olur. Çünkü o bâindir. Talak sözü onun hilâfına olarak sarîhtir. Sarîh sarîhe lahîk olur. Zıhâr dahi zıhâra lahîk olur. Nitekim metinde gelecektir. Anla!

"Kadının erkeğe zıhâr yapması hükümsüzdür." Yani kadın kocasına:

"Sen bana annemin sırtı gibisin" yahut "Ben sana annenin sırtı gibiyim" derse bu söz hükümsüz kalır. Çünkü kadının haram kılmaya hakkı yoktur. T.

"Ona hürmet yoktur." Sözü hükümsüz kaldığını beyandır. Yani bu kadının cima için kocasına imkân vermesi haram değildir. Zıhâr ve yemin keffâreti vermesi de lâzım gelmez. T.

"Bununla fetva verilir." Bu kavlin mukabili Şürunbulâlî´nin Vehbâniyye şerhinde Hasan b. Ziyad´dan nakledilmiştir ki, ona göre kadının zıhârı sahihtir, zıhâr keffâreti vermesi icab eder. Bu kavil İmam Ebû Yusuftan da rivâyet olunmuştur. T.

"Yemin keffâreti lâzım geleceğini tercih etmiştir." Binaenaleyh yemin bozulunca bu keffâret vâcib olur. Bazıları zıhâr keffâreti vacib olacağını söylemişlerdir. Bu söz tâlik suretiyle söylenmişse keffâret kadın o adamIa evlendiği vakit vâcib olur. Kadın halen nikâhında iken söylenmişse derhal vâcib olur. Çünkü kadına kocasını cima´dan men etmek için kesin olarak direnmek helâl değildir. Bunu İbn-i Vehbân´dan naklen Bahır sahibi söylemiştir.

METİN

Bu yani zıhâr: Sen bana annemin sırtı gibisin yahut annenin sırtı gibisin -söylemeyip bana kelimesini söylemese de hüküm böyledir. Nitekim Nehir´de belirtilmiştir.- yahut senin başın annemin sırtı gibidir ve benzeri sözlerle olur. Meselâ, boyun gibi bütün insanı ifade eden kelimelerle yahut senin vücudunun yarısı -cüzü şâyı´ı da öyledir- annemin sırtı gibidir yahut annemin karnı gibidir veya annemin uyluğu gibidir yahut annemin ferci gibidir veya kız kardeşimin sırtı gibidir, halamın sırtı gibidir, annemin ferci gibidir, kızımın ferci gibidir gibi sözlerle olur. Şerhin nüshalarında böyle denilmiştir. Bundaki tekrar gözden kaçmamaktadır. Metnin nüshalarında ise: "Yahut babamın ferci veya akrabamın ferci gibisin." denilmiştir. Bunun reddedildiğini gördün. Bu gibi sözlerle o kimse niyetsiz zıhâr yapmış olur. Çünkü söz sarîhtir. Artık keffâret verinceye kadar o kâdınla cimada bulunmak ve cima´ın mukaddimeleri kendisine haram olur. Çünkü temastan men edilmiştir. Bu hepsine şâmildir. Kezâ kadının cima için kocasına imkân vermesi de haramdır. Ama bakmak haram olmaz. İmam Muhammed´den bir rivâyete göre adam yoldan gelirse şefkat için karısını öpmesi caizdir. Velevki kadın ona milki yeminle yahut başka kocayla evlendikten sonra dönmüş olsun. Çünkü zıhârın hükmü bâkîdir.

İZAH

"Sen bana..." Bahır sahibi diyor ki: "Sen benden, sen bence ve sen benimle sözleri de bunun gibidir."

"Nitekim Nehir´de belirtilmiştir." Yani Nehir sahibi Bahır sahibinin yaptığı incelemeye muhâlif olarak bana kelimesini söylemeden "Sen annemin sırtı gibisin." demekle zıhâr yapmış olması lâzım geleceğini söylemiştir. Hayreddin-i Remlî diyor ki: "Bununla zıhârı niyet etmedikçe zıhâr olmaz. Çünkü zarf mâlum olduğu vakit onu cümleden atmak câizdir. Onu niyet etmesi sahih olur. Düşün!" Bu izaha göre o zıhârın kinâyesi demek olur ki, niyete bağlıdır. Çünkü sözün "Benden başkasına annemin sırtı nasılsa sen de öylesin." mânâsına ihtimali vardır."

"Ve benzeri ilh..." Bahır sahibi diyor ki: "Talâkın izafe edilmesi sahih olan her şeyle zıtlâryapmış olur. Binaenaleyh el, ayak ve benzerleri bundan hariçtir."

"Annemin sırtı gibidir ilh..." Yani mahreminden ebediyyen bakması helâl olmayan her uzvu böyledir. Nitekim yukarıda geçti. Bununla bakması helâl olan el, ayak ve yan gibi uzuvlar hariç kalır. Bunlarla zıhâr olmaz. Hâniyye´de bildirildiğine göre: Sen bana annemin dizi gibisin dese kıyasda zıhâr yapmış olur. Senin uyluğun annemin uyluğu gibidir dese zıhâr yapmış olmaz. Senin başın annemin başı gibidir sözü de böyledir. Yani ikincide müşebbeh tarafından şart yoktur. Üçüncüde ise müşebbehüm bih tarafında şart bulunmamaktadır.

"Bundaki tekrar gözden kaçmamaktadır." Zira annenin ferci iki defa zikredilmiştir. Tahtâvî buna cevap vererek: "Yahut annemin ferci yahut kızımın ferci sözünden murad bunu ikisinin arasında tereddütlü söylediğine göredir." demiştir.

"Metnin nüshaları"ndan murad şerhsiz yazılan nüshalardır. "Niyetsiz zıhâr yapmış olur." Yani bunlarla yalnız zıhâr meydana gelir. Talakı niyet ederse sahih olmaz. Çünkü nesh edilmiştir. onu yapamaz. Hidâye´de böyle denilmiştir. Bu söz zıhârın vaktiyle İslâm´da talâk sayıldığını gerektirir. Tâ ki neshle vasıflansın. Halbuki Hidâye sahibi evvela zıhârın cahiliyyet devrinde talak sayıldığını söylemiştir. Bu söz zıhârın nâsih olmamasını gerektirir. Bahır. Cevap şudur: Zıhâr hem cahiliyyet devrinde, hem İslâm´ın ilk devirlerinde talâk idi. Buna delil Peygamber (S.A. V.)´in: "Seni ancak ona haram olmuş görüyorum." buyurmasıdır. Bunun üzerine "Kaa semia" âyeti inmiştir.

"Çünkü söz sarîhtir." Ulemanın sözlerinden zâhir olan şudur ki, sarîhten murad uzuv zikredilendir. Dürr-ü Müntekâ. Kinâye lâfızlarını musannıf ileride bildirecektir. Tahtâvî diyor ki: "Şaka yapanın zıhârı sahihtir. Zıhâr talâkın sayısını azaltmaz. Talâk-ı bâin mânâsına da gelmez. Velev ki müddet uzasın." Hindiyye.

"Ve cima´ın mukaddimeleri" Öpmek, sıkmak, fercine şehvetle bakmak gibi şeylerdir. Şehvetsiz dokunmak ise bil ittifak bundan hariçtir. Nehir.

"Çünkü temastan men edilmiştir ilh..." Yani Teâlâ Hazretlerinin:

"Karı-koca birbirlerine temas etmezden önce..." âyet-i kerîmesiyle temastan men edilmiştir. Bu hem cima´a, hem onun mukaddimelerine şâmildir. Ayeti mecaza hamletmek için bir sebeb yoktur. Mecaz mânâsı cima´dır. Çünkü hakikat mânâsı mümkündür. Binaenaleyh bunların hepsi nass ile haram kılınmıştır. Nitekim Fetih´de beyan edilmiştir.

Ben derim ki: Şehvetsiz dokunmanın bilicma hariç kalması mecaza yorumlamayı mûcib değildir. Bahır´ın ifadesi buna muhâliftir.

"Ama bakmak haram olmaz." Yani kadının sırtına, karnına, saçlarına ve göğsüne bakmak haram değildir. Bahır. Yani şehvetle baksa bile haram değildir demek istiyor ki, şehvetle fercine bakmak bunun hilafınadır. Nitekim geçti.

"şefkat için" tâbiri gösteriyor ki, öpmek ancak şehvetle olursa haramdır. Bunu ağzından öpmezse diye kayıdlamak gerekir, Çünkü ağızdan öpmek mutlak surette hürmeti musahereyi icab eder. Düşün!

"Keffâret verinceye kadar" İfadesi haramdır sözünün gayesidir. Ama bu zıhâr muvakkat olmadığına göredir. Muvakkat olursa vaktin geçmesiyle sakıt olur. Nitekim gelecektir.

"Ona dönmüş olsun ilh..." Nehir sahibi diyor ki: "Musannıf gaye ile yani "keffâret verinceye kadar" demekle şunu ifade etmek istemiştir ki, bu adam karısını üç defa boşar da kadın tekrar ona dönerse zıhârla döner. Keza kadın cariye olur da onu satın alır ve akid bozulursa yahut kadın hurre olur da dinden dönerek darı harbe kaçar ve esir edilerek sonra kocası onu satın alırsa. keffâret vermedikçe kadın ona helâl olmaz."

METİN

Liân da öyledir. Keffaret vermeden cima´da bulunursa tevbe ve istiğfar eder ve yalnız zıhâr için keffâret verir. Bazıları cima için ayrı keffâret vermesi lâzımdır demişlerdir. İkinci defa cima´da bulunursa keffâret vermeden karısına dönemez. Âyette zikredilen dönmesinden murad kadınla cima´da bulunmanın mubah olduğuna kuvvetle azmetmesidir. Azmeder de sonra cima´da bulunmamaya karar verirse keffâret vermesi vâcib değildir. Yani âyetteki avdet ederlerse tâbirinden murad söylediklerinden dönerler de cima´da bulunmak isterlerse demektir, Ferrâ diyor ki: "Avdet rucu´ demektir. Buradaki (li) edatı (an) mânasınadır." (Yani limâ kâlû cümlesinin mânâsı söylediklerine dönerler demek değil, söylediklerinden dönerlerse mânâsınadır demek istiyor.) Kadının kocasından cima istemeye hakkı vardır. Çünkü buna hakkı teallûk etmiştir. Ama keffâret verinceye kadar kocasını kendisinden istifadeden men etmesi gerekir. Hâkime vâcib olan da adamı keffâret vermeye zorlamaktır. Bu kadından zararı defy içindir ki, ya keffâret verinceye yahut boşayıncaya kadar o adamı hapset-mek veya döğmekle olur. Keffâret verdim derse yalancılıkla mâruf olmamak şartıyle tasdik edilir. Zıhârı bir vakitle kayıdlamışsa o vaktin geçmesiyle zıhâr sâkıt olur. Zıhârı Allah´ın dilemesine tâlik etmek onu ibtal eder. Filanın dilemesine tâlik etmesi bunun hilâfınadır.

İZAH

"Liân da öyledir." Yani onun da hürmeti ebedî kalır. Velevki kadın başka kocaya gittikten sonra tekrar ilk kocasına dönsün. Kadın tasdik edinceye veya erkek kendini yalanlayıncaya yahut her ikisi veya birisi lian ehliyetinden çıkıncaya kadar hürmet bâkîdir. Nitekim izahı gelecektir. Şübhesiz kadının cariye olması veya dinden dönmesi kendisini liâna ehil olmaktan çıkarır. Binaenaleyh meselenin bu ikisiyle tasviri dahi sahih değildir.

"Tevbe ve istiğfar eder." Bahır sahibi diyor ki: "İstiğfar Muvatta´da İmam Mâlik´in kavli olmak üzere nakledilmiştir. Bundan murad o günâhtan tevbe etmektir. Adı geçen günâh keffâretvermeden cima´da bulunmanın haram olmasıdır." Bu ifade bu hususta hadîs sâbit olmadığını gösterir. Nitekim Fetih´de de kaydedilmiştir. Lâkin Nûh Efendi´nin Allâme Kâsım´dan naklettiğine göre bunu İmam Muhammed Asıl nâmındaki kitabında zikretmiş ve şöyle demiştir: "Bize Resûlüllah (S.A.V.)´den nakledildi ki, bir adam karısına zıhâr yapmış ve keffâret vermeden onunla cima´da bulunmuş. Peygamber (S.A.V.) bunu duyunca o adama Allah Teâla´dan istiğfarda bulunmasını ve keffâret vermedikçe bu işi bir daha yapmamasını emir buyurmuş." İmam Muhammed´in tebligatı, senedlidir. Bunu da oruç bahsinde senedli olarak zikretmiştir.

"Bazıları cima için ayrı keffâret vermesi lazımdır demişlerdir." Bu sö-

zün zâhirine bakılırsa söyleyen bizim mezhebimizdendir. Halbuki öyle değildir. Çünkü Fetih´de şöyle denilmektedir: "İki keffâret vâcib olmaz. Nitekim Amr b. Âs´dan Kâbisâ, Saîd b. Cübeyr, Zührî ve Kûtâde´den iki keffâret lazım geldiği nakledilmiştir. Hasan-ı Basri ile Nehaî´den rivâyet edildiği gibi üç keffâret dahi lâzım gelmez."

"Karısına dönemez ilh..." Dönerse yine tevbe ve istiğfar eder. Çünkü keffâret vermeden hürmet hâla bâkîdir.

"Keffâret vermesi vâcib değildir." Çünkü kuvvetli azim yoktur. Bazılarının dediği gibi nefsi azim ile keffâret vâcib olur da sonra sukut eder demek değildir. Çünkü keffaret sâkıt olduktan sonra ancak yeni bir sebeble icab eder. Bunu Bedâyı´dan naklen Bahır sahibi söylemiştir. Lâkin Bedâyı´da bundan sonraki bâbta: "Azmeder de sonra kadını talâk-ı bâinle boşarsa keffâret sâkıt olur." denilmiştir. Buna şöyle cevap verilebilir:

"Vâcib değildir diyecekken müsamaha göstererek sâkıttır kelimesini kul-lanmıştır."

"Kadınla cima´da bulunmanın mubah olduğuna" İfadesindeki mubah olduğuna kaydı şunun için yapılmıştır: Bahır sahibi: "Ulemanın kadınla cima´da bulunmaya azmetmesidir sözlerinden muradları o kadınla cima´da bulunmanın mubah olduğuna azmetmesidir. Yoksa cima´ın kendisine azmetmesi değildir. Çünkü demişlerdir ki, âyet-i kerîmedeki sonra dönerlerse tâbirinden murad söylediklerini bozmak ve kaldırmak için dönerlerse mânâsınadır. Bu ise ancak o kadının cima´ı haram olduktan sonra onu mubaha döndürmekle olur. Çünkü mubah haramın zıddıdır, Yoksa cima´ın kendisi değildir." demiştir.

"Söylediklerinden dönerlerse ilh..." sözü "Avdet ederlerse"nin tefsiridir. Burada münasip olan "Yani âyetteki" diyeceğine "Yahut ayetteki" tâbirini kullanmasıydı. Çünkü avdeti cima´ı mubah görmeye azmetmek diye tefsirde bulunmak âyette muzaf takdir edildiğine göredir. Yani söylediklerinin zıddına dönerlerse demektir. Nitekim yukarıda geçmişti. Şârihin bahsettiği ise naklettiğine mebnî başka bir tefsirdir.

"Adamı keffâret vermeye zorlamaktır." Bu söze şöyle itiraz edilmiştir:

Keffaret vermeye zorlamaktan fayda ancak cima´dır. Cima ise erkeğe ancak ömründe bir defa hükmolunur. Nitekim kasm bâbında geçmişti. Onun içindir ki, kadınla bir defa cima´da bulunduktan sonra âleti kalkmaz olsa te´cil edilmez.

Hamevi diyor ki: "Bu meseleyi zıhârdan önce hiç cima´da bulunmadığına göre farz etmek ihtimalden uzaktır. Şöyle denilebilir: Keffârete zorlamanın faydası günâhı kaldırmaktır." Yani zıhâr bir mâsiyettir. Erkeği üzerine diyâneten vâcib olan kadının cima hakkına mâni olmaya sevk eder. Onun için bu mâsiyeti yok etmesini emreder ki, kadın kendisine helâl olsun. Nasıl ki îlâ yapan kimseye müddeti içinde karısına cima´da bulunması emrolunur. Cima´da bulunmazsa kadından zararı defy için kadın talâk-ı bâinle boş olur.

"Hapsetmek veya döğmekle olur." Yani evvela hapseder, yine inadında devam ederse onu döğer. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir.

"Zıhân bir vakitle kayıdlamışsa ilh..." 0 vakit içinde kadına yaklaşmak isterse keffâret vermeden câiz olmaz. Zâhire bakılırsa vakit dört ay yahut fazla olduğu takdirde îlâ sayılmaz. Çünkü rüknü yoktur. İlânın rüknü yemin etmek yahut meşakkatli bir işe tâlikta bulunmaktır. T. Bu zâhirdir. Zeylaî´de buradan başka bir yerde şöyle denilmiştir: "Zıhâr yemindir diyenin sözü fâsiddir. Çünkü zıhâr münker bir söz ve hâlis bir yalandır. Yemin ise meşru ve mubah bir tasarruftur." Sonra Hâkim´in Kâfîsi´nde şöyle denildiğini gördüm: "Zıhar yapan kimseye îlâ dahil değlidir. Velevki kadınla dört ay cima´da bulunmasın."

"Filanın dilemesine ilh..." Çünkü bu zıhârı ibtal etmez. O filan meclisde dilerse zıhâr olur. Nitekim Nehir´de beyan edilmiştir. H.

METİN

Sen bana annemin mislisin yahut annem gibisin -kezâ bana kelimesini atarak sen annemsin- sözüyle iyilik yahut zıhâr veya talâk niyet ederse niyeti sahihtir, niyet ettiği şey olur. Çünkü bu kinâyedir. Hiç bir şey niyet etmez veya gibi edatını atarsa hükümsüz kalır ve en azı olan iyilik yani keramet teayyün eder. Ama sen anamsın veya ey kızım, ey kız kardeşim gibi sözler mekrûhtur. Sen bana anam gibi haramsın sözü ile niyet ettiği zıhâr veya talâk sahih olur. Haram sözünü ziyade ettiği için bu keramet mânâsını murad etmeye mânidir. Hiç bir şey niyet etmezse en aşağısı sâbit olur ki, o da esah kavle göre zıhârdır. Sen bana annemin sırtı gibi haramsın sözüyle yalnız zıhâr sâbit olur. Çünkü bu söz sarîhtir.

İZAH

"Niyet ederse ilh..." Cümlesi zıhârın kinâyelerini beyandır. Musannıf bununla işaret ediyor ki, sarîh sözde mutlaka uzvu zikretmek lâzımdır. Bahır.

"Çünkü bu kinâyedir." Yani zıhâr ve talâkın kinâyelerinden biridir. Bahır sahibi diyor ki: "Bununla talâkı niyet ederse haram lâfzında olduğu gibi talâk-ı bâin meydana gelir. İlâyı niyetederse Ebû Yusuf´a göre îlâ, İmam Muhammed´e göre zıhârdır. Sahih kavil hepsine göre îlâ olmasıdır. Çünkü teşbihle te´kid edilmiş bir haramdır." Fetih sahibi buna itirazla:

"Bu ancak sen bana annem gibi haramsın sözünde doğrudur. Halbuki bizim sözümüz mücerred sen anamsın dediğine göredir." demiştir. Yani haram sözünü söylemediği zaman demek istemiştir.

Ben derim ki: Şöyle cevap verilebilir: Hürmet açık olarak söylenmese de murad edilmiştir. Şu da var ki Hayreddin-i Remlî: "Kezâ mücerred hürmeti niyet ederse zıhâr olması gerekir. O kimsenin ben iyiliği niyet ettim demesi şayet kavga ve talâk müzakeresi halindeyse kazaen tasdik edilmemelidir." demiştir.

"Veya gibi edatını atarsa" Yani sen anamsın derse hükümsüz kalır. Bunu Zeyd arslandır cümlesinde olduğu gibi istiare saymak kötü zandan sayılır. Bunu Kuhistânî´den naklen Dürr-ü Müntekâ sahibi söylemiştir.

Ben derim ki: Fetih´den nakledeceğimiz; "Edatı açıkça söylemek mutlaka lâzımdır." sözü de buna delâlet eder.

«Hükümsüz kalır.» Çünkü teşbih hakkında mücmeldir. Hususî bir maksad anlaşılmadıkça bir şeye hüküm edilemez. Fetih.

«Mekrûhtur ilh...» Şârih Bahır ile Nehir´e uyarak mekrûh olduğunu kesin söylemiştir. Fetih´in ibâresi ise şöyledir: "Sen annemsin derse zıhâr yapmış olmaz. Ama mekrûh olması gerekir. Ulemanın açıkladıklarına göre bir adamın karısına ey kız kardeşim demesi mekrûhtur. Bu hususta Ebû Dâvûd´un rivâyet ettiği bir hadîs vardır: "Rasûlüllah (s.a.v.) bir adamı karısına: Ey kız kardeşim derken işitti de bunu kerîh gördü ve bundan nehy buyurdu." denilmektedir. Nehyin mânâsı teşbih sözüne yakınlığıdır. Bu hadîs olmasa bu zıhârdır denilebilirdi. Çünkü sen anamsın sözündeki teşbih edatı da zikredilince ondan daha kuvvetlidir. Ey kız kardeşim sözü şüphesiz istiaredir. O da benzetmeye binaen söylenir. Lâkin hadîs onda nehy ve kerâhetten başka bîr hüküm beyan etmediğlne göre onun zıhâr olmadığını göstermiştir. Binaenaleyh anlaşılıyor ki, şer´an zıhâr olması için teşbih edatını açık olarak söylemek mutlaka lâzımdır.

«Niyet ettîği zıhâr olur.» Çünkü kadını hürmette anasına benzetmiştir. Halbuki bu adam karısını anasının sırtına benzetse zıhâr yapmış olurdu. Anasının bütününe benzetmekle bilevla zıhâr yapmış olur. Nehir.

«Veya talâk sahih olur.» Çünkü bu söz kinâyelerdendir. Kinâyelerle ise ya niyet yahut halin delâleti bulunmak şartıyla talâk vâki olur. Sen annem gibisin sözü hürmeti te´kiddir. Talâk murad ettiğine delil bulunursa meselâ karısı talâkı istediyse kocası ben zıhârı niyet ettimdediği takdirde ne hüküm verileceğini bir yerde görmedim. Nehir.

Ben derim ki: Tasdik edilmemesi gerekir. Çünkü kinâyeler bâbında halin delâleti acık bir karine olarak niyete tercih edilir. Binaenaleyh en aşağısını niyet ettim iddiasında tasdik edilmez. Çünkü bunda kendine tahfif vardır. Şu da var ki, bu meselede îlâyı yahut mücerred haram kılmayı niyet ederse ne hüküm verileceği beyan edilmemiştir. Tatarhânîyye´de Muhît´ten naklen şöyle denilmektedir: "Sadece haram kılmayı nîyet ederse niyeti sahihtir." Yine orada Hâniyye´den naklen: "Talâkı veya zıhârı yahut îlâyı hiyet ederse niyetine göre olur." denilmektedir.

Hayreddîn-i Remlî diyor kî: "Haram kılma niyeti sahihtir dersek bu Ebû Yusuf´a göre îlâ, İmam Muhammed´e göre zıhâr olur. Yukarıdaki sahihlemesine göre bil-ittifak zıhâr olur. Çünkü teşbihle te´kîdlenmiş bir tahrimdir. Bunu söylememiz memleketimizde çok vuku bulduğu içindir."

Ben derim ki: Hâkim´in Kâfîsi´nde: "Haram kılmayı murad eder de talâkı niyet etmezse zıhâr olur." denilmektedir.

«En aşağısı sâbit olur» Çünkü uzun zaman geçse de nikâh milkini gi-dermemiştir. T.

«Esah kavle göre...» Çünkü yukarıda geçtiği gibi bu söz teşbihle te´kid edilmiş bir tahrimdir. Hâniyye´de: "Ebu Hanife´den bir rivâyete göre îlâ olur. Ama sahih olan birincisidir." denilmiştir.

«Çünkü bu söz sarihtir.» Zira sırt kelimesi açık söylenmiştir. Binaenaleyh o kimse talâkı da, îlâyı da niyet etse veya hiç niyeti olmasa zıhâr yapmış olur. Bahır. İmameyn´e göre talâk veya îlâyı niyet ederse niyetine göre olur. Ebû Yusuf´tan bir rivâyete göre bu sözle talâkı murad ederse talâk lâzım gelir. Zıhârı ibtal iddiası tasdik edilmez. Kezâ bununla yemini murad ederse hem îtâ hem zıhâr yapmış sayılır. Tatarhâniyye.

METİN

Bir kimsenin cariyesine ve izni olmadan aldığı karısına zıhâr yapması, sonra kadının razı olması sahih değildir. Çünkü ortada karı-kocalık diye bir şey yoktur. Siz bana annemin sırtı gibisiniz sözü bil-ittifak bütün kadınlarına zıhârdır ve her biri için keffâret verir. İmam Mâlik´le İmam Ahmed:

"İlâda olduğu gibi bir keffâret vermesi kâfidir." demişlerdir. Bir kimse bir meclisde veya ayrı ayrı meclislerde karısına birkaç defa zıhâr yapsa her zıhâr için bir keffâret vermesi lâzım gelir. Bu sözleriyle tekrar ve te´kîdi niyet etmîşse bakılır: Bir meclisde ise kazaen tasdik olunur, değilse mu´temed kavle göre tasdik olunmaz. Kezâ zıhârı nikâhına tâlik ederse hüküm yine budur. Nitekim Tatarhâniyye´den naklen geçmişti.

FER´Î MESELELER: Sen bana her gün annemin sırtı gibisin sözünde zıhâr bir olur. Ama senbana her günün içinde diyerek söylerse zıhâr yenilenir. O adam geceleyin karısına yaklaşabilir. Şayet bugün annemin sırtı gibisin ve her gün geldikçe derse, îlk zıhâr bakî kalmak şartıyla her gün geldikçe ayrı bîr zıhâr yapmış olur. Her ne zaman zıhâr tekerrür eden bir şarta tâlik ederse zıhâr da tekerrür eder. Bütün ramazanda ve bütün recebde annemin sırtı gibisin derse istihsanen bir olur ve recebde keffaret vermesi sahih olur, şabanda sahih olmaz. Bu adam zıhâr yapıp da meselâ cuma gününü istisna eden kimse gibi olur. İstisna ettiği gün keffâret verirse câiz olmaz aksî takdirde câiz olur. Tartarhâniyye ve Bahır.

İZAH

«Bir kimsenin cariyesine» İbtidaen zıhâr yapması sahih değildir. Ama bakâen yani sonradan zıhârı sahih olur. Yukarıda geçmişti ki, cariye olan karısına zıhâr yapar da sonra onu satın alırsa zıhâr bâkîdir. Çünkü zıharın hürmeti yerine tesadüf ettimi ancak keffâretle gîderilir. Nitekim Nehîr´de beyan edilmiştir.

«Sonra kadının razı olması» Yâni kadının sonradan nikâha razı olması ile zıhâr sahih olmaz. Zıhârın bâtıl olması şundandır: Bu adam kadın razı olmazdan önce yaptığı teşbihde sâdıktır. Zıhârı iradeyle razı olmaya bağlı değildir. Meselenin tamamı Bahır´dadır.

"İlâda olduğu gibi" Zira bu adam kadınların hepsine îlâ yaparsa geçerli olur ve kendisine bir keffâret lâzım gelir. Bize göre burada fark şudur: Zıhârda keffâret haram hükmünü kaldırmak içindir. Kadınlar bir kaç olunca bu hüküm de müteaddid olur. îtâda ise keffâret Allah Teâlâ´nın ismi çiğnendiği içindir. Bu birdir, müteaddid değildir. Bunu Bahır sahibiyle başkaları söylemişlerdir.

«Bir meclisde ise kazaen tasdik olunur ilh...» Ben derim ki: Fethü´l-Kadir´de bu ibare şöyledir: "Zıhârı bir kadına bir meclisde yahut muhtelif meclislerde iki defa veya daha fazla tekrarlarsa keffâret de tekrarlanır. Meğerki ilk söylediğinden sonraki sözlerle te´kid kasdetmiş olsun. O zaman her ikisinde kazaen tasdik edilir. Bazılarının dediği gibi bir meclisde olur, ayrı meclislerde olmaz değildir." Bu ibârenin bir misli de Sirâc´dan naklen Şürunbulâliyye´dedir. Bahır sahibi diyor ki: "Bazı kitablarda bir meclisle çok meclis arasında fark görülmüştür. Ama mu´temed olan birincisidir." Bununla anlaşılıyor ki, musannıf ve şârih meseleyi karıştırmışlardır. Sonra Tahtâvî´nin buna tenbihde bulunduğunu gördüm.

«Kezâ» Yani zıhârı kadının nikâhına tekrar ifade eden bir kelimeyle tâlik ederse zıhâr ve keffâret tekerrür eder. Nitekim yukarıda "Seninle evlenirsem sen bana yüz defa annemin sırtı gibî ol." dediği yerde geçmiştî. Tekerrür eden bir şarta tâlik etmesi de böyledir. Nitekim az ileride gelecektir.

«Zıhar bir olur.» Ve bir keffâret vermekle bozulur. Hindiyye Karısına geceleyin yakınlaşamaz. T. Yani keffâret vermeden yakınlaşamaz. Çünkü bu müebbed zıhârdır.

«Zıhâr yenilenir.» Yani her gün ayrı ayrı zıhâr yapmış olur. Karısına geceleyin yakınlaşabilir. Bahır. Çünkü zarfda şart mânâsı vardır. T. Gündüzün kadına yakınlık etmek isterse o günün keffâretini vermesi lâzım gelir. Geçmişin keffâreti gerekmez. Çünkü o bâtıl olmuştur. Nitekim zâhirdir.

«Ve her gün geldikçe derse ilh...» Bu ibârede düşüklük vardır. Bunu Bahır´ın şu ifadesi gösterir: "Sen bana bugün annemin sırtı gibisin ve her gün geldikçe derse o gün kadına zıhâr yapmış olur. O gün geçtimi bu zıhâr batıl olur. Karısına geceleyin yaklaşabilir. Ertesi gün başka bir zıhâr yapmış olur ki, bu zıhâr muvakkat değil daimîdir. Kezâ her gün geldikçe ayrı bir zıhar yapmış olur, ilk zıhâr da bâkîdir." Bu ifadenin muktezası ilk gün istediğini yaparsa onun keffâretini vermesidir. Ondan sonra azmettiği her günün keffâretini verir. Çünkü her günün zıhârı bâkîdir. Ondan sonraki günde de yenilenecektir. Çünkü her geldikçe sözü fiillerin tekrarını ifade eder. Sadece "her" sözü böyle değildir. O ferdlerin umumunu ifade eder. Yani yukarıdaki meselede her gün sözünde olduğu gibi günlerin umumunu ifade eder.

«Tekerrür eden bir şarta tâlik ederse» meselâ şu haneye her girdikçe sen bana annemin sırtı gibi ol derse;.girmek tekrarlandıkça zıhâr da tekerrür eder. Nitekim Bahır´da böyle denilmiştir.

«Recebde keffâret vermesi sahih olur.» Ramazanda vermesi de anla-şılıyor ki öyledir. Hatta evlâdır,

«Şabanda sahih olmaz.» Çünkü şabanda kadınla cima´da bulunması keffâretsiz câizdir. Bu zıhâr müddetinde dahil değildir. Keffâret şer´an yasak olan cima´ı mubah gördüğünde onu yapmaya azmettiği zaman vâcib olur. Daha önce vâcib olmaz. Zâhire bakılırsa bu hususta receb ayında cima etmesiyle etmemesi arasında fark yoktur. Çünkü keffâret vermeden Önce cima etmekle kendisine ancak tevbe ve istiğfar lâzım gelir. Keffâret cima´a azmettiği zaman lâzımdır. Keffâretin lüzumu cima´la değil sâbık zıhârladır. Binaenaleyh müddeti içinde olmadıkça keffâret sahih değildir. Müddetten önce veya sonra olması müsavîdir. Anla! AIIahu a´lem!

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 10 Mart 2010, 22:50:14
KEFFÂRET BÂBI



METİN

Keffâretin sebebinde ihtilâf edilmiştir. Cumhura göre sebeb zıhâr ve kadına dönüştür. Lügatta keffâret "Kefferallahu anhu´z-zenbe" cümlesinden alınmıştır. AIlah onun günâhını imha etti demektir. Şer´an ise cima etmeden bir köleyi hürriyetine kavuşturmaktır. Yani keffâret niyetiyle onu âzâd etmektir. Bir kimse keffâret niyetiyle babasını mirâs olarak alsa câiz olmaz.

İZAH

«Keffâretin sebebinde ihtilâf edilmiştir.» Yani vücubunun sebebinde ihtilâf vardır. Meşru olmasının sebebine gelince: O tevbenin vücubuna sebeb olan şeydir ki, bu da müslüman olması ve Allah Teâlâ´ya isyan etmeyeceğine söz vermiş bulunmasıdır. Allah´a isyan ederse tevbekâr olur. Çünkü bu tevbenin tamamındandır. Zira tekfir için meşru kılınmıştır. Bahır.

«Cumhura göre sebeb zıhâr» yani cumhura göre sebeb iki şeyden mürekkebdir. Bazıları:. "Sebeb yalnız zıhârdır, kadına dönmek şarttır. Zira keffâretin sebebi izafe edildiği şeydir." demişlerdir. Bunun aksini söyleyenler de olmuştur. Birtakımları: "Keffâretin sebebi cima´ı mubah kılmaya azimdir." demişlerdir ki, bir çok ulemamızın kavlı budur. Bu hususta sözün tamamı Fetih´de geçen bâbın başındadır. Bahır´da sebebin zıhâr olduğunu te´yid eden sözler vardır.

Bahır sahibi şöyle demiştir: "Et-Tarikatü´l-Muîniyye´de bildirildiğine göre mâsiyeti ibâdete sebeb yapmakta imkânsızlık yoktur. Elverir kî o ibâdetin hükmü keffâret olsun ve günâh giderilsin. Hele de o keffârette men etmek mânâsı maksud olursa! îmkânsız olan ancak cennete götürecek ibâdete mâsiyeti sebeb yapmaktır." Yine Bahır´da bu ihtilâfın bir semeresi olmadığı kaydedilmiştir.

«İmha etti.» tâbiri Misbâh´dan alınmıştır. Daha doğrusu örttü tâbirini kullanmaktır. Bahır´da Muhît´ten naklen şöyle denilmiştir: "Keffâret lügatta örtmek mânâsına gelir. Çünkü kefr kelimesinden alınmıştır. Kefr örtmek demektir." Bundan alarak çiftçiye kâfir denilir. (Çünkü tarlayı sürerek tohumları örter.) Bunun zâhirine bakılırsa mâsiyet amel defterinden imha edilmez, sadece örtülür. Yerinde kalmakla beraber ondan dolayı muâheze edilmez. Bu husustaki iki kavilden biri budur. Keffâretle günâh tevbesiz de sâkıt olur. Tarikat-ı Muîniyye´den yukarıda nakledilen söz buna işaret etmektedir. Lâkin yine yukarıda Bahır´dan naklettiğimiz: "0 tevbenin tamamındandır." sözü buna muhâliftir. Zâhir olan da odur.

TENBİH: Keffâretin rüknü: Fill-i mahsusdur ki, köle âzâd etmek, oruç tutmak ve fakir doyurmak gibi şeylerdir. Keffâret vacib olmak için ona kudret şarttır. Keffâretin sahih olması için de fiiliyle beraber niyet şarttır.´ Sonraki niyet mu´teber değildir. Keffâretin verileceği yerler zekâtın verileceği yerlerdir. Ancak keffâret zimmîye de verilebilir, harbîye verilemez Buhususta ileride söz gelecektir.

Keffâretin sıfatı: Vücub itibariyle ceza, edâ itibariyae ibâdet olmasıdır.

Hükmü: Vâcibin zimmetten sukutu ve günâhlara keffâret olmayı gerektiren sevâbın hâsıl olmasıdır. Sahih kavle göre keffaret terâhi ile (yanî mühletli olarak) vâcibdir. Binaenaleyh imkân bulduğu ilk vakitten geciktirmekle sahibi günâhkâr olmaz. Borcunu kaza değil edâ etmiş sayılır. Ama insanın son ömründe vakti daralır. Edâ etmeden ölürse günâhkâr olur. Malının üçte birinden verilmesini vasiyet etmezse ölenin terikesinden alınmaz. Ama mirâsçılar onu teberru ederlerse câiz olur. Yalnız köle âzâdı ile oruçta câiz olmaz. Tamamı Bahır´dadır.

Ben derim ki: Lâkin yukarılarda geçtiğine göre zıhâr yapan kimse keffâretini vermeye zorlanır. Bunun muktezası gecikirse günâha girmiş olmaktır. Şu da var ki, keffâret tevbenin tamamından olduğuna göre hemen verilmesi icab eder.

«Bir köleyi hürriyetine kavuşturmaktır.» KöIe mutlaka kendisine zıhâr yapılandan başkası olacaktır. Çünkü Zâhîriyye iIe Tatarhâniyye´de şöyle denilmiştir: "Bir adamın nikâhında bir cariye bulunur da ona zıhâr yapar, sonra cariyeyi satın alarak zıhârı içîn âzad ederse Tarafeyn´e göre câiz olmaz denilmiştir. İmam Ebû Yusuf buna muhâliftir. Bahır." Yine Bahır´da Tatarhânîyye´den naklen bildirildiğine göre âzâd eden kimsenin mutlaka sağlam olması lâzımdır. O hastalığından ölür de köle malının üçte bîrinden çıkmazsa câiz değildir. Velevki mirasçılar razı olsunlar. Hastalığından iyileşirse câizdir.

«Cima etmeden» sözü sahih olmanın kaydı değil, vâcib olmanın ve hürmetin giderilmesinin kaydıdır. Cima´ın mukaddimeleri de cima mânâsındadır.

«Keffâret niyetiyle» Yani niyet âzâdla beraber yahut akrabasını satın alırken mevcud olacaktır. Nitekim gelecektir.

«Mirâs olarak alsa» sözü "âzâd etmektir" sözü üzerine tefri´dir. Çünkü âzâd etmek sözü âzâd etme işini mutlaka yapmak lâzım geldiğini ifade etmektedir. Mirâs ise cebrî´dir, yapmakla olan iş değildir. Babasına mirâsçı olmasının sureti babaya oğlunun teyzesi gibi zîrahim akrabadan birinin mâlik olması, sonra ölmesidir. Teyzesi ölürken oğlu keffâreti niyet ederse câiz olmaz. Ama babasını satın alırken keffâreti niyet etmesi bunun hilâfınadır. Nitekim gelecektir.

METİN

Velevki köle meme emen küçük bîr çocuk veya katli mubah bir kafir yahut rehin edilmiş köle veya borçlu yahut kaçak bir köle olsun da sağ idiği bilinsin yahut dinden dönmüş kadın olsun. Dinden dönen erkekle serbest bırakılan harbî hakkında hilâf vardır. Yahut sağır olup bağırılırsa işitsin bağırılmazsa işitmesin veya enenmiş yahut âleti kesilmiş veya ferci yapışıkyahut ferci boynuzlu yahut kulakları kesik, kaşları ve başının saçlarıyla sakalı tıraş edilmiş, burnu veya dudakları kesilmiş olup yemek yiyebilsin. Aksi takdirde câîz olmaz. Yahut bir gözü kör veya gözleri zayıf yahut ellerinden biriyle ayaklarından biri çaprazlamaya kesilmiş olsun yahut mükâteb olup bir şey ödememiş bulunsun. Ve kendisi mirâsçı değil de sahibi âzâd etsin.

İZAH

«Küçük bir çocuk İlh...» sözü köleyi ta´mimdir. Çünkü köle Hidâye´de de belirtildiği gibi zâttan ibarettir. Yani her cihetten memlNktur. Binaenaleyh sayılanların hepsine şâmildir. "Yani her cihetten" sözü köleye mutealliktir. Zira köleliğin mükemmel olması şarttır, milkîn kemali şart değildir. Onun için bir şey ödememiş mükâtebden keffâret câiz olur, müdebberden olmaz. İnâye. Ana karnındaki çocuk bundan hariçtir. Velevki altı aydan azda doğurmuş olsun. Çünkü o bir vecihle köle, bir vecihle annesinin bir cüz´üdür. Hatta annesinin azâd edilmesiyle o da âzâd olur. Nitekim Muhît´ten naklen Bahır´da belirtilmiştir. Yaşlı köle velevki geçkin yaşta olsun dahil olduğu gibi iyileşmesi umulan basta ve gasbedilen köle ele geçirilirse dahildir. Bahır. Lâkin Hindiyye´de Sûrûcî´nin Gâye´sinden naklen: "Âciz ihtiyar kâfi değildir." denilmiştir.

«Katli mubah» sözünü Bahır sahibi Câmiu´I-Cevâmi´a nisbet etmiş, ondan önce İmam Muhammed´in: "İdamına hükmedilir de sonra onu zıhârı için âzâd eder, sonra affolunursa câiz olmaz." dediğini söylemiştir. Bu sözün bir benzeri de Fetih´dedir. Birinci kavlin zâhiri affedilmese de câiz olduğunu göstermektedir. Araştırmalıdır.

«Yahut rehin edilmiş...» Bahır´da Bedâyı´dan naklen şöyle denilmiştir:

"Kezâ rehin edilmiş bir köleyi âzâd eder de köle borcunu ödemek için çalışırsa bu köle keffâret nâmına câizdir. Para efendisinden alınır. Çünkü çalışmak köleliğin bedeli değildir."

«Veya borçlu...» Velevki alacaklılar çalıştırılmasını istesin. Çünkü borcun kölenin bütününü kaplaması ve köleyi çalıştırmak köleliği ve milki ihlal etmez. Zira çalıştırmak hürriyetten çıkarmayı icab etmez Binaenaleyh her vecihle bedelsiz olarak âzâdlık vâki olur. Bunu Muhît´te naklen Bahır sahibi söylemiştir.

«Dinden dönmüş kadın olsun.» Yani bu hilâfsızdır. Çünkü dinden dönen kadın öldürülmez. Fetih´de de böyle denilmiştir.

«Dinden dönen erkekde ilh...» Hilâf vardır. Biliyorsun ki, katli mubah olan hakkında da hilâf vardır. Binaenaleyh onu da burada zikretmek münasib olurdu. Feth´in zâhirine bakılırsa dinden dönen erkek hakkında cevazı tercih etmiştir. Çünkü şöyle demiştir: "Kâfirede dinden dönen erkekle kadın dahildir. Dinden dönen kadın hakkında hilâf yoktur. Çünkü o öldürülmez. Zâhirine bakılırsa dinden dönen erkek hakkında illet öldürülmesidir."

Nehir´de de şöyle denilmiştir: "Dinden dönen erkek hakkında hilâf vardır. Kerhî câiz olduğuna kâildir. Nasıl ki öldürülmeyecek bir köle azâd edilse câiz olur. Câiz olmadığını söyleyene göre dinden dönmekle o kimse harbî olur. Ona keffâret vermek câiz değildir." Yani onu âzâd etmek keffareti ona vermek hükmündedir. Bu ta´lilin muktezası harbî âzâd edilirse bil-ittifak ondan keffâret câiz olmamaktır. Onun için Fetih sahibi kifayet etmez sözünü mutlak bırakmıştır. Lâkin Bahır´da Tatarhâniyye´den naklen: "Bir kimse dar-ı harbde harbî bir köleyi âzâd eder de yolunu serbest bırakmazsa câiz olmaz. Serbest bırakırsa burada ulemanın ihtilâfı vardır. Bazıları câiz olmadığını söylemîşlerdir." denilmiştir.

«Bağırılırsa işitir, bağırılmazsa işitmez.» Hidâye´de de böyle denilmiştir. Böylelikle zâhir rivâyetle Nevâdir rivâyetinin arası bulunmuş olur. Zâhir rivâyette câiz olur, Nevâdir rivâyetinde ise câiz olmaz denilmiştir. Nevadir rivâyeti sağır doğana yorumlanmıştır. Fetih.

«Veya enenmiş» den "yahut ferci boynuzluya" kadar sayılanlarda menfaat cinsi kalmamışsa da kölede bu maksud değildir. Zira onda maksud erkek olsun kadın olsun hizmet ettirmektir. Hatta cariye ile cima´da bulunmak ve onu hizmetinde bulundurmak kabîlindendir derler. Cima´ı mümkün değilse kullanışı noksan demektir, yok değildir. Rahmetî.

«Yahut kulakları kesik» yani işitmesi bâkî demek istiyor. Bahır. Çünkü bu meselelerde mevcud olmayan şey zînettir. O da kölede maksud değildir. Fakat yemekten âciz kalırsa iş helâkına varır ki, onda yemek menfaati maksuddur. Binaenaleyh iyileşmesi umulmayan hasta gibi hükmen helâk olmuş sayılır. Rahmetî.

«Yahut mükâteb olup bir şey ödememiş bulunsun.» Çünkü mükâtebin köleliği kâmildir. Velevki onun üzerinde milk nâkıs olsun. Keffâret nâmına azâdlığın câiz olması köleliğin kemaline dayanır, milkin kemaline dayanmaz. Ama bir şey verirse keffâret yerine geçmez. Nitekim gelecektir. Bahır.

«Mirâsçı değil de sahibi âzâd etsin.» Yani onu mirâsçı kendi keffâreti için âzâd ederse câiz olmaz. Çünkü mükâteb sahibi öldükten sonra vârisin milkine intikal etmez. Sahibi öldükten sonra kitabet bâkîdir. Mirâsçının onda milki yoktur. Sahibi bunun hilâfınadır. Mirâsçının âzâdı câiz olması kitabet bedelinden ibrâyı tezammun ettiği içindir. Bu da âzâd etmeyi gerektirir. Bahır.

METİN

Kezâ yakınını satın almak keffâret niyetiyle olursa keffâret yerine geçer. Çünkü bu onun fiili iledir. Mirâs böyle değildir. Kölesinin yarısını âzâd edip sonra kalan kısmını keffâret için cimadan önce âzâd etmek de istihsanen câizdir. Müşterek bunun hilâfınadır. Nitekim gelecektir.

Kendisinde menfaat cinsi kalmayan köle keffâret için yeterli değildir. Çünkü hükmen helâkolmuştur. Kör ve akli gelmeyen deli böyledir. Ayılan deliyi ayıldığı halde âzâd etmek yeterlidir. İyileşmesi umulmayan hasta; dişleri düşmüş kimse, elleri veya baş parmakları yahut her elinin üç parmağı veya ayakları kesilmiş yahut bir taraftan bir elle bir ayağı kesilmiş. bunak ve felçli de yeterli değildir. Müdebber, ümmüveled ve bedelinin bir kısmını ödeyen fakat kendisi aciz kalmayan mükâteb dahi yeterli değildir. Âciz kalır da onu âzâd ederse câiz olur. Mükâteb bir şey ödedikten sonra câiz olmasının hîlesi budur.

İZAH

«Yakınını satın almak» yani kölenin yakınını satın almak demek istiyor. Bundan murad onun zîrahmi mahremleridir. Satın almaktan murad kendi fiiliyle mâlik olmasıdır ki, bunda hibe, sadaka ve vasiyet dahildir.

«Keffâret niyetiyle olursa» Beraber olursa mânâsınadır. Niyet satın almadan sonra olursa yeterli değildir. Nitekim geçti. Bahır sahibi diyor ki:

"Hâniyye´de akrabayı âzâd bâbında: Zıhârından bir ay sonra babasını satın aldırıp âzâd etmek için bir adama vekâlet verir de vekil onu satın alırsa satın aldığı gibi âzâd olur ve emredenin zıhârı nâmına kâfidir denilmiştir ki, bunun esası bir aydan sonra sözünü hükümsüz bırakmaya dayanır. Çünkü meşru´a muhâliftir. Meşru olan mahrem kimsenin satın alındığı an âzâd olunmasıdır.

«Mirâs böyle değildir.» Yani mûrisi öldüğünde köleyi keffâreti nâmına âzâd etmek isterse yeterli olmaz. Çünkü mirâs cebrîdir. Nitekim geçmişti.

«İstihsanen câizdir.» Kıyâsa göre Sahih olmaz. Çünkü yansını âzâd etmekle kalan kısmında noksanlık yer etmiştir ve ortak köleden kendi hissesini âzâd edip de ortağına onun hissesini ödemiş gibi olur. İstihsanın vechi şudur: Bu noksan keffâret milkinde olması sebebiyle birinci âzâdın eserlerindendir. Böylesi mâni değildir. Bu kurban etmek için koyunu yatırıp da bıçak hayvanın gözüne rastlayarak çıkarmaya benzer. Ortak köle bunun hilâfınadır. Nitekim izahı gelecektir. Bu İmam-ı Azam´a göredir. İmameyn´e göre köle âzâdı parçalanmayı kabul etmez. Kölesinin yansını âzâd edip yarısını etmese İmameyn´e göre câizdir. Çünkü kölenin bütünü âzâd olur. Mınah.

«Kendisinde menfaat cinsi kalmayan» Yani görmek, işitmek, konuşmak, tutmak, çalışmak ve akıl gibi menfaatler kalmayan köle yeterli değildir. Kuhistânî. Murâd menfaatin tamamiyle yok olmasıdır. T. Yani köleden beklenen menfaatin tamamıdır. Binaenaleyh enenmiş ve benzeri kölelerde nesil menfaati kalmaması ile itiraz edilemez.

«İyileşmesi umulmayan hasta» hükmen ölüdür. Bahır. Ama bunu o hastalığından ölürse diye kayıdlamak gerekir.

«Dişleri düşmüş kimse» Çiğnemeye kâdir olamadığı için yetersizdir. Bunu Valvalciyye´dennaklen Bahır sahibi söylemiştir. Lâkin burada şöyle denilebilir: Bu hal menfaat cinsini tamamiyle yok etmez, sadece azaltır. Yukarıda geçmişti ki, geçkin ihtiyarı ve küçük çocuğu âzâd etmek câizdir. Fetih´in ibâresi şöyledir: "Dişleri düşmüş yemekten âciz kimseden olmaz." Bunun zâhirine bakılırsa yemekten tamamiyle âciz kalan demektir ki, bu takdirde işkâl yoktur.

«Elleri kesilmiş...» Elleri veya ayakları kurumuş, felç olmuş, bir tarafı ve mak´adı tutulmuş ve hiç bir şey işitmeyen sağır dahi muhtar kavle göre bunun gibidir. Nitekim Valvalciyye´de beyan edilmiştir. Bahır.

«Baş parmakları» yerine iki elinin baş parmakları dese daha iyi olurdu .Çünkü ayaklarının baş parmakları kesilirse mâni teşkil etmez. Nitekim Sirâc´da bildirilmiştir. Şürunbulâliyye.

«Yahut her elinin üç parmağı...» Çünkü ekseriyet için bütün hükmü vardır. Fetih.

«Bir taraftan bir elle bir ayağı» kesilmişse keffâret olmaya yeterli değildir. Çapraz kesilmesi bunun hilâfınadır. Çünkü yukarda geçtiği vecihle bu câizdir. Sağlam eliyle sopayı tutarak sağlam ayağının üzerinde yürümek mümkündür.

«Müdebber ve ümmüveled» yeterli değildir. Çünkü bunlar bir cihetten hürriyeti hak etmişlerdir. Binaenaleyh kölelikleri noksandır. Keffâret nâmına âzâd ise satışta olduğu gibi tam köleliğe dayanır. Onun için bu ki nev´i köleyi satmak caiz olmaz. Bahır.

«Âciz kalır da âzâd ederse câiz olur.» Çünkü âciz kalmakla kitabet akdi bâtıl olur.

METİN

Ortak bir kölenin yarısını âzâd edip ödedikten sonra kalan kısmını âzâd etmek dahi câiz değildir. Çünkü eksiklik yer etmiştir. Kölesinin yarısını keffâreti nâmına, kalan yarısını da zıhâr yaptığı karısıyla cima ettikten sonra âzâd etmesi dahi câiz değildir. Çünkü köle âzâdı temastan önce emredilmiştir. Zıhâr yapan kimse âzâd edecek köle bulamazsa -velevki elinde olup da hizmeti veya borcunu ödemek için muhtaç olsun. Zira hakikaten bulmuştur. Bedayı- iki ay oruç tutar. Hilâl hesabıyla ise velev elli sekiz gün; değilse altmış gün oruç tutar. Cevhere´deki: "Bir kimsenin hizmet için bir kölesi bulunursa oruç tutması câiz değildir. Meğerki kötürüm olsun." İfadesinden murad köledir. Tâ ki ulemanın sözleri birbirlerine muvafık olsun. Ama "kötürüm olsun" cümlesindeki zamirin köle sahibine aid olması ihtimali de vardır. Ancak bu nakle muhtaçtır. Köle sahibinin evi mu´teber değildir. Malı olur da o kadar da borcu bulunursa, borcu ödediği takdirde oruç tutması yeterlidir. Aksi takdirde iki kavil vardır. Gâibde malı varsa onu bekler. Üzerinde iki keffâret, milkinde ise bir köle bulunur da birisi için oruç tutar sonra diğeri için köleyi âzâd ederse câiz olmaz. Aksini yaparsa câiz olur.

İZAH

«Çünkü eksiklik yer etmiştir.» Kölenin üzerinde köleliği devam ettirmek imkânsız olduğu için arkadaşının hissesindeki milki de eksilmiştir. Sonra eğer bu adam zenginse İmam-ı Azam´a göre arkadaşının hissesi ödemek suretiyle ona geçer. Fakir ise ve köle kalan kıymetini ödemek için çalışırsa bu suretle tamamı âzâd olduğunda efendisinin keffâreti nâmına bil-ittifak kâfi gelmez. Çünkü ,bu mal karşılığı âzâddır. İmameyn´e göre ise sahibi zengin olduğu takdirde kâfidir. Çünkü kölenin bir kısmını âzâd etmekle bütünü âzâd olur. Bu, âzâd İmam-ı Azam´a göre parçalanmayı kabul ettiği, İmameyn´e göre etmediği esasına binaendir.

«Çünkü köle âzâdı temastan önce emredilmiştir.» Yani mutlak surette helâl olmak için cima´dan önce bütün kölenin âzâd edilmesi şarttır. Bu bulunmamıştır ve o cimayla günâh tekarrur etmiştir. Sonra bu yarıyı şarttan saymak mümkün değildir ki, onunla birlikte kalan yarıyı azâd etmesi kâfi gelsin. Çünkü bu takdirde mecmuu temastan önce olmuş sayılamaz. Bilâkis birazı temastan önce, birazı sonra olmuş olur. Halbuki şart bu değildir ve mecmu´dan sonra hürmet te şart bulununcaya kadar eskisi gibi kalır. Şart bütün kölenin ikinci cima´dan önce âzâd edilmesidir. Tâ ki o cimayla ondan sonrakiler helâl olsun. Tamamı Fetih´dedir. Sonra bu İmam-ı Azam´a göredir. İmameyn´e göre ise cima´dan önce kölenin yarısını âzâd etmek bütününü âzâd demektir. Nitekim geçti.

«Bulamazsa» Yani vücub vaktinde değil edâ vaktinde bulamazsa demektir. Bahır. Bu fer´î meselelerde de gelecektir.

«Velevki hizmeti için muhtaç olsun.» cümlesi mefhum üzerine mubâle-gadır. Sanki şöyle demiştir: "Ama bulursa âzâdı teayyün eder. Velevki hizmetine muhtaç olsun."

«Veya borcunu ödemek için ilh...» Bahır sahibi diyor ki: "Bedâyı´da bildirildiğine göre o adamın milkinde keffârete elverişli bir köle bulunursa onu âzad etmesi vâcib olur. Borcu olsun olmasın müsavîdir. Çünkü hakikaten köle bulmuştur." Hasılı şudur ki: Borç elinde mevcud olan köleyi âzâd etmeye mâni değildir. Ama bir kavle göre malla köle satın almasının vücubuna mânidir.

«Murad köledir.» Yani "meğerki kötürüm olsun" cümlesindeki zamir köleye râci´dir. Bu te´vili yapan Bahır sahibidir. Nehir, Minah ve Şürunbulâliyye sahibleri de ona uymuşlardır

«Köle sahibine; aid olması ihtimali de vardır.» Hatıra gelen zaten budur. Çünkü kölenin hizmet için bulundurulması kötürüm olmasına aykırıdır

«Ancak bu nakle muhtaçtır.» Yani Cevhere´nin ifadesi ihtimallidir. Tatarhâniyye´nin ibâresi ona aykırıdır. Orada: "Bir kimse bir köleye mâlik olursa azad etmesi lâzım gelir. Velevki ona muhtaç olsun." denilmektedir. Bedâyı´nın yukarıda geçen sözü de öyledir. Orada da: "Çünkü hakikaten bulmuştur." denilmiştir. Yani nass köle bulamazsa oruç tutmasının kâfi geleceğine delâlet etmektedir. Bu köle bulmuştur demek istemiştir. Eğer "Muhtaç olunan şeyyok gibidir. Bu sebeble susuzluk için muhtaç olunan su varken teyemmüm câiz olmuştur. Halbuki teyemmümün kâfi gelmesi âyette su bulunmaması üzerine tertib edilmiştir." dersen ben de derim ki: Fetih´de bildirildiğine göre bizce fark şudur: Suyu susuzluğu için tutması emredilmiştir. Onu kullanmak kendisine yasaktır. Hizmetçi bunun hilâfınadır. Tahtâvî´nin Hamevî´den nakline göre o: "Köle sahibi kötürüm olup âzâd ettiği takdirde kendine hizmet edecek kimse bulamazsa oruç câizdir, denilse bu sözün güzel bir vechi olur," demiştir.

Ben derim ki: Bu zahirdir. Çünkü azâd ettirirsek bu adama kaldıramayacağı yükü yüklemiş olmak lâzım gelir. Nasıl ki köle kazanıp da onu geçindirir ve benzeri şeyler yaparsa bunlarla beraber onu âzâd etmesi vâcibdir demek şeriat kaidelerine muhâlif olur. Binaenaleyh hâssaten naklî delile muhtaç değildir. Nitekim âşikardır

«Köle sahibinin evi mu´teber değildir.» Yani onunla köle azâdına kâdir sayılamaz ve köleyi satmak. köle almak teayyün edemez. Bilâkis oruç tutmak kâfi gelir. Çünkü bu onun elbisesi ve ailesinin elbisesi gibidir. Hızâne. Ulemanın meskeni diye kayıdlamaları gösteriyor ki oturduğu evden, başka bir evi olursa onu satması lâzım gelir Dürr-ü Müntekâ´da: "Kendisine lâzım olan elbisesi itibarcı alınmaz." denilmiştir ki, bunun ifade ettiği mâna muhtaç olmadığı eşyasının satılması lüzumudur. T.

«Malı olur da İlh...» Yani elinde bir kölenin kıymeti bulunur da zarurî ihtiyaçlarından artarsa demektir. Çünkü zarurî ihtiyaçları mikdarını sarfedecektir. Bu yok hükmündedir. Sanat sahibi ise günlük yiyeceği de onlardandır. Sanat sahibi değilse bir aylık yiyeceği hesap edilir. Bahır.

Hâsılı bu meselenin üç vechi vardır. Kölesi varsa onun hizmetine muhtaç olsa bile keffâret için oruç kâfi değildir. Başka bir köle bulur da ev gibi aslî bir hacetiyle meşgul olursa o da yok hükmündedir. Çünkü o vâcibin aynı değildir. Onu ödemek için hazırlanmış da değildir. Ödemeye yarayan dirhem ve dinar gibi şeyler bulur da kendisi aslî ihtiyaçları ile meşgul ise bunları ihtiyaçlarına sarfettiği takdirde oruç tutmak kâfi gelir. Çünkü aczi tehakkuk etmiştir. Aksi takdirde iki kavil vardır. Bunların birine göre bulamamış hükmündedir. Çünkü ona muhtaçtır. İkinci kavle göre ödemeye yarayan şeye mâliktir ve hükmen köle bulmuş sayılır. Bunu Rah-meti söylemiştir. Adı geçen iki kavle İmam Muhammed´in sözü işaret etmektedir. Nitekim bunu Bahır sahibi izah etmiştir.

"Gâibde malı varsa onu bekler." Yani onunla âzâd etmek için bekler. Oruç tutması kâfi gelmez. Kezâ iyileşmesi umulan bir hastalığa tutulursa oruç tutmak için iyileşmesini bekler. Bahır: İyileşmesi umulmayan hastalık olursa bunun hilâfınadır. O zaman fakirleri doyurur. Nitekim gelecektir. Bahır´da Muhît´ten naklen şöyle denilmiştir: "Eğer alacağı olur da borçlusundan alamazsa ona oruç kâfidir, alabilirse kâfi gelmez. Kezâ kadına keffâret vâcib olur da onunla mehri bir köle olmak üzere evlenmiş ve istenildiği zaman buna kâdir olursahüküm yine böyledir."

"Câiz olmaz." Yani birincisi için oruç câiz değildir. Köle âzâdı ise mutlak surette câizdir. Sonra bunu Bahır sahibi inceleyerek zikretmiş, Nehir sahibi ile Makdisî de onu kabul etmişlerdir. O bunu Muhît´in şu sözünden almıştır: "iki keffâret borcu olur da elinde yalnız birine yetecek yiyecek bulunursa, birisi için oruç tutup öteki için yiyecek verdiği takdirde orucu câiz değildir. Çünkü mal ile keffâret vermeye kâdir iken yiyecek vermiştir." H.

"Hilâl hesabıyla ise velev elli sekiz gün" Yani oruca ayın başından itibaren başlarsa iki ay oruç kâfidir. Bu iki ay tam olsun, nâkıs olsun yahut biri tam biri nâkıs olsun fark etmez.

"Değilse altmış gün oruç tutar." Yani oruca ayın başında hilâli görerek başlamamışsa altmış gün oruç tutar. Hâkim´in Kâfîsi´nde şöyle denilmiştir: "Hilâli görerek bir ay oruç tutar da bu yirmi dokuz gün olursa ondan önce on beş gün, sonra da on beş gün oruç tutarsa kâfi gelir."

METİN

Son günün sonunda köle âzâdına kudret bulursa âzâd etmesi lâzım gelir. Oruç gününü tamamlaması da mendûb olur. Bozarsa kaza lâzım gelmez. Velevki nafile olsun. Bu iki ay oruç arka arkaya tutulacak, cima´dan önce olacak, araya ramazan ve orucu yasak edilen günler girmeyecektir. Kezâ arka arkaya tutulması şart olan hiç bir oruç araya girmeyecektir. Sefer ve nifâs gibi bir özürden dolayı orucunu bozarsa -hayız bunun hilâfınadır. Meğerki hayızdan kesilsin,- yahut özürsüz olarak oruç tutmazsa yahut zıhâr yaptığı karısı ile bu iki ayda mutlak olarak cima´da bulunursa- yani gece veya gündüz, kasden veya unutarak cima ederse demektir. Nitekim Muhtar´da ve başkalarında böyle denilmiştir. İbn-i Me-lek geceyi kasden diye kayıdlamışsa da bu hatadır. Bahır. Lâkin Kuhistânî´de ona muhâlif sözler vardır. Kınye.- oruca yeniden başlar. Fakirleri doyurduğu sırada cima´da bulunmuşsa fakir doyurmaya yeniden başlamaz. Çünkü doyurmak hususunda nass mutlak, köle âzâdı ile oruç hususunda mukayyeddir. Fakat zıhâr yaptığı karısından başkasıyla orucu bozmayacak şekilde cima´da bulunursa bil-ittifak zarar etmez. Katl keffâretindeki cima gibi olur.

İZAH

"Köle âzâdına kudret bulursa ilh..." Demesinden anlaşılıyor ki, bula-mamaktan murad iki ay bitinceye kadardır. Bahır.

"Âzâd etmesi lâzım gelir." Kezâ fakirleri doyurduğu son günde oruç tutmaya kâdir olursa oruç tutması tâzım gelir. Verdiği yiyecekler nafileye inkilab eder. Şürunbulâliyye.

"Velevki nafile olsun." Çünkü bu oruç iltizam ederek değil ıskat için meşru olmuştur. Minah. Yani mâlumdur ki, zan üzerine oruç tutan kimseye hemen orucunu bozarsa o günü tamamlamak lâzım gelmez. Ama biraz durursa velevki az olsun nafileye başlamış gibi olur. Artık onu tamamlaması lâzım gelir. Rahmeti. Lâkin oruçlu durduğu vaktin niyet vaktinde olması şarttır. Zira zevalden sonra olursa oruca başlamak mümkün değildir. Onun için devama niyet etmesi başlamış gibi sayılmaz. Nitekim oruç bahsinde izah etmiştik.

"Araya ramazan girmeyecektir İlh..." Çünkü sağlam ve mukîm bir kimse hakkında ramazana vaktin farzından başka oruç sığmaz. Yolcuya gelince: O başka bir vâcib için niyetlenebilir. Hasta hakkında iki rivâyet vardır. Nitekim usûl-ü fıkıh ilminde emir bahsinde görülebilir. Yasak günlerden murad bayram ve teşrik günleridir. Çünkü yasak edildiği için o günlerde oruç tutmak nakıs olur. Nakısla kamil ödenmez. Bu şunu gösterir ki, bu günlerin içinde adak orucu bulunmamak şart değildir. Çünkü muayyen olan adak orucu gününde başka bir vâcibe niyet ederse câiz olur. Ramazan orucu bunun hilâfınadır. Bahır.

"Arka arkaya tutulması şart olan hiç bir oruç ilh..." Katl keffareti, iftar ve yemin oruçları gibidir. Bahır´da Fetih´den naklen: "Arka arkaya tutulması şart kılınan muayyen veya mutlak oruçlar böyledir. Bu şarttan hali olan muayyen nezir bunun hilâfınadır. Onun arka arkaya tutulması tâzım ise de -meselâ receb gibi- onda bir gün orucu terk ederse ona yeniden başlamaz. Çünkü o ramazandan fazla değildir. Hükmü de söylediğimiz gibidir." denilmiştir.

"Orucunu bozarsa" Demesi gösteriyor ki, unutarak yerse zarar etmez. Nitekim Kâfî´de belirtilmiştir.

"Hayız bunun hilâfınadır." Çünkü o kadının katl ve iftar keffâretlerini kesmez. Zira kadın hayızdan hali iki ay bulamaz. Yemin keffâreti bunun hilâfınadır. Kadın hayzını bitirdikten sonra orucunu geçmiş günlere ekleyebilir. Ama bundan sonra bir gün oruç tutmazsa yeniden başlar. Çünkü zaruret yokken arka arkaya tutmayı terk etmiştir. Nifâs ise her keffâretin orucunda tetabua (arka arkaya tutmayı) keser. Tamamı Bahır´dadır.

"Meğerki hayızdan kesilsin." Mesela bir ay oruç tuttuktan sonra hayzını görür sonra hayız´dan kesilirse oruca yeniden başlar. Çünkü arka arkaya tutmaya kudret kazanmıştır. Artık bu ona lâzım gelir. Bunu Müntekâ´dan Bahır sahibi nakletmiştir. Yani orucu bitirmeden tetabua kudret bulmuştur. Bitirdikten sonra bulması bunun hilâfınadır. Bahır sahibi bundan sonra Muhît´den şunu nakletmiştir: "Ebû Yusuf´tan bir rivâyete göre kadın ikinci ayda gebe kalırsa tuttuğu günler üzerine bina eder."

"Muhtar´da ve başkalarında" Bedâyı, Tûhfe, Gâyetü´l-Beyân, Inâye ve Fetih´de böyledir.

"İbn-i Melek ilh..." Burada şöyle denilebilir: "Kasden kaydı ekseri kitablarda vardır. İbn-i Melek´in hatası onu unutmaktan ihtiraz içın yapmasıdır. Bilâkis o tesadüfî bir kayıddır. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir.

"Kuhstânî´de ona muhâlif sözler vardır." ibâresi şudur: "Kezâ kadınla yani zıhâr yaptığı karısı ile kasden cima´da bulunursa oruca yeniden haşlar. Nitekim Mebsût, Nazım, Hidâye, Kudûrî, Muzmerât, Zâhidî, Netf ve diğer kitablarda da böyle denilmiştir. Sırf İsbîcâbî´nin Tahâvî şerhinde: "Geceleyin kasden veya unutarak" Demesiyle kasden sözünü Kifâye sahibi ve ona uyanların yaptıkları gibi tesadüfî bir kayda yorumlamak doğru değildir. Nihâye sahibinin ona iltifat etmemesi de bunu te´yid eder.

Ben derim ki: Şöyle denilebilir: İsbicâbî´nin ifadesi sarihtir. Binaenaleyh mefhuma tercih edilir. Nasıl ki yerinde tekarrur etmiştir. Onun için de Muhtar ve diğer kitablarda bildiğin gibi bu yoldan yürünmüştür. Allâme İbn-i Kemâl Paşa dahi yazdığı metinde bu yoldan yürümüş şerhin hâmişinde:

"Buradan anlaşılır ki, geceleyin kasden diyen iyi etmemiştir. Çünkü geceleyin cima´da kasid ve hata musavîdir." demiştir. Fetih ve inâye´de dahi: "Kadınla geceleyin kasden veya unutarak cima´da bulunmak birdir. Çünkü hilâf orucu bozmayan cima´dadır." denilmiştir. Yani Ebû Yusuf´la Tarafeyn arasındaki hilâf demek istemiştir. Ebû Yusuf´a göre zıhâr yaptığı karısı ile cima´da bulunmak ancak orucu bozarsa tetabuu keser. Tarafeyn´e göre mutlak surette tetabuu keser. Çünkü keffâretin temastan önce verilmesi nassla şart kılınmıştır. Meselenin tam izahı Fetih´dedir. Onun için Ya´kubiyye hâşiyelerinde: "Zâhire göre hata ile kasid arasında fark bulunmamak Ebû Hanife´yle İmam Muhammed´in delili muktezasıdır." denilmiştir.

"Nass mutlak ilh..." Bizim kaidelerimizden biri de şudur: Mutlak ile mukayyed iki hükümde iseler hâdise bir olsa bile biz mutlakı mukayyede hamletmeyiz. Fakirleri doyurmazdan önce cima´a mâni olan ancak haram kılınmış olmasıdır. Çünkü o adam köle âzâdı ile oruca muktedir olabilir ve bunlar fakir doyurmadan sonra olurlar. Fukaha böyle söylemişlerdir. Ama söz götürür. Çünkü fakirlik, ihtiyarlık ve düzelmesi umulmayan hastalık sebebiyle acizlik meydanda iken muktedir olması mevhum bir şeydir. Mefhum şeyler itibariyle ibtidaen hüküm sâbit olmaz. Sadece istihbab sâbit olur. Nehir. Bu mesele Fetih´den alınmıştır.

"Orucu bozmayacak şekilde" Mesela geceleyin mutlak olarak, gündüzün unutarak kadınla cima´da bulunursa bu cima oruç bozan cima değildir. Hindiyye´de böyle denilmiştir. Fakat kadınla gündüzün kasden cima´da bulunursa orucu bozulur. T.

"Katl keffâretindeki cima gibi olur." Çünkü katl keffaretinde unutarak cima ederse oruca yeniden başlamaz. Zıhar keffâretinde cima´dan men edilmesi oruca mahsus olan bir mânâdan dolayıdır. Bunu Cevhere´den Nehir sahibi nakletmiştir. Fakat "Çünkü nass orucu birbirleriyle temastan önce şart koşmuştur," diye ta´lil etmek daha iyidir.

METİN

Köleye velev mükâteb olsun veya çalıştırılsın kezâ sefaheti sebebiyle hacredilen hür kimseye mu´temed kavle göre adı geçen oruçtan başkası kâfi gelmez. Köle hakkında orucunyarıya bölünmemesi bunda ibâdet mânâsı olduğu içindir. Sahibi onu bundan men edemez. Velevki onun nâmına sahibi köle âzâd etsin veya fakir doyursun. Velevki bunları onun emriyle yapsın. Çünkü kölede temellûk ehliyeti yoktur. Bundan ancak hacda mahsur kalması rnüstesnadır. O zaman onun nâmına sahibi fakir doyurur. Bazıları bunun mendûb, bazıları da vâcib olduğunu söylemişlerdir. Oruçtan düzelmesi umulmayan bir hastalık veya ihtiyarlık sebebiyle âciz kalırsa altmış fakir doyurur. Yani onlara velev hükmen yiyecek temlîk eder. Mürahîk çocuktan başkası kâfi gelmez. Bedâyı.

İZAH

"Köleye velev mükâteb olsun." Yalnız oruç kâfi gelir. Çünkü köle mâlik değildir. Mâlik olsa bile âzâd etmek ve doyurmak ancak temlîk edebilen tarafından sahih olur. Mükâtebin milki tam değildir. Bilâkis elinden gidiverecek gibidir.

"Veya çalıştırılsın." Çalıştırılandan murad bir kısmı âzâd edilen köledir. Bu köle kalan kısmını ödemek için mal kazanmaya çalışır. Bu İmam-ı A´zam´a göredir. İmameyn´e göre bütünü âzâd olur. O köle artık borçlu hürdür. Binaenaleyh onu âzad etmek ve doyurmak suretiyle keffâret vermek sahihtir. Rahmeti.

"Mu´temed kavle göre" Sözünden murad: Hür fakat sefih olan kimseye hacr muamelesinin yapılmasıdır. Bu kavil İmameyn´indir. Böyle bîr kimse keffâret için kölesini âzâd ederse, köle kıymeti hususunda çalışır. O adamın keffâreti nâmına câiz olmaz. Hızânetü´l-Ekmel ve diğer kitablarda böyle denilmiştir. Nehir. Bahır´da bildirildiğine göre bu mesele hakkında luğz yapılarak: "Hür bir adamımız var, oruçtan başka keffâreti yok." denilir.

"Orucun yarıya bölünmemesi" Sözü bir sualin cevabıdır. Sual şudur: Köleye nasıl oluyor da iki ay oruç lâzım geliyor. Halbuki kölenin hakkı bir çok hükümlerde hürrün yarısıdır. Neden iki ayın yarısı lâzım gelmiyor? Cevap: Yarıya bölünmemesi keffârette ibâdet mânâsı bulunduğu içindir. Köle hakkında ibâdet yarıya bölünmez. Yarıya bölünen ancak had vurmak gibi ceza ve nikâh gibi nimettir.

"Sahibi onu bundan men edemez." Yani bu keffâretin orucundan men edemez. Çünkü ona kadının hakkı geçmiştir. Sair keffâretler bunun hilâfınadır. Onlarda sahibi oruçtan men edebilir. Çünkü onlara kul hakkı geçmemiştir. Bahır.

"Velevki bunları onun emriyle yapsın." Yani sahibinin emriyle yapsın. Çünkü teklif edilen bir şeyi yapmak için mutlaka ihtiyar şarttır. Bu cümle "Velev sahibi bunu kölenin emriyle yapmış olsun." mânâsına da gelebilir.

"0 zaman onun nâmına sahibi fakir doyurur." İbâresinde müsamaha vardır. Feth´in ibâresi şöyledir: "Ancak ihsarda kalması müstesnadır. Çünkü sahibi onun nâmına ihramdan çıkmak için birini gönderir. Âzâd olduğu zaman bir hacc ve bir ömre yapması icab eder."

"Bazıları da vâcib olduğunu söylemişlerdir." Hilâf vâcib olup olmadı-ğındadır. Bahır´da Bedâyı´dan naklen şöyle denilmiştir: "Sahibinin izniyle ihrama girdikten sonra ihsarda kalırsa, bazılarına göre sahibinin hedy kurbanı göndermesi lâzım değildir. Çünkü köle için sahibine bir hak vacib olmaz. Âzâd edilirse kendisine vâcib olur. Bazıları lâzım olduğunu söylemişlerdir. Çünkü bu kurban sahibinin izniyle, mübtela olan kölenin başına gelen bir beladan dolayı vâcib olmuştur. Binaenaleyh nafaka gibidir. "Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır. Tahtâvî diyor ki:" Şöyle de denilebilir:

"Vâcib olmadığını söyleyen mendûb değildir demiyor. Bilakis diğer kavle riayet ederek mendûb olduğunu söylüyor."

"Düzelmesi umulmayan bir hastalık sebebiyle âciz kalırsa 60 fakir do-yurur." Fakat iyileşirse oruç tutması vâcib olur. Rahmetî.

"Yiyecek temlîk eder." Yiyecek vermek hassaten temlîkle olmaz. Nitekim gelecektir. Lâkin burada ondan murad temlîktir. Bundan sonra zikredilenden murad ise ibahadır. Onun için Bedâyı sahibi: "Temlîk etmek isterse fitrede olduğu gibi yiyecek verir. İbahayı murad ederse fakirleri sabah-akşam doyurur." demiştir.

"Velev hükmen" Yani fakir de bunun gibidir demek istemiştir. Kuhistânî diyor ki: "Fakir kaydı tesadüfîdir. Çünkü diğer zekât verilecek yerlere vermesi câizdir." Hükmen sözü altmış fakir tâbirinde mubâleğa için söylenmiş de olabilir. Tâ ki altmış fakir yerine bir fakiri altmış gün doyurmasına da şâmil olsun. Ama musannıfın aşağıda gelecek tasrihi buna hâcet bırakmamıştır.

"Mürahîk çocuktan başkası kâfi gelmez." Yanı aralarında bülûğa yak-laşmamış küçük çocuk varsa kâfi gelmez. Ulema bu hususta ihtilâf etmişlerdir. Hulvani Kenz´in: "Şart olan doyurucu iki sabah yemeği veya iki akşam yemeğidir." dediği yerde caiz olmadığna meyil göstermiş, yine Kenz´in Bedâyı´dan naklen: "Bu köle âzâd etmekten ibarettir." dediği yerde:"Keffâret yerine küçük çocuğa yiyecek vermek ise temlîk yoluyla câizdir, ibaha yoluyla câiz değildir." demiştir. Bundan dolayıdır ki, onu burada zikretmesi doğru değildir. Velevki Nehr´in ifadesinde geçmiş olsun. Çünkü burada sözümüz temlîk hakkındadır. Küçüğe temlîk de sahihtir. Doğru hareket çocuğu "Fakirlere sabah yemeği veya akşam yemeği yedirirse ilh..." dediği yerde zikretmektir. Nitekim Bahır ve kezâ Minah´da böyle yapılmış: "Yemek verdiklerinin arasında memeden ayrılmış bir çocuk varsa câiz olmaz. Çünkü o mu´tad yemeği tam yiyemez." denilmiştir.

Tatarhâniyye´de şu ifade vardır: "Birtakım fakirleri çağırır da içlerinde memeden ayrılmış veya daha büyücek bir çocuk bulunursa kâfi gelmez. Asıl´da böyle zikredilmiştir. Mücerred nam kitabda ise: Kendilerine güvenilir çocuklar olursa câizdir, denilmiştir." Bu izahtan daanlaşılır ki, memeden ayrılmış ve mürahîk olmayan tâbirlerinden murad mu´tad yemeği yeyip bitiremeyendir.

METİN

Keffâret; mikdar ve verilecek yer itibariyle fitre gibidir. Yahut nassan bildirilmeyen şeylerden bunun kıymeti verilir. Çünkü atıf mugayeret içindir. Eğer ibahayı murad eder de fakirlere sabah ve akşam yemeği verirse yahut sabah yemeğini yedirir de akşam yemeğinin kıymetini verir veya bunun aksini yaparsa yahut iki sabah yemeği veya iki akşam yemeği yahut bir akşam yemeği ile bir sahur vererek karınlarını doyurursa, arpa ve mısır ekmeği katıklı olmak şartıyla câizdir. Buğday ekmeği katık istemez. Nasıl ki bir fakiri altmış gün doyursa, câiz olur. Çünkü hacet yenilenir.

İZAH

"Fitre gibidir." Yani buğdaydan yarım, kuru hurma ve arpadan bir sâ´dır (1040 dirhem) verilir. Bunların unları da asılları gibidir. Kavrulmuş unlan dahi böyledir. Sadaka-i fıtırda olduğu gibi unla kavrulmuşu hakkında ölçek mi yoksa kıymetimi itibara alınacağı hususunda ulema ihtilâf etmişlerdir. Bahır. Tatarhâniyye´de: "Arpa veya kavrulmuş un verirse kâfidir. Lâkin söylenildiğine göre burada ölçeğin tamamı mu´teberdir. Bu da buğday unundan yarım sâ´dır, arpa unundan bir sâ´dır. Kerhî ile Kudûri buna meyletmişlerdir. Bazıları kıymetle verileceğini söylemişlerdir. O halde ölçeğin tamamı itibara alınmaz." denilmiştir. Demek oluyor kî, Bahır sahibinin: "Her birinin unu aslı gibidir." Sözü birinci kavle göredir.

Bahır sahibi diyor ki: "Bir kısmını buğdaydan, bir kısmını da arpadan verse vâcib mikdarını doldurduğu takdirde câiz olur. Meselâ buğdaydan çeyrek sâ´, arpadan yarım sâ´ verebilir. Çünkü maksad birdir. O da fakir doyurmaktır. Ama kıymetle tekmil câiz değildir. Meselâ yarım sâ´ iyi cins kuru hurma orta cins hurmadan bir sa´a müsavîdir, hesabiyle tekmil edilemez.

"Verilecek yer itibariyle" Fitre gibidir. Binaenaleyh bir kimse aslına, fer´ine keffâret veremediği gibi karı-koca birbirine ve kölesine, hûşimîye dahi veremez. Zimmîyi doyurmak câizdir. Harbîyi ise pasaportlu bile olsa doyurmak câiz değildir. Bahır. Remlî diyor ki: "Hâvî´de bildirildiğine göre bir kimse zimmîlerin fakirlerini doyursa câiz olur. Ebû Yusuf câiz olmadığını söylemiştir. Biz onunla amel ederiz."

Ben derim ki: Hatta Hâkim Kâfî´de câiz olmadığını açıklamış, burada hilâf zikretmemiştir. Bununla anlaşılır ki, bütün imamlardan zâhir rivâyet budur.

"Çünkü atıf mugayeret içindir." Zira kıymet kelimesini fitre gibidir sözünden anlaşılan mansus üzerine atfetmek kıymetin mansus sayılmamasını gerektirir. H. Nehir´de: "Bu söz götürür. Çünkü kıymet nassan bildirilenle bildirilmeyenin kıymetlerine şâmildir." denilmişse de bu söz götürür. Biz bunu Bahır üzerine yazdığımız hâşiyede belirttik.

Hâsılı kıymetini vermek ancak keffâret nassan bildirilmeyen şeylerden verildiği zaman câizdir. Nassan bildirilenlerden câiz değildir. Meğerki verilen şer´an mukadder olan kemmiyeti doldurmuş olsun. Yarım sâ´ buğday kıymetinde olan yarım sâ´ kuru hurmayı vermiş olsa câiz değildir. Keffâreti verdiği kimselere o cinsten mukadder olan mikdarı tamamlaması gerekir. Aynen o kimseleri bulamazsa yeniden başkalarına verir. Tamamı Bahır´dadır.

"Sabah yemeğini yedirir de akşam yemeğinin kıymetini verirse" câiz olur. Yani ibaha ile temlîki bir yere getirmek câizdir. Çünkü o kimse ayrı ayrı câiz olan iki şeyi bir araya getirmiştir. Kezâ otuz kişiye temlîkde bulunur, otuzunu da doyurursa yine câiz olduğu gibi birini diğerinden tamamlamak da câizdir. Hâkim´in Kâfîsi´nde: "Her fakire yarım sâ´ kuru hurma ve bir müd (takriben 260 dirhem) buğday verse kâfi gelir." denilmiştir.

"Veya iki sabah yemeği" Verir de doyurursa câiz olur. İki akşam yemeği de öyledir. Bunların bir günde olduğu zâhirdir. Yemeğin birini bir gün, diğerini ertesi gün verirse kâfi gelmez. Lâkin bâbın sonundaki fer´î meselelerde buna muhâlif sözler gelecektir.

"Karınlarını doyurursa" Yani yedikleri şey az da olsa karınlarını do-yurması lâzımdır demek istiyor. Nitekim Vikâye´de belirtilmiştir. Şu halde ibaha yemeğinde şart her fakiri doyurucu iki öğün yemektir. Fakirlerin içinde birisi tok bulunur yahut bülûğa yaklaşmamış küçük çocuk olursa câiz değildir. İleride bu da gelecektir. Yukarıda arz etmiştik ki, doğru hareket çocuğu temlîkde değil burada zikretmektir.

"Katıklı olmak şartıyla ilh..." Tâ ki doyuncaya kadar yemeleri mümkün olsun. İki kavilden biri budur. Kerhî buna meyletmiştir. İkinci kavle göre doyurmak ancak buğday ekmeği ile câiz olur. Çünkü İmam Muhammed Ziyâdât´ta buğdayı nassan bildirmiştir. Nitekim Bahır´da zikredilmiştir. Tatarhânîyye´de: "Müstehab olan fakirleri yanında katık bulunan ekmekle sabah ve akşam doyurmaktır." denilmiştir.

"Bir fakiri doyurmuş olsa" Sözü hem temlîke hem ibahaya şâmildir. Kenz´de burada temlîke mahsus olan "Verirse" kelimesi kullanılmıştır. Doğrusu mezhebimize göre fark yoktur. Meselenin tamamı Bahır´dadır. Yine Bahır´da: "Yemin keffâretinde giyecek yiyecek gibidir. Hatta bîr fakire on gün zarfında on elbise verse câiz olur. Yemin keffâretinde bir kişiyi yirmi gün doyursa kâfi gelir." denilmiştir.

Ben derim ki: Bunun muktezası bir kişiyi yüz yirmi gün doyurursa zıhâr keffâreti nâmına kâfi gelir demektir. Sonra bunu açıkca gördüm. Tatarhâniyye´de şöyle deniliyor: "Hasan b. Ziyad tarîkıyla Ebû Hanife´den rivâyet olunduğuna göre bir kişiyi yüz yirmi gün doyurursa kâfi gelir."

"Çünkü hâcet yenilenir." Maksad muktacın ihtiyacını gidermektir. İhtiyaç ise her günyenilenir. İhtiyaç tekerrür ettikçe hükmen fakir de tekerrür eder ve hükmen müteaddid olur.

METİN

Bir fakire bütün yiyeceği bir günde birden verirse bil-ittifak yalnız o gün nâmına kâfi gelir. Kezâ esah kavle göre yiyeceği bir günde bir kaç defada temlîk ederse yalnız o gün nâmına kâfi gelir. Bunu Zeylaî söylemiştir. Çünkü hakikaten ve hükmen teaddüd yoktur. Bir kimse kendi zıhârı nâmına yiyecek vermesini başkasına emreder, o da verirse sahih olur. Acaba verdiğini ondan olabilir mi? Benden alman şartıyla dediyse alır. Bir şey demediyse borç meselesinde bil-ittifak alır. Keffâret ve zekâtta mezhebe göre alamaz. Nasıl ki keffâret yiyeceklerinde katl keffâretinden başkalarında ve oruç fidyesinde hacc cinayetinde doymak şartıyla ibaha sahihtir ve ibahayla temlîki bir araya getirmek câizdir. Sadakalarla öşürde bu câiz değildir.

Kaide şudur: Yedirmek ve yiyecek sözleriyle meşru olan şeyde ibaha câizdir. Vermek ve edâ etmek sözüyle meşru olan şeyde temlîk şarttır. Bir kimse bir veya iki kadına yaptığı iki zıhârdan dolayı iki köle âzâd eder de birer birer tâyin etmezse her ikisi nâmına sahih olur. Sahih olma hususunda dört ay oruçla yüz yirmi fakir doyurmak da bunun gibidir. Zira cins birdir. Cins muhtelif olursa bunun hilâfınadır. Meğerki her biriyle bunlardan her birini niyet etmiş olsun. O zaman sahih olur.

İZAH

"Çünkü hakikaten ve hükmen teaddüd yoktur ilh..." Sözü her iki me-selenin illetidir. Minah´da: "Çünkü fakirin o günlük ihtiyacı görülünce sonraki gün kendisine verilen yemek yemiş bulunan bir insana yemek yedirmek olacağından câiz değildir. T." denilmiştir.

"Başkasına emreder de ilh..." Emirle kayıdlaması emirsiz doğurduğu takdirde câiz olmayacağı içindir. Yiyecekle kayıdlaması şundandır: Çünkü keffâreti nâmına köle âzâdını emrederse Tarafeyn´e göre câiz olmaz. Ebû Yusuf buna muhâliftir. Ama adını söylediği bir bahşişle olursa bil-ittifak câizdir. Mirâsçının fakir doyurmakla keffâret vermesi câizdir. Yemin keffâretinde giyecekle dahi câizdir. Köle âzâdı bunun hilâfınadır. Onun için de katl keffâretinde teberru´u mümkün değildir. Nitekim Muhît´da belirtilmiştir. Nehir.

"Sahih olur." Çünkü manen ondan temlîk istemiştir. Fakir evvela onun nâmına sonra kendisi için almış olur. Nehir.

"Borç meselesinde" Yani borcunu ödemesini emrettiyse kezâ nafakasını ver diye emir verdiyse bil-ittifak alır. Bezzâziye.

"Keffâret ve zekâtta" Yani ona benim keffâretimi ver yahut malımın zekâtını ver derse mezhebe göre alamaz. Kezâ benim hibemin yahut filanın hibesinin bedeli benim nâmıma bin dirhem ver derse sonra benden alırsın diye şart koşmadıkça bir şey alamaz. Demek oluyorki, her ne zaman kendisine mal verilen kimse o mala sahip olmak için karşılığında mal verirse, emredilen şahıs şart koşmaksızın verdiğini âmirden alır. Mal mukabilinde mâlik olmazsa şart koşmadıkça âmirinden bir şey alamaz. Bezzaziye. Bu meseleler hakkında sözün tamamını biz Tenkihü´l-Hâmidiy-ye´de zikrettik.

"Nasıl ki keffâret yiyeceklerinde" Diye kayıdlaması şundandır: Çünkü yemin keffâretinde giyecekde ibaha câiz olmaz. Meselâ on fakire emaneten birer elbise giydirse câiz olmaz. Bahır.

"Katl keffâretinden başkalarında" Zira katlde yiyecek vermek yoktur. Binaenaleyh ibaha da yoktur. Şârihin bunu zikretmesi Aynî´ye reddiye olsun diyedir. Çünkü Aynî: "Yani zıhâr, yemin, oruç ve katl keffâretleri" demiştir,

"Oruç fidyesinde" İbahanın sahih olması zâhır rivâyettir. İmam Hasan´ın rivâyetine göre bunda mutlaka temlîk lâzımdır. Bahır.

"Hacc cinayeti" Tıraş olmak, özürden dolayı elbise giymek gibi şeylerdir ki, ya hayvan kesmek, ya fakir doyurmak yahut oruç tutmakla ödenir.

"Sadakalarda" Yani zekâtta ve sadaka-i fıtırda câiz değildir .

"Kaide ilh..." İzahı şudur: Keffâretlerle fidye hakkında vârid olan emir fakir doyurmaktır. Doyurmak yemeye imkân vermek mânâsında hakikattir. Temlîkin câiz olması ancak imkân vermesi itibariyledir. Zekat hakkında vermek sadaka-i fıtır hakkında eda etmek emrolunmuştur; Bunların ikisi de hakikaten temlîk ifade ederler. Bunu Bahır sahibi söylemiştir.

"Sahih olma hususunda ilh..." Ben derim ki: Kezâ hem köle âzâd eder hem oruç tutar ve hem fakir doyurursa sahih olur. Hâkim´in Kâfîsi´nde şöyle denilmektedir: "Bir kimse dört karısına zıhâr yapar da bir köle âzâd eder elinde başkası bulunmazsa, sonra arka arkaya dört ay oruç tutar, sonra hastalanır ve altmış fakir doyurursa, bu yaptıklarından hiç biriyle muyyen bir kadın niyet etmezse istihsanen bütün kadınlar nâmına kâfi gelir."

"Zira cins birdir." Yani muayyen niyete hâcet yoktur. Hidâye. Bunun beyanı aşağıdaki kaidede gelecektir.

"Cins muhtelif olursa bunun hilâfınadır." Meselâ üzerinde bir yemin keffâreti, bir zıhâr keffareti ve bir katl keffareti bulunur da keffâretler için diyerek bir kaç köle âzâd ederse keffâret nâmına kâfi gelmez. Ama her köleyi gayrı muayyen bir keffâret için niyet ederse bilicme câiz olur. Neye keffâret olduğunun bilinmemesi zarar etmez. Muhît´de böyle denilmiştir. Bahır. "Ama her köleyi gayrı muayyen ilh..." sözünü şârih "Meğerki her biriyle bunlardan her birini niyet etmiş olsun," ifadesiyle anlatmıştır Velevki ifadesi muradın hilâfını îham etsin.

METİN

İki zıhar için bir köle azad eder veya ikisi için iki ay oruç tutarsa tayini ile biri nâmına sahih olur. Keffâretini verdiği kadınla cima´da bulunmaya hakkı vardır. Öteki ile cima´da bulunamaz. Biri zıhâr diğeri katl keffareti için olursa kâfir bir cariye âzâd etmedikçe sahih olmaz. Sebebi yukarıda geçti. Kâfir cariye istihsanen zıhâr nâmına âzâd edilebilir. Çünkü onun öldürülmeye salâhiyeti yoktur. Bir kimse iki zıhâr için bir defada altmış fakir doyurur ve her birine bir sâ´ yiyecek verirse yukarıda geçtiği vecihle biri nâmına sahih olur. Şerhin nüshalarında böyle denilmiştir. Metnin nüshalarında ise sahih olmaz, yani ikisi nâmına sahih olmaz, denilmiştir. İmam Muhammed buna muhâliftir. Kemâl de bunu tercih etmiştir. Biri iftar biri zıhâr için olursa bil-ittifak her ikisi nâmına sahih olur. Kaide şudur:

Sebebi bir cinsten olanlarda tâyini niyet hükümsüzdür. Sebebi muhtelif olanlarda ise faydalıdır.

FER´İ MESELELER: Zenginlik ve fakirlikte mu´teber olan keffâret verme zamanıdır. Bir kimse yüz yirmi fakiri doyursa ancak fakir doyurmanın yarısı yerine câiz olur. Onlardan altmış fakiri sabah veya akşam olmak üzere tekrar doyurur. Velevki başka bir günde olsun. Çünkü mikdarla beraber sayı da lâzımdır. Sütten ayrılan çocuğu ve tok fakiri doyurmak câiz değildir.

İZAH

"Sebebi yukarıda geçti." Bundan murad metindeki: "Cins muhtelif olursa bunun hilâfınadır." sözüdür.

"Çünkü onun öldürülmeye salâhiyeti yoktur." Âyet-i kerime katl keffâretinde kölenin mutlaka mü´min olması lazım geldiğini beyan etmiştir. Bunun bir eşi de bir kadınla kızını veya kız kardeşini bir araya getirip nikâh etmesidir. İkisi de evli değilse ikisine de akid sahih değildir. Biri evliyse evli olmayanın akdi sahih olur. Bunu Bedâyı´dan naklen Bahır sahibi söylemiştir.

"Bir sâ" dan murad buğdaydır Çünkü kuru hurma veya arpadan olsa iki sâ´ demesi gerekirdi, Bahır.

"Bir defada" Olursa biri nâmına yeter. Fakat bir kaç defada olursa bil-ittifak câizdir. Nitekim Kafî´de beyan edilmiş: "Çünkü ikinci defada başka bir fakir gibidir." denilerek illeti gösterilmiştir. Bahır.

"Biri nâmına sahih otur." Çünkü sayıdan eksik bırakmak câiz değildir. İki zıhârda vâcib olan yüz yirmi fakiri doyurmaktır. Binaenaleyh vâcibi bundan azına vermek câiz olamaz. Nasıl ki otuz fakire birer sâ´ yiyecek verse bir zıhâr nâmına kâfi gelmez. Bedâyı´da: "Kezâ iki yemin için on fakire birer sâ´ yiyecek verse hüküm bu hilâfa göredir." denilmiştir. Bahır.

"İmam Muhammed buna muhâliftir." Ona göre ikisi nâmına sahihtir. "Kemâl de bunu tercih etmiştir." Etkânî dahi Gâyetü´l-Beyân´da bunu tercih etmiştir.

"Kaide şudur ilh..." Niyet ancak cinsleri birbirinden ayırmak için mu´-teberdir. Çünkü cinslerin değişmesine göre maksadlar da değişir. Bir cinsde ise niyete hâcet yoktur. Zira ona göre maksadlar değişmez. Binaenaleyh niyet mu´teber değildir. O halde bir cinsde mutlak olarak zıhâr niyeti kalır. Mücerred onunla da birden ziyadesi lâzım gelmez. Her fakire yarım sâ´dan fazla verilmiş olması fazlalığı gerektirmez. Çünkü yarım sâ" en az mikdardır. Ondan fazlası verilemez diye değildir. Bilâkis daha azı verilemez diyedir. Ayrı ayrı zamanlarda vermesi yahut cinslerin başka olması bunun hilâfınadır. Şöyle denilebilir: Niyetin mu´teber olması ayırmaya ihtiyaç olduğu içindir. Bu adam ayrı cinslerde olduğu gibi bir cinsin şahıslarında da buna muhtaçtır. Bu itibarın eseri ulemanın açıkladıkları şu meselede meydana çıkar: İki zıhârdan biri için tâyin ederek bir köle âzâd ederse tâyini niyet sahih olur, niyeti hükümsüz kalmaz. Hatta tâyin ettiği cariye ile cima´ı helâl olur. Fetih. Yukarıda geçen "Şöyle denilebilir ilh..." Sözü imam Muhammed´in kavlinin tercih edildiğini beyandır. Bahır sahibi evvela onu kabul etmiş, sonra şöyle demiştir: "Nihâye sahibi muradı itiraz götürmez bir şekilde anlatarak şöyle demiştir: O bununla niyetle cinsin tâmimini murad etmiştir. Görmüyor musun ikiden birinin zıhârını tâyin ederse sahih ve ona yakınlık etmesi helâl oluyor. Fevaid-i Zahîriyye´de böyle denilmiştir."

Ben derim ki: Bunun hâsılı şudur: Tâyinden murad cinsin bütün ferdlerinin tâyinini hükümsüz bırakmaktır, hususi bir ferdin tâyinini hükümsüz bırakmak değildir. Sonra bil ki cinsin bir olması sebebinin birliği ile, cinsin ayrılığı da sebebinin başka başka olmasıyla bilinir. Onun içindir ki ramazan orucu birinciden, namaz ikinci kabîlinden sayılmıştır. İki ramazandan iki günün orucu dahi böyledir. Tamamı Bahır ve Nehir´dedir.

Keffâret verme zamanıdır." Hatta zıhâr vaktinde zengin keffâret verdiği

vakit fakir bulunursa oruç tutması kâfi gelir. Bunun aksi kafi değildir Tatarhâniyye.

"Yüzyîrmi fakiri doyursa" Yani her birine bir öğün yemek verse demektir.

"Onlardan altmış fakiri" Yani yüz yirmiden altmışını sabah veya akşam tekrar doyurur. Sabah yemeğini yedirdiklerinde ortadan kaybolurlarsa onların gelmesini beklemesi gerekir yahut başkalarına tekrar sabah ve akşam yemeklerini yedirir. Bahır. Yemek yediren vasî ise beklemesi vâcib olmak gerekir. Meğerki bulunmadıkları kanaatına varsın. O zaman doyurma işine yeniden başlar. Nehir

"Sayı da lâzımdır." Sayı altmışdır. Mikdar ise ibahada doyurmak şartıyla iki öğün yemek, temlîkde bir veya yarım sâ´ yiyecektir.

"Sütten ayrılan çocuğu ve tok fakiri doyurmak câiz değildir." Bu hususta yukarıda söz geçmişti. Allahu a´lem.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 11 Mart 2010, 12:09:53
LİÂN BÂBI



METİN

Liân lügatta lâane fiilinin masdarıdır. Kaatele gibidir, la´ndan alınmıştır. La´n koğmak ve uzaklaştırmaktır. Buna gadab değil de liân adı verilmesi kadından daha evvel erkek kendine lanet ettiği içindir. Öncelik tercih sebeblerindendir.

Şer´an liân: Zinâ şahidleri gibi dört şehâdet olup yeminlerle te´kidli ve erkeğin şehâdeti la´nla, kadının şehâdeti gadabla birliktedir. Çünkü kadınlar lânet sözünü çok kullanırlar. Binaenaleyh kadın hakkında gadab daha önleyicidir. Erkeğin şehadetleri kendi hakkında kazf haddi yerine, kadının şehâdetleri de kendi hakkında zinâ haddi yerine geçer. Yani lânetleştikleri vakit erkekten kazf haddi, kadından da zinâ haddi sâkıt olur. Çünkü Allah adıyla şehadette bulunmak had gibi, hatta ondan daha da şiddetli olarak helâk edicidir.

Liânın şartı: Evliliğin devamı ve nikâhın fâsid değil sahih olmasıdır.

Sebebi: Erkeğin ecnebî bir kadın hakkında olsa haddi icab edecek şekilde karısına zinâ isnadında bulunmasıdır. Kadının bununla tahsis olunması isnad kendisine yapıldığı içindir. Böyle olunca ihsanın şartları kendisinde tamam olur.

İZAH

"Lâane fiilinin masdarıdır." Yani semâi (işitmekle bilinen) bir masdardır. Kıyasa göre mülââne denilmeliydi. Lakin bir çok nahiv ulemasının beyanlarına göre bu kelime kıyasî masdar olarak da kullanılır. Nehir.

"Buna gadab değil de liân adı verilmesi" Yani erkek tarafından lânete şâmil olduğu gibi kadın tarafında da gadaba şâmil olduğu halde demek istiyor.

"Zinâ şâhidleri gibi" Yani liânı zinâ şâhidlerine benzetiriz. Lian yapan adam kendine şâhid olduğu için şâhidliği dört defa tekrarlar. Bu Mültekâ şerhinde belirtilmiştir. T.

"Yeminlerle te´kidi" Yani eşhedü biilâh diyerek yapılır. Nitekim gelecektir.

"Erkeğin şehâdeti la´nla" Yani dördüncü şehâdetten sonra lânet kelimesini söyleyerek yapılır. Kadınınki böyle ise de lânet yerine o gadab kelimesini kullanır.

"Çünkü kadınlar lânet sözünü çok kullanırlar." Nitekim bir hadîsde;

"Kadınlar lâneti çok kullanırlar, kocalarına küfrederler." buyurulmuştur. İnâye sahibi diyor ki: "Binaenaleyh dillerine çok doladıkları için kadınlar olabilir lânet kelimesini söylemek cür´etinde bulunurlar. Bu kelimenin tesiri onların kalblerinden silinmiştir. İşte buna cür´etten onları men etmek için kadınlar tarafında liânın rüknü gadab kelimesiyle değiştirilmiştir."

"Kendi hakkında" Yani yalan söylediği takdirde kazf haddi yerine geçer. Bu mutlak sözün zâhiri erkeğin şehâdetinin ebediyyen kabul edilmemesini gerektirir. Aynî İhtiyarın ifadesine uyarak burada kesinlikle buna kâil olmuştur. Zeylaî ise kazf bâbında kabul edileceğini söylemiştir. Nehir.

"Kadın hakkında zinâ haddi yerine geçer." Yani kocası doğruyu söylediği takdirde bu liân kadın hakkında zinâ haddi yerine geçer. Nitekim Nehir´de belirtilmiştir. H.

"Helak edicidir." Yani erkek yalan söylemişse yaptığı şâhidlik kendisini müdhiş helâk eder. Çünkü haddin helâk etmesi dünyevîdir. Allah´ın adını anmak cür´etinin ise ihlâki uhrevîdir. Âhiret azabı elbette daha şiddetlidir.

"Liânın şartı evliliğin devamıdır." Binaenaleyh fâsid nikâhla evlendiği yahut talâk-ı bâinle boşadığı karısına -velevki bir talâkla boşasın- zinâ isnad etmekle liân yapılmaz. Talâk-ı ric´î ile boşadığı bunun hilâfınadır. Ölmüş olan karısına zinâ isnad etmekle dahi ilân yoktur. Liân için hürriyet, akıl bülûğ, islâm, dili söylemek, kazf haddi yememiş olmak dahi şarttır. Bu şartlar karı-kocanın ikisine de râci´dir. Hassaten kazfi yapanın doğruluğuna beyyine getirememesi şart olduğu gibi kazf olunan kadının da hassaten zinâyı inkâr etmesi ve bundan iffetli bulunduğunu söylemesi şarttır. Kazfin açık olarak zinâ kelimesiyle yapılmış olması ve islâm memleketinde olması dahi şarttır Bahır´da Bedâyı´dan nakledilen ifadenin hülasası budur. Çocuk benden değildir demek açık zinâ mesabesindedir. Bu şartların ekserisi musannıfın sözleri arasında gelecektir.

"Ecnebî bir kadın hakkında olsa haddi icab edecek" Yani kadının muhsana olmasıdır.

"Kadının bununla tahsis olunması" Yani kadının muhsana olmasının şart koşulması demek istiyor. Bu sözün hâsılı Fetih´de de beyan edildiği vecihle şudur: Kazfedilen erkek değil kadındır. Onun için de kendisine kazf edene had vurulan kadınlardan olması şartı kadına mahsustur. Tabii şehâdet ehlinden olması da şarttır. Erkek bunun hilâfınadır. Çünkü ona kazf (zinâ isnadı) yapılmamıştır. O şâhiddir. Binaenaleyh şehâdete ehil olması şarttır. Kendisine kazf edene had vurulanlardan olması şart koşulmamıştır. Burada Nihâye´nin: "Liânda erkeğin dahi muhsan olması şarttır." sözünü red vardır. Zeylaî ve başkaları Nihaye sahibinin hata ettiğini söylemişlerdir.

"İstihsanın şartları kendisinde tamam olur." Yani zinâ isnadı erkeğe değil kadına yapıldığına göre kadında ihsanın beş şartının tamam olması lâzımdır. Bunlar: Zinâdan iffetli, âkıl, bâliğ, hür ve Müslüman olmasıdır.

METİN

Rüknü: Yemin ve lânetle te´kidli şehâdetlerdir.

Hükmü: Lânetleştikten sonra velevki araları ayrılmadan önce olsun cima ve istifadenin haram olmasıdır. Çünkü hadîs-i şerifte: "Liân yapan iki kişi ebediyyen biraraya gelemezler." buyurulmuştur. Liânın ehli müslüman aleyhine şehâdete ehil olan kimsedir. İmdi kim İslâm diyarında diri olan sahih nikâhlı -velev talâk ric´î iddetinde olsun- zinâ fiilinden ve töhmetinden iffetli olan karısına açık zinâ sözüyle isnadda bulunursa ve karı-kocamüslüman aleyhine şâhidlik yapmaya elverişli iseler lânetleşirler. Zinâ töhmetinden iffetli olmak demek haram yoluyla velev bir defa şübheyle olsun cima´da bulunmamak, fûsid nikâhla evlenmiş olmamak ve babasız çocuğu bulunmamakdır. Şahidlik yapmaya elverişli iseler kaydıyla köle ve küçük çocuk tariften hariç kalırlar. Ama kör ve fâsık tarifde dahildirler. Çünkü onlar edâ ehlindendirler.

İZAH

"Lânetleştikten sonra" Yani liânın hükmü bâkî kaldığı müddetçe demektir. Her ikisi veya biri liâna ehil olmaktan çıkarsa o kadınla evlenebilir. Nitekim gelecektir. Zikri geçen hadîs böyle yorumlanmıştır. Teâlâ Hazretlerinin: "Çünkü kâfirler size gâlib gelirlerse ya sizi recm ederler yahut kendi dinlerine çevirirler. O zaman ebediyyen felâh bulamazsınız." Âyet-i kerîme´sin deki ebediyyen kaydı buna aykırı değildir. Çünkü mânâ onların dininde devam ettiğiniz müddetçe demektir. Nitekim Bedâyı´da beyan edilmiştir. Hadîs üzerinde sözün tamamı Fetih´dedir.

"Ve istifadenin haram olmasıdır." Yani cima´ın mukaddimelerini yapmak suretiyle istifade haramdır. Liânın hükümlerinden biri de karı-kocayı birbirinden ayırmanın vücubudur. Bu ayrılıkla bir talâk-ı bâin meydana gelir. Bahır. T.

"Şehâdete ehil olan kimsedir." Yani müslüman aleyhine şehadeti edâya ehil olan demektir, tahammülüne değildir. Binaenaleyh iki kâfir arasında liân yoktur. Velevki birbirleri aleyhine şâhidlikleri kabul edilsin. İki memlûk arasında veya bir memlûk yahut küçük çocuk veya deli yahut kazf haddi vurulmuş veya kafir olan karı-koca arasında liân yoktur. İki âmâ ve iki fâsık arasında ise sahihtir. Çünkü bunlar edâya ehildirler. Şu kadar var ki âmâ temyize kâdir olamadığı için fâsıkın da fıskından dolayı şâhidlikleri kabul edilmez. Ölüm, nikâh ve neseb gibi işitmekle sâbik olan şeylerde âmânın şâhidliği makbuldür. Tamamı Bahır ve Nehir´dedir. Lâkin Dürr-ü Müntekâ sahibi şöyle demektedir: "Ben derim ki: Esah olan kabul edilmemektir. Nitekim gelecektir. Evet, Kuhistânî ehliyeti umumileştirmiştir. Velevki hâkimin hükmüyle sâbit olsun. Çünkü bunların şehâdetleriyle mahkeme hükmü geçerli olur." Yani maksad geçerliliktir. Velevki hâkimin bunu yapması câiz olmasın. Lâkin buna kazf haddi vurulanla itiraz olunur. İbn-i Kemâl Paşa diyor ki: "Kazf haddi vurulana gelince: Onun şehâdetiyle hüküm, vermek aslâ câiz değildir. Evet, bu şehadetle hüküm vermişse geçerli olur. Lâkin sözümüz câiz olup olmamasındadır. Çünkü bu geçerliliğin ötesinde bir iştir."

Ben derim ki: Buna fâsıkla itiraz olunur. Çünkü onun şehâdetiyle verilen hüküm geçerlidir. Halbuki şâhidliği câiz değildir. İhtimal câiz değildir demekten muradı sahih olmadığını anlatmak, geçerlilikle muradı da Şâfiî gibi cevazına kâil olan birinin sahihtir diye verdiği hükmün geçerliliğidir. Fâsıkın şehâdetiyle hüküm vermek sahihtir. İşitmekle sâbit olanşeylerde âmânın şâhidliği sahihtir diyenin sözüne göre âmâ da öyledir. Kazf haddi vurulan bunun hilâfınadır.

"Diri olan" Tabirini kullanması ölen kadının zevceliği kalmadığı içindir. Bir de onun tarafından liân tasavvur olunamaz. Bir adam ölmüş karısına zinâ isnadında bulunur da nesebine dokunulan şahıs -kazf edenin çocuklarından olmamak şartıyla- kazf haddi isterse beyyine getiremediği takdirde kazf haddi vurulur. Ama kazf edenin çocuklarından biri isterse had sâkıt olur. Çünkü bir adama çocuğu için had vurulamaz.

"Sahih nikâhlı" Sözü evlilik kaydının izahıdır. Çünkü fâsid nikâhla alınan kadın zevce değildir. Velev ki onunla cima´da bulunsun. İffetli de değildir. Ona zinâ isnadında bulunana had vurulmaz. Rahmeti.

"Velev talâk-ı ric´î iddetinde olsun." Bu kayıd talâk-ı bâinle boşanan kadını hariç bırakır. Bâinle boşanan kadın hakkında liân yoktur. Lâkin ecnebi gibi erkeğe had vurulur. Bunu Tahâvî şerhinden Kuhistânî nakletmiştir. T.

"İffetli" Kadından murad şeriatta haram cima´dan ve töhmetten berî olan kadındır. Kuhistâni.

"Karısına" Sözü cima etmediği karısına da şâmildir. Nitekim Dürr-ü Müntekû´da ve başka kitablarda belirtilmiştir.

"Açık zinâ sözüyle" Yani ey zâniye veya ey zani diyerek isnadda bu-lunmaktır. Çünkü ey zâni sözü terhimdir. "Ben senin cesedinle evlenmezden önce sen zinâ ettin" sözünün kısaltılmışıdır. Yahut senin nefsin zâni mânâsınadır. Bununla kinâye ve ta´riz hariç kalır. Ta´rizdan murad: "Zinâ eden ben değilim" gibi sözlerdir. Bunu Kuhistânî söylemiştir. Zinâ sözüyle livâta hariç kalmıştır. İmam-ı Azam´a göre livâtada liân yoktur. İmameyn´e göre vardır. Bahır´da böyle denilmiştir. T. Kezâ kadınla cima eden bir adam görmesi de bundan hariçtir. Çünkü cima zînâyı iltizam etmez Bahır.

"Şâhidlik yapmaya elverişli iseler" Sözünden murad şâhidliğin edâsıdır, tahammülü değildir. Nitekim yukarıda geçmişti. Zira küçük çocuk şâhidliğin tahammülüne ehil, edâsına ehil değildir.

"Cima´da bulunmamak ilh..." Sözü şer´î iffetin beyanıdır. "Haram yoluyla" Demek aynen haram ise demektir. Hayız gibi ârizî haram olan değildir. Bu da sahih olarak milki nikâhında bulunmayan kadındır. Milkinde olup da hayız ve benzeri bir ârızadan dolayı haram olan bunun hilâfınadır. Burada zinâdan murad haddi icab eden cima değildir. Onun içinde şârih "Velev bir defa şübheyle olsun" demiştir. Bundan murad talâk-ı bâinle boşadığı karısı ile veya helâl sandığı kadınla cima´da bulunmaktır.

"Fâsid nikâhla evlenmiş olmamak" Cümlesini yahut harfiyle atfederek "Veya fâsid nikâhlaevlenmiş olmamak" dese daha iyi olurdu. Çünkü bu da haram cima´dandır.

"Köle ve küçük çocuk hariç kalırlar." İfadesinden murad şâhidliği sahih olmayan herkestir. Karı-kocadan birine kazf haddi vurulmuş olması veya birinin kâfir olması bu kabîldendir. Nitekim geçmişti. Yalnız kocanın kâfir olduğu suret Bedâyı´da şöyle gösterilmiştir: "Karısı müslüman olur da kocasına müslümanlık arz olunmazdan önce karısına zinâ isnadında bulunur." Yani kocası onun aleyhine zinâ şahidliğinde bulunmuş demektir; Halbuki kâfirin müslüman aleyhine şâhidliği makbul değildir. Bu söz Kuhistânî´nin şu ifadesini reddeder: "Liân halinde şehâdete ehil olmak şarttır. Kazf halinde şart değildir." Zira bu îfadeye göre Müslüman olduktan sonra kâfir karı-kocanın arasında ve azâd edildikten sonra memlûk karı-koca arasında ilân cereyanı lazım gelir. Halbuki zahire göre her iki halde ehliyet şarttır. Musannıf da söyleyecektir ki, kazf halinde ihsan mu´teberdir.

METİN

Yahut bir adam çocuğun nesebini kendinden veya başkasından nefy eder de kadın veya nefy edilen çocuk bunu yani kazfin mûcebi olan haddi hâkim huzurunda isterse -velev ki af ettikten veya zaman geçtikten sonra olsun. Zira zamanın geçmesi kazf, kısas ve kul haklarında hakkı ibtal etmez. Cevhere. Kadın içîn efdal olan gîzlemektîr. Hâkim için efdal olan da kadına bunu emretmektir.- liânlaşır. Yani zinâ isnadında bulunduğunu ikrar eder veya isnadı beyyineyle sâbit olursa hüküm budur. İnkâr eder de kadının da beyyinesi bulunmazsa yemin ettirilmez, liân sâkıt olur. Bu adam ilâna razı olmazsa, ya ilâna razı oluncaya yahut kendisini yalanlayıp kazf için had vuruluncaya kadar hapsolunur. Liânlaşırsa ondan sonra kadın da liân yapar. Çünkü dâvâcı kocasıdır. Hâkim kadının liânından işe başlarsa sonra kadın tekrarlar. Ama tekrarlamadan aralarını ayırırsa sahihtir. Çünkü maksad hâsıl olmuştur. ihtiyar. Kadın Iiânı kabul etmezse, ya liânı kabul yahut kocasını tasdik edinceye kadar hapsolunur. Bununla liân defedilmiş olur ve kadına had vurulmaz. Velev ki kocasını dört defa tasdik etmiş olsun. Çünkü bu kasden ikrar değildir

İZAH

"Yahut bir adam çocuğun nesebini nefy ederse" Sözünü musannıf mutlak bırakmıştır. Binaenaleyh zinâyı açık söyleyip söylemediği suretlere şâmildir. Hidâye sahibi ile Zeylaî bunu tercih etmişlerdir ki, hak olan da budur. Muhît ve Mübtegâ´nın ifadeleri bunun hilâfınadır. Çünkü her vecihten nesebi kesmek zinâyı istilzam eder. Çocuğun şübheyle cima´ dan doğması ihtimali bilicma sakıttır. Şu da var ki, sen babanın oğlu değilsin diyen kimse onun anasına kazfetmiş olur. Hatta kendisine kazf haddi lâzım gelir. Halbuki bu ihtimal onda da vardır. Tamamı Bahırda´dır.

T E N B İ H : Zahîre´de şöyle denilmektedir: "Âleti kesik, enenmiş ve çocuğu olmayan kimsehakkında çocuk ondan değildir diye liân yapmak meşru değildir. Çünkü böylesine çocuk ilhak edîlmez." Fakat bu ifade söz götürür. Çünkü âleti kesik olan kimse sürtmek suretiyle menîsini indirir ve muhtar kavle göre çocuğunun nesebi sâbit olur. Fetih´de böyle denilmiştir.

"Kadın bunu isterse" Diye kayıdlaması istemediği takdirde liân yapılmadığı içindir. Çünkü liân kepazeliği kendinden def için kadının hakkıdır. Musannıfın muradı sarîh zinâ sözüyle kazf ettiği zaman kadının had istediğini anlatmaktır. Çocuğu nefy etmek suretiyle kazf de bulunmuşsa haddi istemek kocasının da hakkıdır.

"Veya nefy edilen çocuk isterse" Sözü kalem hatasıdır. Ben başkasının bunu söylediğinî görmedim. İbârenin doğrusu: "Yahut çocuğu nefy eden kimse isterse" şeklindedir. Feth´in îbâresi şöyledir: "Kadının istemesi şarttır. Kazf çocuk nefy edilmekle yapılmışsa bunun hilâfınadır. Zira şart erkeğin istemesidir, Çünkü çocuğu ondan olmadığını nefy edecek bir şahsa muhtaçtır."

Zeylaî´nin ibâresi: "Kadının mutlaka istemesi lâzımdır. Meğer ki kazf çocuğun nefyi ile yapılmış olsun. Çünkü erkeğin istemeye hakkı vardır ilh..." şeklindedir. Bunun bir misli de az yukarıda Bahır´dan naklen zikrettiğimizdir. Şübhesiz ki "istemesi" kelimesindeki zamir çocuğa değil kazf edene râcidir. Evet, çocuk kazf edenin oğlu değilse anne de ölmüşse kazf haddi vâcib olmak için çocuğun istemesi şarttır. Aksi takdirde kadının istemesi şarttır. Nitekim bâbında gelecektir. Sözümüz Iiânın vücubunun şartı olan isteme hususundadır. Kadın öldükten sonra bu olmaz. Bu açıktır. Sonra gördüm ki Rahmetî bu söylediklerimîzin bazısına işarette bulunmuştur.

"Velevki af ettikten sonra olsun." Yani affetmekle sâkıt olmaz. Lâkin afla beraber had vurulmaz. Bu af sahih olduğu için değil istek terk edildiği içindir. Hatta kazf edilen kimse döner de kazfeden için had isterse hâkim ona afv ile birlikte had vurur. Nitekim Bahır´da kazf haddi bâbında buna tenbih olunmuştur.

"Kazf, kısas ve kul haklarında hakkı ibtal etmez." Geri kalan hadler bunun hilâfınadır. Kaza bahsinde inşaallah gelecektir ki, sultan hâkimi on beş sene sonra dâvâ dinlemekten nehy ederse sahih olur ve dâvâyı o hâkimin dinlemesi sahih olmaz. Ama bu hasım inkâr ettiğine ve terk bir özürden dolayı yapılmadığına göredir. Aksi takdirde sahih olur. Şübhesiz ki o dâvâyı dinlemekten yasak etmesi hakkı ıskât etmez. Bilâkis hak dünyada ve âhirette bâkîdir. Onun için sultan bundan sonra dâvânın dinlenmesine izin verirse hak sâbit olur.

"Yani zinâ isnadında bulunduğunu ikrar eder ilh..." Sözü liânlaşır ifadesinin kaydıdır. Aynı zamanda bu söz Kocasının ısrarıyla, kadının zinâsına veya zinâyı ikrarına yahut kocasını tasdikine beyyine getirmekten âciz kalmasıyla da kayıdlıdır. Tamamı Bahır´dadır.

"Veya isnadı beyyineyle sâbit olursa hüküm budur." Beyyine iki erkektir, bir erkekle iki kadın değildir. Bahır. Hâkim Kâfîsi´nde bunu: Çünkü hadlerde kadınlar için şâhidlik hakkı yoktur. Bu da şâhidliklerdendir." şeklinde ta´lil etmiştir. Şu halde Nehir´in ve ona uyarak Dürr-ü Müntekâ´nın: "Yahut bir erkekle iki kadındır." ifadeleri kalem hatasıdır.

"Yemîn ettirilmez." Çünkü bu kâfi bir haddir. Yani yemin ettirmenin faydası yeminden yüz çevirmektir. Bu da manen ikrardır,sarîh değildir. Bunda şübhe vardır. Şübheyle had vurulmaz.

"Hapsolunur ilh..." İbn-i Kemâl diyor ki: "Burada ikinci bir sınır vardır ki, hapis onunla nihayet bulur. O da kadının talâk veya başka bir şeyle o adamdan bâin olmasıdır. Bunu Serahsî Mebsût´ta zikretmiştir." Bu mânâ musannıfın evvelce: "Liânın şartı evliliğin devamıdır." demesinden anlaşılmıştı. Şürunbulâliyye.

"Had vuruluncaya kadar" ifadesinde mücerred kabul etmemekle had vurulmayacağına delâlet vardır. Ulemadan bazıları şazz olarak buna muhalefet etmişlerdir. Nehîr.

"Çünkü dâvâcı kocasıdır." Sözü kadının sonra lian yapmasının illetidir.

"Sonra kadın tekrarlar." Tâ ki liân meşru tertibi üzere yapılmış olsun. Bunu Bahır sahibi İhtiyar´ dan nakletmiştir. Zâhirine bakılırsa bu vâcibtir. Lâkin başka yerde şöyle demiştir: "Gâye´de bildirildiğine göre tekrarı vâcib değildir. Yalnız sünnette hata etmiştir. Fetih sahibi vecih budur diyerek bunu tercih etmiştir. İmam Mâlik´in kavli de budur." Bu ifadenin bir misli de Şürunbulâliyye´dedir.

"Kadına had vurulmaz." Kudûrî´nin bazı nüshalarında kadına had vurulur denilmişse de yanlıştır. Çünkü bir defa ikrarla bile had vâcib olmaz. O halde bir defa tasdikle nasıl vâcib olabilir! Bahır ve Zeylaî.

Ben derim ki: şöyle cevap verilebilir: Kudûrî´nin tasdikten muradı zinâyı ikrardır. Mücerred kadının tasdik ettim sözü değildir. Bâbında anlattıklarına güvenerek tekrar etmemiştir. Hâkim´in Kâfî´deki şu sözü de ona işaret etmektedir: "Kadın hâkimin yanında kocasını tasdik ederek doğru söyledi der ve ben zinâ ettim demezse, bunu dört ayrı meclisde dört defa tekrarladığı takdirde kendisine zinâ haddi vurulmaz. Lîân da bâtıl olur. Bundan sonra ona zinâ isnadında bulunana da had vurulmaz."

METİN

Neseb de nefy edilmiş olmaz. Çünkü o, çocuğun hakkıdır. Onu ibtal hususunda karı-koca tasdik edilmezler. İkisi de kabul etmezlerse hapsolunurlar. Bahır sahibi bunu kadının affetmediği surete yorumlamıştır. Nehir sahibi îse kocası kabul etmedikten sonra kadının hapsedilmesini müşkil görmüştür. Çünkü o takdirde kadına vâcib değildîr. Koca köleliğinden veya küfründen dolayı şâhidliğe yaramaz da kazf için ehil olursa yani âkıl bâliğve dili söylerse kendisine had vurulur.

Kaide şudur: Erkek tarafından gelen bir mânâdan dolayı liân sâkıt olursa kazf sahih olduğu takdirde had vurulur. Aksi takdirde ne had vardır ne de liân. Koca şâhid olmaya yarar fakat kadın yaramaz veya kendisine kazfte bulunanlara had vurulmayanlardansa kocasına had yoktur. Ona ecnebî bîri kazfetmiş gibi olur. Liân da yoktur. Çünkü liân haddin halefidir. Lâkin bu kapıyı kapamak için ta´zir olunur. Bu söz mefhumu tasrihtir.

İZAH

"Neseb de nefy edilmiş olmaz." Çünkü neseb ancak liânla nefyedilir. O da bulunmamıştır. Bununla anlaşılır ki Vikâye ve Nikaye şerhlerindeki: "Kadın kocasını tasdik ederse neseb nefyedilmîş olur." sözü doğru değildir. Nitekim Dürer ve Gurer şerhinde tenbih edilmîştir. Bahır. İleride gelecektir ki nefyin şartları altıdır. Onlardan biri de liândan sonra hâkimîn ayırmasıdır.

"Çünkü o takdirde kadına vâcib değildir." Yani kocası kabul etmeyince kadına vâcib olmaz. Zira kadına ancak kocasının liânından sonra vâcib olur. Ondan önce vâcib olan bir haktan kaçınmak sayılmaz. Nehir. Tahtâvî buna şöyle cevap vermiştir: "Karı-koca dâvâya çıktıktan sonra liânı yürütmek şeriatın hakkı olmuştur. Kadın affetmeyip imtina gösterince hapsedilir. Yalnız kocasının imtina etmesi bunun hilâfınadır. O zaman kadın hapsedilmez. "Rahmetî de şu cevabı vermiştir: "Maksad karı-kocanın bir anda imtina etmeleri değildir. Bilâkis murad erkeğin istenildikten sonra imtina´ı, kadının da erkeğin liânından sonra imtina´ıdır." Böylece Rahmetî meseleyi metindeki şekline çevirmiştir. Doğrusunu Allah bilir.

"Koca köleliğinden" Yahut kazf haddi vurulduğundan dolayı şâhidliğe yaramazsa demektir. Bahır.

"Veya küfründen dolayı..." Bu evvela kadın müslüman olup kocası kendisine müslümanlık arzolunmadan ona kazfetmekle olur. Bahır

"Ve dili söylerse ilh..." had vurulur. Fakat küçük çocuk, deli veya dilslz olursa had ve liân yoktur. Minah. Çünkü böylesinin kazfı sahih değildir.

"Erkek tarafından gelen bir mânâdan dolayı" Meselâ erkek köleliğinden dolayı veya benzeri bir sebeble şâhidliğe yaramazsa demektir. Fakat kadın tarafından gelen bir mânâdan dolayı liân sâkıt olursa, cevabı musannıfın ifadesinde gelen: "Ne had vardır ne lian.." sözüdür. Şimdi liânın her ikisi tarafından gelen bir mânadan dolayı sukûtu meselesi kalır. Meselâ karı-koca kazf haddi yemişlerse bu mesele birincîsi gibi olur. Çünkü liân koca tarafından gelen bir mânâdan dolayı sâkıt olmuştur. Zira başlamak kocadan olmuştur. Onunla birlikte kadın tarafı mu´teber değildir. Nitekim Cevhere´de beyan edilmiştir. Tamamı az ileride gelecektîr.

"Kazf sahih olduğu takdirde" Meselâ erkek âkıl bâliğ ve konuşur olursa had vurulur.

"Ne had vardır ne de liân..." Liânın nefyi te´kid içindir. Çünkü sözümüz liânın sukûtu hakkındadır.

"Fakat kadın yaramazsa" Yani şâhidlik için yaramazsa demektir. Şârihin bu kelimeyi ziyade etmesi kazf haddi vurulan kadına da şâmil olsun diyedir. Musannıfın "Çünkü bu kadın kazf edenine had vurulanlardan değlidir." Sözünde o dahil değildir. Bahır sahibi böyle demiştir. Eğer bu ziyade olmasaydı musannıfın sözünden kadına had vurulur mânâsı anlaşılırdı. Halbuki vurulmaz. Nitekim beyanı gelecektir.

"Kocasına had yoktur." Çünkü had vurmanın şartı ihsandır. (İhsan lügatta: muhkem yapmak, kal´a gibi oturtmak mânâsınadır.) İhsan kadının Müslüman, hür, âkıl bâliğ ve afif olmasıdır. Nitekim geçmişti. Liânın şartı ihsan ve şâhidliğe ehil olmakdır. Kadın muhsane (ihsanlı) olmazsa ne had vardır ne liân! Çünkü ortada ihsan yoktur. Ama muhsane olup kendisine kazf haddi vurulmuşsa liân yoktur. Çünkü şâhidliğe ehliyet kalmamıştır. Had dahi vurulmaz. Çünkü liân kadın tarafından gelen bir mânâ sebebiyle sâkıt olmuştur. Hâsılı kadın kâfir, cariye, küçük veya deli olursa ihsan olmadığı için had vurulmadığı gibi yine bu mânâdan dolayı bir de şâhidliğe ehliyeti olmadığından Iiân da yoktur. Kadın iffetli değilse ihsan olmadığı için yine liân sâkıttır. Bir de erkek sözünde sâdıktır. Kadın iffetli ve had vurulmuş ise bildiğin sebeble had ve liân sâkıttır. Bu yeri böyle izah gerekir.

"Ecnebi biri kazfetmiş gibi olur." Bu had vurulan iffetliden başkası hakkındadır. Had vurulan iffetli hakkında ise kazfedilen ecnebîye had vurulur. Nitekim Şürunbulâlîyye´de belirtilmiştir. Bir sebebten dolayı kocadan haddin sukutu ecnebîde mevcud değildir.

"Çünkü liân haddin halefidir." Dürer´de böyle denilmiştir. Fakat doğru ta´lil yukarıda arz ettiğimizdir. Zira bu had vurulan iffetli kadında zâhir değildir. Onun hakkında liân hadde tâbi olarak sukut etmiş değil aksinedir. Meğerki şöyle denilsin: Çünkü o sözündeki zamir hadde; halefidir sözündeki zamir de liâna râcidir. Şuna binaen ki, kocanın kazfinde asıl vâcib olan liândır. Had vurmak onun halefidir. Yani liân sâkıt olursa mâni bulunmadığı takdirde had vâcib olur, İbn-i Kemâl´in sözünde bu te´vile delâlet vardır.

"Ta´zir olunur." Yani ta´zir vâcibdir. Çünkü kocası kadına eziyet etmiş, onun namusunu lekelemiştir. Bahır´da böyle denilmîştir. Bunun zâhirine bakılırsa iffetli olmayan kadın hakkında tazir vâcibdir. Bunu Ebus-sûud söylemiştir. Şöyle de denilebilir: Kadının namusunu lekeleyen kadının kendisidir. T.

Ben derim ki: Kadın bunu âşıkârelemişse bu zâhirdir. Aksi takdirde adam kadının isteği ile ta´zir olunur. Çünkü kötülüğü meydana çıkarmıştır.

"Mefhumu tasrihtir." Yani "Ecnebî kadın hakkında haddi icab eden kazf" sözü ile "Karı-kocaşehâdeti edâya yararlarsa" sözlerinin mefhumunu tasrihtir. Çünkü şehâdete yararlarsa sözü iffetli olmayan kadından ve bir de şehâdeti edâya yaramayan kocadan ihtirazdır. Yahut bunun aksidir.

TETİMME: Bahır sahibi diyor ki: "Musannıf karı-kocanın ikisi de şehâdeti edâya yaramazlarsa meselesine açıkça temas etmemiştir. Ama evvela liân yoktur diye şart koşmasından anlaşılmıştır.

Hadde gelince: Karı-koca ikisi de küçük veya deli yahut kâfir yahut memlûk olurlarsa had vâcib olmaz. İkisi de kazf haddi yemişlerse vâcibdir. Çünkü liân erkek tarafından gelen bir mânâdan dolayı imkânsızdır. Kezâ kocası köle, karısı had vurulanlardan ise yine vâcib olur. Çünkü iffetli kadına kazfte bulunmak haddi mûcibtir. Velev ki kadın had vurulanlardan olsun.

METİN

İhsan kazf zamanında mu´teberdir. Kadın cariye veya kâfir iken ona kazfeder de sonra Müslüman olur veya âzâd edilirse had ve liân yoktur. Zeylai. Liân vâcib olduktan sonra talâk-ı bâinle sukut eder ve artık kadın başka kocaya varsa da liân dönmez. Çünkü sâkıt olan bir şey geri dönmez. Kezâ kadının zinâ etmesiyle, şübheyle cima ve dinden dönmesiyle de sâkıt olur. Bir daha müslüman olsa da geri dönmez. Kazf şâhidinin ölümü ve kaybolması ile de sâkıt olur. Fakat şâhidin kör veya fâsık yahut mürted olmasıyla sukût etmez. Bir adam karısına sen küçük kız iken zinâ ettin yahut deli iken zinâ ettin der de delilik mâlum olursa liân yok-tur. Çünkü liânı yerine isnad etmemiştir. Sen zimmî iken veya cariye iken zinâ ettin veya kadının yaşı daha küçük olduğu halde sen kırk sene evvel zinâ ettin demesi bunun hilâfınadır, lânetleşirler. Çünkü liân münhasırdır. Fetih. Liânın şer´î sıfatı kîtab ve sünnetten nassın vasfettiği gibidir. Karı-koca lânetleşirlerse velevki ekserisini yapsınlar kadın hâkimin ayırması ile kocasından bâin olur. Huzurunda liân yapılan hâkim ayırmadan karı-koca birbirlerine mirâsçı olurlar.

İZAH

"İhsan kazf zamanında mu´teberdir." Bu sözden ve "Kezâ kadının zinâsı ile sâkıt olur." Demesinden anlaşılır ki, kazf zamanından lânetleşme yapılıncaya kadar ihsanın devam etmesi şarttır. T.

"Talâk-ı bâinle sukût eder." Beynunetle sukût eder deseydi talâk veya fesh yahut ölümle ayrılma hallerine şâmil olurdu. Hâkim´in Kâfîsi´nde şöyle denilmektedir: "Bir adam karısına kazfeder de sonra kadın ondan talâk veya başka bir sebeble ayrılırsa o adama had ve liân yoktur. Çünkü onun haddi liân idi. Ayrıldıktan sonra liân kalmadığı için had vurulmaya da dönüşmez. Adam kendini yalanlasa da had vurulmaz. Sen üç defa boşsun ey orospu derse ona had vurulur. Ama ey orospu sen üç defa boşsun derse had ve liân lâzım gelmez." Yaniayrılık lian vâcib olduktan sonra hâsıl olduğundan bir şey lâzım gelmez demek istiyor.

"Kazf şâhidinin ölümü ile ilh..." Yani şâhid bu adam zinâ isnadında bulundu diye şâhidlik edip hâkim de doğruladıktan sonra ölür veya kaybolursa, hâkim o şehâdetle hüküm vermez. Fetih ve Câmide şöyle denilmiştir: "iki şâhid doğrulandıktan sonra ölür veya kaybolurlarsa liânla hüküm verilmez. Malda ise hüküm verilir. Şâhidlerin kör veya fâsık olmaları, dinden dönmeleri bunun hilâfınadır. Karı-koca arasında Iiân yapılır."

Ben derim ki: Farkın vechi şu olsa gerektir: Had şübheyle vurulmaz. Hâkimin hükmünden önce şahîdin şehâdetinden dönme ihtimali vardır ki, bu bir şübhedir. Şâhid hayatta ve hazır olduğu müddette bu ihtimal mevcuddur. Ne zaman hâkim onun şehâdetiyle hüküm verîr de şâhid de dönmezse ihtimal ortadan kalkar. Hâkimin hükmünden sonra bu ihtimal yersiz kalır. Çünkü hak mahkeme kararıyla kuvvet bulmuştur. Fakat şâhid ölür veya kaybolursa hâkim onun şehâdetiyle hüküm veremez. Çünkü şahid hayatta ise mahkeme kararından önce dönüp gelmesi ihtimali vardır. Şu da var ki, had vurmak için iki şâhid bulunmasını şart koşmak söz götürür. Bundan Şürunbulâliyye´nin hırsızlık haddi bâbında bahsedilmiştir. Oraya müracaat edebilirsin. O bâbta inşaallah kitabımızda da gelecektir.

"Liân yoktur." Had de vurulmaz. Çünkü ihsan yoktur. "Çünkü liânı yerine isnad etmemiştir." Yani o adam zinâ isnadında bulunmuştur. Zinânın mahalli ise âkıl bâliğ olan kadındır, Feth´in ibâresi: "Halen kazf sayılmaz. Çünkü kadının fiili zinâ ile vasıflanmaz." şeklindedir.

"Çünkü liân münhasırdır." Yani liân konuşma zamanına münhasır olarak vâkidir Geçmişe istinad edemez. Çünkü kadın zimmîyye veya carîye iken zinâ ile vasıflanabilir. Bu suretle kendisine kepazelik lahîk olur. Kırk sene evvel demesi de böyledir. Velevki kadının yaşı daha küçük olsun! Çünkü bu söz zinânın eskiliğînden mubalegadır.

"Kitab ve sünnetten" Sözü nass-ı şer´îyi beyandır. Bununla Bahır´ın şu ifadesine hâcet kalmamıştır: "Zâhire bakılırsa sıfatla rüknü yani mahiyeti kasdetmiştir. Çünkü sünnet vecihle sıfatını nass beyan etmemiştir." Liân şöyle yapılır: Hâkim karı-kocayı karşı karşıya durdurur ve kocaya liân yap der. O da: Eşhedübillâh (Allah´a şehâdet ederim ki) ben bu kadına isnad ettiğim zinâda doğruyu söyleyenlerdenim der. Beşinci defa tekrarladığında: Eğer ona isnad ettiğim zinâda yalan söyleyenlerden isem Allah´ın lâneti üzerime olsun! der ve sözünün her defasında kadına işaret eder. Sonra kadın da dört defa: "Allah´a şehâdet ederim ki, bu adam bana isnad ettiği zinâda yalancılardandır." der, beşinci defasında: "Eğer bana isnad ettiği zinâda doğru söyleyenlerden ise Allah´ın gazabı üzerime olsun." ifadesini söyler. Nehir´de böyle denilmiştir. H.

T E N B İ H : Liânın meşru olması muayyen bir yalancıya bedduâda bulunmanın câiz olmasını gerektirir. Çünkü kocanın: "Yalancılardan isem Allah´ın lâneti üzerime olsun" Sözüyalan söylediği takdirde kendi aleyhine lânet duâsıdır. Sözünü yalancılardan isem diye tâlik etmesi o adamı muayyen olmaktan çıkarmaz.

Evet, şöyle denilir: Liânın meşru olması o odamın doğru söylediğine göredir. Yalan söylerse lânet etmesi helâl değildir. Bahır´da câiz olduğuna delâlet eden sözler vardır. Şu sebeble ki, Gâyetü´l-Beyân´ın iddet bahsinde: "Bizim zamanımızda mubâhele meşru´dur. Mubâhele liân yapmaktır. Eskiden insanlar bir şeyde ihtilâf ettiler mi: "Hangimiz yalan söylediyse Allah´ın behlesi (lâneti) onun üzerine olsun." derlermiş. Biz bu hususta ric´at bâbında söz etmiştik.

"Hâkimin ayırması ile" Yanı Tarafeyn´e göre hâkimin ayırmasiyle bir talâk-ı bâin meydana gelir. Ebu Yusuf: "Bu ebediyyen haram kılmaktır." demiştir. Hidâye.

"Birbirlerine mirâsçı olurlar." Çünkü hâkim ayırmadıkça kadın o adamın karısıdır. Kâfî. Evet, cima ve mukaddimeleri ayırmadan da haram olur. Nitekim geçmişti. İleride de gelecektir. Sonra bu mesele mefhum üzerine tefridir. Mefhum şudur: Hâkim ayırmadan önce sırf liân ile ayrılık olmaz. Sa´diyye´de Kifâye´den nakledilen şu mesele dahi bunun fer´lerindendir: "Kocası kadını bu haldeyken boşarsa bir talak-ı bâin meydana gelir ve kezâ kendini yalanlarsa nikâh tazelemeden cimada bulunması helâl olur." İmam Şâfiî´ye göre ise liânın kendisiyle olur. Şâfiî ile bu husustaki sözümüz Fetih´de yeterince beyan edilmiştir. Bu mesele hâkimin hükmü şart kılınan yerlerden biridir. Bunları Minah sahibi manzum şekilde sıralamıştır. Talâk bahsinde geçmişti.

METİN

Karı-koca ayrılmaya razı olmasalar bile hâkim onları ayırır. Şümunnî. Liân ehliyeti ortadan kalkarsa bakılır: Şayet delilik gibi geçmesi ümidi varsa araları ayrılır. Aksi takdirde ayrılmaz. Karı-koca liân yaparlar da birisi kaybolur ve ayırmak için vekâlet verirse araları ayrılır. Tatarhâniyye. Bundan şu anlaşılır ki, tevkil etmezse beklenir. Hâkim aralarını ayırmaz da makamından azledilir veya ölürse ikinci hâkim lianı yeniler. İmani Muhammed buna muhâliftir. İhtiyar. Karı-kocadan her biri liânın ekserisini yaptıktan sonra hâkim hata ederek aralarını ayırırsa sahih olur. Azını yaptıktan yani bir veya iki defa söyledikten sonra ayırırsa sahih olmaz. Erkek liânı yaptıktan sonra kadın liânını yapmadan aralarını ayırırsa hükmü geçerli olur. Çünkü bu içtihad götüren meselelerdendir. Tatarhâniyye. Bahır sahibi bunu Hanefî olmayan hâkim diye kayıdlamıştır. Hâkim Hanefî ise hükmü geçerli değildir. Liândan sonra hâkim ayırmadan o ka dınla cimada bulunmak kocasına haramdır. Sebebi yukarıda geçti. Kadına iddet nafakası vardır. Kocası hayatta olan bir çocukla kazf yapmışsa hâkim o çocuğun nesebini babasından silerek annesinin üzerine yazar. Ama bunun için nikâhın sahih olması ve liân cereyan ettiği zaman çocuğun ana rahminde olması şarttır. Hatta kadın cariye veya kitabîyye iken gebe kalır da sonra âzâd edilir veya Müslüman olursa lânetleşmeolmadığı için çocuğun nesebi silinmez. Nesebi nefyetmenin altı şartı vardır ki bunlar Bedayı´da sıralanmışlardır. Kitabımızda da ileride gelecektir.

İZAH

"Liân ehliyeti ortadan kalkarsa ilh..." Bu mesele dahi hâkim ayırmadan ayrılma olmayacağının fer´lerindendir.

"Araları ayrılır." Çünkü ihsanın dönmesi ümidi vardır. Fetih.

"Aksi takdirde ayrılmaz." Yani liân ehliyeti geçmesi ümid edilmeyen bir şeyle ortadan kalkar, meselâ adam kendini yalanlar yahut karı-kocadan biri bir insana kazfte bulunarak kendisine kazf haddi vurulursa yahut kadın haram olarak cima edilirse veya karı-kocadan biri dilsiz olursa oraları ayrılmaz. Fetih.

"Beklenir." Çünkü aralarını ayırmak bir hükümdür. Gaib aleyhine sahih olamaz. Rahmeti.

"imam Muhammed buna muhâliftir." Ona göre yenilemez. Çünkü liân had yerine geçer ve hakikaten had vurmuş gibi olur. Buna ise hâkimin azli veya ölümü tesir etmez. Şeyhayn´ın delilleri şudur: Geçerliliğin tamamı ayırmakta ve işe son vermektedir. Bundan önce o iş son bulmaz. Binaenaleyh yeniden yapılması icab eder. İhtiyar´ da böyle denilmiştir. Bundan şu anlaşılır ki, karı-kocayı birbirinden ayırmadan önce cima haram olmaz. Bunun hilâfı da gelecektir. Ondan anlaşılan da kadının ikinci hâkimin huzurunda mutlaka liân istemesi lâzım gelmesidir» Araştırılmalıdır.

"Ekserisini yaptıktan sonra" Meselâ her biri üçer defa lânet ettikten sonra ayırılırsa sahih olur. Yalnız sünnette hata etmiştir. Kâfî.

"Çünkü bu içtihad götüren meselelerdendir." İmam Şâfiî (R.) yalnız kocanın liâniyle araları ayrılabileceğine kâildir. Nehir´de böyle denilmiştir. H.

Ben derim ki: Biz hul´da ve zıhâr bâbının başında içtihad götüren kelimesinin manâsını arzetmiştik. Bunu düşünürsen anlarsın ki, sırf müçtehidlerin arasında hilâf vuku bulmakla meselenin içtihad götürmesi sâbit olmaz.

"Hanefî olmayan hâkim diye..." Hanefî olmayan hâkimden murad ya kendi içtihadıyla câiz görendir yahut Şâfiî gibi bir müçtehidi taklid edendir.

"Hâkim Hanefî ise hükmü geçerli değildir." Yani mu´temed kavle binaen geçerli olmaz demek istiyor. Mu´temed kavil hâkimin kendi mezhebi hilâfına hüküm verememesidir. Bahusus zamanımızın hâkimleri ki, Ebû Hanife´nin en sahih kavliyle hüküm vermeye memurdurlar.

"Cima´da bulunmak" Kezâ cima´ın mukaddimeleri haramdır. T.

"Sebebi yukarıda geçti." Yani hadîs-i şerifte: "Liân yapan karı-koca ebediyyen biraraya gelemezler." buyurulmuştur. H.

"Kadına iddet nafakası vardır." Yani liân yaparak kocasından ayrılan kadına iddet nafakasıve mesken vardır. iki seneye kadar bir çocuk doğurursa nesebi o adama lâzım gelir. Kadının üzerinde iddet yoksa altı aya kadar nesebi ondan sâbit olur. Nitekim Kâfî´de bildirilmiştir.

"Hayatta olan bir çocukla" Kazf ederse çocuk annesinin üzerine yazılır. Fakat çocuk öldükten sonra benden değildir diye nefy ederse liân yapar. Nesebi babasından kesilmez. Kezâ kadın biri ölü biri diri iki çocuk doğurur da kocası bunları nefy ederse yahut çocuklardan biri liândan önce ölürse hüküm yine budur. Nitekim gelecektir.

"Hâkim o çocuğun nesebini babasından siler." Yani hâkimin aranızı ayırdım dedikten sonra mutlaka: "Bu çocuğun nesebini bu adamdan kesdim." demesi lazımdır. Nitekim bu imam Ebu Yusuf´tan rivâyet olunmuştur. Mebsût´ta: Sahih olan budur. Çünkü ayırmaktan zaruri olarak nesebini nefy etmek lâzım gelmez. Nasıl ki ölümden sonra araları ayrılır fakat neseb nefy edilmez." Bunu Nihâye´den naklen Bahır sahibi söylemiştir.

"Annesinin üzerine yazar." Nefy için bu lâzım değildir. Bu söz te´kid makamında söylenmiştir. Bunu Nehir sahibi Nihâye´den nakletmiştir.

"Nikâhın sahih olması..." Bu şartla bundan sonrakini Bahır sahibi Bedâyı´da zikredilen altı nefy şartı üzerine ziyade etmiştir. Şârihin bu iki şartı altı şartla beraber saymaması bunların asaleten şartlarıdır. Nitekim Nehir sahibi söylemiştir. Şu halde bunlar vasıta ile nefyin şartlarındandır. Lâkin ikincisi birinciye hâcet bırakmaz.

"Lânetleşme olmadığı için çocuğun nesebi silinmez." Çünkü hâkim çocuğun nesebini ana rahminde kalma vaktine istinad ederek silmiştir. Halbuki annesi o vakit liân ehlinden değildir. Liânsız ise neseb nefy edilmez.

"Altı şartı vardır." Bunlar:

1) Karı-kocayı ayırmak,

2) Doğum zamanında veya doğumdan bir yahut iki gün sonra olmak,

3) Erkeğin önceden çocuğu velev delâleten ikrar etmemesi,

4) Karı-koca ayrılırken çocuğun hayatta olması,

5) Ayırdıktan sonra kadının bir batından diğer bir çocuk doğurmaması.

6) Çocuğun şer´an sübutuna hüküm verilmemîş olmasıdır. Meselâ kadın bir çocuk doğurur da kocası meme emen o çocuğun üzerine yuvarlanarak çocuk ölür, diyeti babanın âkılesine hükmedilir. Sonra baba çocuğun nesebini nefyederse hâkim karı-koca arasında liân yaptırır ve çocuğun nesebini kesmez. Çünkü diyetini babanın âkılesi ödeyecek diye hüküm vermek çocuğun ondan olduğuna hükümdür. Bundan sonra çocuğun nesebi kesilmez. Tamamı Bahır´dadır,

"İleride gelecektir." Musannıfın: "Hayatta olan çocuğu nefy ederse ilh..." dediği yerde gelecektir. Fakat orada zikredilenler hepsi değil ekserisidir.

METİN

Koca kendini yalanlarsa -nefyedilen çocuk mal bırakıp da babası nesebini iddia etmek suretiyle- velev delâleten olsun kazf için had vurulur. Kendini yalanladıktan sonra had vurulsun vurulmasın o kadını nikâh edebilir. Başka kadına kazfte bulunur da kendisine had vurulursa yahut kadın kendisini tasdik ederse veya kadın zinâ ederse kendisine had vurulmasa bile onunla evlenmesi câizdir. Çünkü iffet gitmiştir. Hâsılı karı-koca yahut ikisinden biri liân ehliyetinden çıkarsa kocası o kadınla evlenebilir. Liân yapıldıktan sonra ayrılmazdan önce karı-koca veya birisi dilsiz olursa liân yoktur. Dilsizlik sonradan ârız olursa hüküm yine budur. Artık ayırma ve had vurma yoktur. Çünkü şübheyle had vurulmaz. Halbuki rükün de yoktur. Rükün şehâdet ederim sözüdür. Onun için yazı ile lânetleşme olmaz. Nitekim hamli nefy etmekle liân yapılmaz. Çünkü kazf zamanında mevcud olduğu yüzde yüz bilinmez.

İZAH

"Koca kendini yalanlarsa had vurulur." Yani liândan sonra yalanlarsa hüküm budur. Liândan önce yalanlarsa bakılır: Yalanlamadan önce kadını boşamışsa hüküm yine budur. Kadını talâk-ı bâinle boşamış da sonra kendini yalanlamışsa had ve lian yoktur. Zeylai. Yani talâk-ı bâinle ayrıldıktan sonra liâna yer kalmamıştır. Binaenaleyh Kâfî´den naklettiğimiz gibi hadde dönmez. Şürunbulâliyye sahibi diyor ki: "Musannıfın kendini yalanlarsa sözü ya liân yapıncaya yahut kendisini yalanlayarak had vuruluncaya kadaf hapsolunur, sözünün yanında tekrar sayılmaz. Çünkü oradaki sözü liândan önceye aiddi. Buradaki ise liândan sonraya aiddir."

"Velev delâleten olsun." Yani yalanlama ister kendi itirafıyla, ister beyyineyle ve isterse delâleten olsun demek istiyor. Nehir.

"Nesebini iddia etmek suretiyle" Yani neseb ve mirâs hususunda tasdik edilmez, kendisine had vurulur. Eğer ölen çocuk erkek veya kız bir çocuk bırakırsa nesebi iddia edenden sâkıt olur, baba da ondan mirâsçı olur. Kâfî.

"Kazf için had vurulur." Yani liân kelimelerinin tezammun ettiği ikinci kazf için had vurulur. Meselâ zinâ şâhidleri şâhidlikten dönerlerse kendilerine had vurulur. Fakat bu birinci kazf için değildir. Çünkü onun mûcebi yapılmıştır. O liândır. Nitekim Bahır sahibi bunu söylemiştir. Rahmetî´nin beyanına göre bu adam kendini yalanladıktan sonra liânın yerinde yapılmadığı anlaşılır. O kazf haddi yerini tutacaktı. Binaenaleyh asla döneriz. Asıl birinci kazfle haddin lâzım gelmesidir.

"Had vurulsun vurulmasın" Kaydıyla şârih Bahır sahibinin: "Zeylaî´nin had ile kayıdlaması tesadüfîdir." sözüne işaret etmiştir.

"Kadın zinâ ederse kendisine had vurulmasa bile" ifadesiyle zinâdan haram cima´ı kasdetmiştir. Velevki şer´an zinâ sayılmasın, Nitekim İsbîcâbî bunu söylemiştir. Bahır. Sonra Hidâye ile Kenz´in ibâreleri: "Yahut kadın zinâ eder de kendisine had vurulursa" şeklindedir.

Fetih sahibi diyor ki: "Bazıları bunun doğru olmadığını söylemişler dir, Çünkü kadına had vurulunca onun haddi recmdir. Binaenaleyh kocasına helâl olması tasavvur edilemez. Bilâkis mücerred zinâ etmekle ehil olmaktan çıkar. Bazıları da zinâ ederse mânâsına gelen "zenet" kelimesini nun´un şeddesi ile "zennet" okumuşlardır ki, başkasını zinâya nisbet etti mânâsına gelir. Kazfin mânâsı da budur. O zaman kadının ilk kocasına helâl olmasının ona had vurulmasına bağlı olması doğru olur. Çünkü bu kazf haddidir. Kelimenin zenet şeklinde okunduğuna göre izahı kazf ve liânın o kadınla cima etmezden önce yapılması, sonra kadının zinâ ederek kendisine had vurulması şeklinde olur ki, o zaman kadının haddi recm (taşla öldürme) değil dayaktır. Çünkü muhsane değildir." Kuhistânî´nin beyanına göre cima edilmiş olan kadında zinâ tasavvur edilebilir. Nitekim Muzmerat´ta buna işaret edilmiştir. Şöyle olur: Kadın dinden dönerek dar-ı harbe kaçar, sonra esir alınarak bir adamın milki olur. Adam da ona zinâ eder. Yine Kuhistânî´de bildirildiğine göre liân ehliyeti zinâ ile değil dinden dönmekle ortadan kalkmıştır. Bahır sahibi rivâyetin "zenet" şeklinde olduğunu söylemiştir. Onun için musannıf had vurmaktan bahsetmemiştir. Şarih de: "Had vurulmasa da" diyerek hadle kayıdlamanın mefhumu zenet rivâyetine göre mu´teber olmadığına işaret etmiştir. Zennet rivâyeti bunun hilâfınadır. Nitekim bunu Nehir sahibi açıklamıştır.

"Çünkü iffet gitmiştir." İfadesi kadın kocasını tasdik ettiği veya kadın zinâ ettiği vakit nikâhın helâl olmasının illetidir. Fakat erkek kendini yalanlar da kendisine had vurulmazsa yahut kazften sonra had vurulursa iffet gittiği için değil liânın yerinde yapılmadığı anlaşıldığı içindir. Nitekim yukarıda arzettik.

"Liân ehliyetinden çıkarsa evlenebilirler." Çünkü ne hakikaten ne de hükmen liân halleri kalmamıştır. Hakikaten kalmamıştır. Çünkü lânetleşmenin hakikatı liân vaktidir. Hükmen de kalmamıştır. Çünkü ehliyet kalmamıştır. Lânetleşme hükmen ehliyetle bâkî idi. Binaenaleyh yukarıda geçen hadîse münafi değildir.

"Çünkü şübheyle had vurulmaz." Bu şübhe birbirlerini tasdik etme ihtimalidir.

"Halbuki rükün de yoktur." Yani dilsizlik liândan önce ârız olduysa liânın rüknü olan söz ortada yoktur.

"Onun için" Yani rükün bulunmadığı yahut şübhe bulunduğu için -ki bu daha zâhirdir- yazı ile lânetleşme olmaz. Çünkü yazı talâk ve emsalinde söz yerini tutar. Lâkin dilsizin işaretinde olduğu gibi bunda da şübhe vardır. Binaenaleyh onunla had vurulmaz.

"Yüzde yüz bilinmez." Fetih sahibi diyor ki: "Zira şişkinlik veya su olması ihtimali vardır. Bana ailemden birinin yakınlarından birinden naklen haber verdiğine göre kadında hamilelik zuhur etmiş ve dokuz ay sürmüş. Kadınlar bundan şübhe etmemişler. Hatta kadın çocuk elbisesi hazırlamış, sonra kadını doğum sancısı tutmuş ve ebe kadın yanına oturarak sıkmaya başlamış, her sıktıkça su döküyormuş, fakat hiç bir şey doğmamış. Kadın bomboş kalkmış gitmiş. Gebelikle mirâs ve vasiyet meselelerine gelince: Bunlar ancak çocuk yerinden ayrıldıktan sonra haml için değil çocuk için sâbit olurlar. Âzâd etmek şarta tâlikı kabul eder. Çocuğun âzâdlığı ma´nen muallaktır. Satılan cariyenin hamille iadesine gelince: Burada gebelik zâhirdir. Bunun yel olması şübhedir. Şübheden dolayı kusurlu malı iade etmek yasak değildir. Ama şübheyle liân yasaktır. Çünkü liân hadler kabîlindendir. Neseb şübheyle sâbit olur, fakat kusura kıyas edilmez."

METİN

Kadın az müddette doğurmak suretiyle hamlin yüzde yüz çocuk olduğunu anlarlarsa kocası sen hamile isen şöyle olsun demiş gibi olur. Kazfin şarta tâliki sahih değildir. Koca sen zina ettin, bu hamil de ondandır derse lânetleşirler. Çünkü bu açık kazftir. Hâkim hamli nefy etmez. Çünkü doğmadan onun aleyhine hüküm verilemez. Peygamber (S. A.V.)´in hilâlin çocuğunu nefy etmesi vahy ile bildiği içindir. Diri çocuğu tebrik zamanında -ki müddeti adeten yedi gündür- ve doğum âleti satın alırken nefyetmek sahihtir. Ondan sonra sahih değildir. Çünkü delâleten onu ikrar etmiş sayılır. Kocası yokken doğurmuşsa kocasının bildiği hali kadının doğurduğu hal gibidir. Sahih olsun olmasın ikisinde de liân yapar. Çünkü kazf mevcuddur. Çocuğu nefyetmekle liân tehakkuk eder. Ama nesebi nefyedilmez. Şu halde musannıfın yukarda geçen: "Hâkim nesebini nefy eder." sözü ıtlakı üzere değildir. İki ikizden birinciyi» nefy eder de ikinciyi ikrarda bulunursa dönmediği takdirde kendisine had vurulur. Çünkü kendi yalanlamıştır. Aksini yaparsa dönmediği takdirde liân yapar. Çünkü çocuğu nefy etmekle kadına kazfte bulunmuştur.

İZAH

"Yüzde yüz çocuk olduğunu anlarsa ilh..." Sözü İmameyn´in kavline cevabdır.

"Vahy ile bildiği içindir." Yani Peygamber (S.A.V.) kadının hamile ol-duğunu Allah´tan gelen vahy ile bilmiştir. Maksad İmameyn´in kavillerine cevap vermektir. Onlar: "Kadın hamlin az müddetinde doğurursa liân yapılır." demişlerdir. Bu söz şâfiî´ye de cevabdır. Ona göre doğurmazdan önce liân yapılır. Ama bu cevap hilalin karısına: "Hami benden değildir." diye kazfte bulunduğu teslim edildiğine göredir. Halbuki imam Ahmed b, Hanbel bunu kabul etmemiştir. Ona göre Hz. Bilâl karısına zinâ isnadında bulunmuş ve: "Şerik b. Sahmâ´yı karnının üzerinde onunla zinâ ederken buldum." demiştir. Şu da var ki, onların doğumdan önce liân yapmaları Sahiheyn´deki rivâyete aykırıdır. Sahiheyn´de doğurduktan sonra liânyaptıkları bildirilmektedir. Binaenaleyh deliller çatıştığı için muayyen olarak biriyle istidlal edilemez. Tamamı Fetih´dedir. Lâkin orada Peygamber (S.A.V.)´in çocuğu doğmadan nefy ettiği zikredilmemiştir. Şârihin sö-zü Nehir´e tebean nefyini iktiza etmektedir. Fetih´de olan şudur: "Rasûlüllah (S.A.V.): Kadına bakın. Çocuğu şöyle doğurursa Bilâl´indir, böyle doğurursa Şerik´indir, buyurdu. Kadın doğurdu ve çocuk annesine verildi. Onu Şerik´e en ziyade benziyen bir insan olarak doğurmuştu."

"Müddeti âdeten yedi gündür." Sözüyle bunun muayyen bir zamanı olmadığına işaret etmiştir. Nitekim zâhir rivâyet de budur. İmam-ı Azam´dan bir rivâyete göre üç günle, imam Hasan´ın rivâyetine göre yedi günle takdir edilmiştir. Ama Serahsî bunu zayıf bulmuş: "Reyle mikdar tâyini câiz olmaz." demiştir. Şürunbulâliyye. İmameyn´e göre ise tebrik müddeti nifâs müddetiyle ölçülür. Fetih.

"Doğum âleti" Beşik ve benzeri şeylerdir.

"Ondan sonra sahih değildir." Yani tebriki kabulden veya doğum âletlerini satın alırken sustuktan sonra nefyi sahih değildir. Bu vaktin geçmesi koca tarafından ikrar sayılır. Minah. Fetih sahibi diyor ki: "Bu sükütün rıza sayıldığı yerlerden biridir. Yalnız İmam Muhammed´den bir rivâyete göre cariyenin çocuğu tebrik edilir de sahibi susarsa kabul sayılmaz. Çünkü bu çocuğun nesebi ancak bendendir diye iddia ile sâbit olur. Susmak iddia değlidir. Nikâhlı kadının doğurduğu çocuğun nesebi ise kocasından sâbittir. Onun susması nefy hususundaki hakkını ıskat eder." Ümmü Veledin çocuğu nikâhlı kadının çocuğu gibidir. Çünkü onun firâşı (kadınlığı) vardır. Cariye böyle değildir. Onun firâşı yoktur. Cevhere.

"Kocasının bildiği hali kadının doğurduğu hal gibidir." Ve sanki çocuğu şimdi doğurmuş gibi sayılır. Ebû Hanife´ye göre tebrik kabul edilecek günler müddetinde çocuğu nefy edebilir. İmameyn´e göre ise geldikten sonra nifâs müddeti mikdarınca nefy edebilir. Fetih´de böyle denilmiştlr. Şürunbulâliyye.

"Itlakı üzere değildir." Bilâkis yukarıda geçen altı şartla meşruttur. "İkizden" Murad doğum müddetleri arasında altı aydan az vakit geçen iki çocuktur. Bahır.

"Dönmediği takdirde" Diye kayıdlaması ikinciyi ikrardan döndüğü takdirde liân yapılacağı içindir. H. Rahmetî´nin beyanına göre bu kayıd Bahır, Nehir, Dürer, Minah ve diğer kitablarda zikredilmediği gibi Mültekâ şerhinde de yoktur. Galiba kâtib tarafından yapılma bir hata olacaktır. Çünkü ikinci çocuğu ikrar etmekle birinciyi nefy etmesi hususunda kendini yalanlamıştır. Zira çocukların ikisi de bir menîdendir. Binaenaleyh kazfetmiş olur. Dönmesi haddi ıskat etmez.

"Çünkü kendi kendini yalanlamıştır." Yani ikinciyi ikrar etmekle kendini yalanlamış olur. Bu söz had vurulur sözünün illetidir.

"Aksini yaparsa" Yani birinciyi ikrar edip ikinciyi nefyde bulunursa dönmediği takdirde liân yapılır. Dönerse Iiân yapılmaz, had vurulur. H. Çünkü kendini yalanlamıştır. Bu sahihtir. Yukarda geçene ve yakında gelecek olana muvafıktır.

"Çünkü çocuğu nefy etmekle kadına kazfte bulunmuştur." Cümlesi liân olunur sözünün illetidir. H. Fetih sahibi diyor ki: "Birinci çocuğun nesebinin sübutu ikinciyi nefy ettikten sonra muteber ve vâkidir. Onun şer´an bâkî olduğuna bakarak bu adam ikinciyi nefy ettikten sonra kendini yalanlamış olur. Bu ise haddi icab eder, denilemez. Çünkü biz şöyle diyoruz: Hakikat nesebin kesilmesidir. Sâbit sayılması hükmî bir şeydir. Haddin isbatı hususunda ihtiyat gösterilmez. Binaenaleyh burada hükmîyi değil hakikati itibara almak teayyün eder."

"Bu ise haddi icab eder." sözü Halebî´nin: "Dönerse had vurulur." sözünü te´yid eder. Bahır sahibinin Fetih´den naklettiği: "İkinci çocuğu nefy ettikten sonra onların ikisi de benim oğlumdur yahut ikisi de benim oğlum değildir derse her ikisinde had vurulmaz." ifadesi buna aykırı değildir. Çünkü birincide dönmek, ikincide ise kazf yoktur. Fetih´de şöyle denilmiştîr: "Bundan sonra onların ikisi de benim çocuklarımdır derse kendisine had vurulmaz. Çocukların nesebleri sâbit olduğu için doğru söylemiş olur. Kendini yalanlamak bulunmadığından dönmek de sayılmaz. Ben kadına yalan söyledim demesi bunun hilâfınadır. Çünkü döndüğünü açıklamaktır. Onlar benim iki çocuğum değildir, derse çocuklar onun oğulları olur. Ama kendisine had vurulmaz. Çünkü hâkim birini nefy etmiştir. Bu iki ikizi nefy demektir. Binaenaleyh bir vecihten çocukları değildir ve kadına mutlak surette kazfetmiş sayılmaz, bir vecihle kazfetmiş olur."

METİN

Her iki çocuğun nesebi sâbittir. Çünkü ikisi de bir menîdendir. Kadın bir batında üç çocuk doğurursa kocası ikinciyi nefy edip birinci ile üçüncüyü ikrarda bulunduğu takdirde liân yapılır. Çocukların üçü de onun oğullarıdır. Birinci ile üçüncüyü nefy eder de ikinciyi ikrarda bulunursa kendisine had vurulur. Çocuklar onundur. Birisi ölmüş gibi olur. Şümunnî. Liân çocuğu ölür de adamın başka çocuğu bulunur ve liâncı onu iddia ederse, liân çocuğu erkek olduğu takdirde nesebi icmaen sâbit olur. Kız ise sâbit olmaz. Çünkü kızın oğlu babasının nesebiyle müstağnî sayılır. İmameyn buna muhâliftir. İbn-i Melek.

İZAH

"Liân yapılır." Fetih ve Bahır´da böyle denilmiştir. Bu ifadenin bir misli de Vecîz´den naklen Cevhere´dedir. Nehr´in ifadesî ise had vurulacağını iktiza etmektedir. Nehir sahibi bunu Fetih´e nisbet etmiştir. Halbuki vâkiin hilâfınadır. Anla! Evet, Rahmetî: "Buradaki müşkildir. Çünkü bu adam üçüncü çocuğu ikrar etmekle ikinciyi nefy hususunda kendisini yalanlamış olur. Binaenaleyh had vurulmak gerekir. Zira yalanlamadan sonra lânetleşmeye mâhalkalmamıştır." diyor.

Ben derim ki: Cevap şudur: Bu adam birinci çocuğu ikrar edince hepsini ikrar etmiş sayılır. Üçüncüyü ikrar etmesi ilk ikrarını te´kiddir. Binaenaleyh dönmek sayılmaz. Çünkü o bu sözde sâdıktır. Nitekim az yukarıda geçmişti. Onun için Fetih sahibi meseleyi şöyle ta´lil etmiştir: "Çünkü hamlin bir kısmının nesebi sâbit olduğunu ikrar etmek hepsini ikrardır. Onun eli veya ayağı bendendir diyen gibi olur. Bir çocukda da öyledir. Onu ikrar eder de sonra nefy, sonra tekrar ikrar ederse liân yapılır ve çocuğun nesebi kendisine lâzım gelir."

"Had vurulur." Çünkü birinciyi nefy edince ona liân lâzım gelir. İkinciyi ikrar etmekle kendinî yalanlamış olur. Bu sefer had lâzım gelir. Ondan sonra dönmesi kabul edilmez.

"Birisi ölmüş gibi olur." Fetih sahibi diyor ki: "Çocukların ikisini de nefy eder ve biri ölürse yahut liândan önce öldürülürse nesebi ona Iazım gelir. Çünkü ölüyü nefy mümkün değildir. Ölümle nefy sona ermiştir, ona hâcet kalmamıştır. Ama diri olan çocuk nefyedilmiş olmaz. Çünkü ondan ayrılmaz ve İmam Muhamed´e göre kazf bulunduğu için aralarında liân yapılır. Liân çocuğu nefyden ayrılır. Ebû Yusuf´a göre liân yapılmaz. Çünkü kazf nesebi kesen bir la´n icab etmiştir." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır.

Ben derîm ki: Hâkim Kâfî´de hilâf zikretmeden birinciden bahsetmekIe yetinmiştir. Böylece anlaşılır ki, bütün imamlardan zâhir rivâyet budur. Şârihin de: "Birisi ölmüş gibi olur." sözünü birinci meseledeki "Liân yapar, çocuklar onundur." Sözünün arkasından zikretmeliydi ki, teşbih nesebin sübûtu ile Iiâna olsun. Onun söylediğine göre ise liâna gerek yoktur. Halbuki bu zâhir rivâyetin hilâfınadır ve haddin vücubunu iktiza eder ki söz götürür. Çünkü liân yoktur kavline göre zâhir olan haddin de olmamasıdır. Zira liân erkek tarafından gelmeyen bir mânâ sebebiyle sâkıt olmuştur.

"Nesebi sâbit olur." Yani liân çocuğunun nesebi sâbit olur. Bahır sahibi: "Baba ona bil ittifak mirâsçı olur. Çünkü ikinci çocuğun nesebinin sâbit olmasına ihtiyaç vardır. Onun bâkî oluşu birincinin bâkî olması gibidir." demiştir.

"Müstağni sayılır." Yani kızın çocuğu babasının nesebiyle yetinerek başka bir şeye muhtaç olmaz. Zira kızın çocuğu babasına nisbet edilir. Bahır sahibi diyor ki: "Kadının ölmesiyle yani nefy edilen kadının ölmesiyle kayıdlaması bu kadın sağ olmuş olsa çocuğunun iddiasıyla bil ittifak nesebi sâbit olacağı içindir."

"İmameyn buna muhâliftîr." Onlara göre çocuğun nesebi o adamdan sâbit olur. Bahır.

METİN

FER´î MESELELER: Kendisinden olmayan çocuğu ikrar etmek haramdır. Kendinden olmayan çocuğun nesebini kendine katmak isteyene karşı sükût gibidir. Bahır. Bahır´da beyan edildiğine göre her ne zaman liân bir vecihle sâkıt olur yahut neseb ikrarla yahuthüküm yoluyla sübut bulursa çocuğun nesebi ebediyyen nefy edilemez. Çocuğu nefy eder de liân yapmaz, nihayet kadına bir ecnebî çocukla kazfederek kendisine had vurulursa, çocuğun nesebi sâbit olur. Ondan sonra da nefy edilemez.

İki ikiz çocuğun nesebini nefy eder de sonra biri ölüp öteki ikiz, annesi ve anne bir kardeşi kalırsa mirâs farz olarak üçte bir hesabıyla taksim edilir. Red olarak da anneye altıda bir, iki kardeşe üçte bir verilir. Kalanı kendilerine reddedilir. Bundan anlaşılır ki, nefy etmesi onu asabe olmaktan çıkarır. Ulema diyorlar ki: "Neseb kesilmişken imamlarımızın bütün hükümlerde nesebinin bâkî olduğunu açıklamaları kadının firâşı bâkî olduğu içindir. Yalnız iki hükümde yani yalnız mirâsla nafakada bâkî değildir. Hatta nefy edenden başkasının bendendir diye iddiası sahih olmaz. Velevki çocuk kendisini tasdik etsin."

Ben derim ki: Behensî: "Meğerki böylesinden bir çocuk doğabilsin yahut çocuğu liâncının öIümünden sonra iddia etsîn." demiştir. Bellenmelidir.

İZAH

"İkrar etmek haramdır ilh..." Liân ayeti inince Peygamber (S.A.V.): "Herhangi bir kadın bir kavmin üzerine onlardan olmayan birini getirirse Allah indinde hiç bir yeri yoktur. Allah onu aslâ Cennetine koymaz. Ve herhangi bir adam yüzüne bakıp dururken çocuğunu inkar ederse kıyâmet gününde Allah ondan perde arkasına gizlenir ve onu gelmiş geçmiş bütün insanların karşısında rezil eder." buyurmuşlardır. Bu hadîsi Ebû Dâvûd ile Nesaî rivâyet etmişlerdir. Sahihayn´da Peygamber (S.A.V.)´den şu hadîs rivâyet olunmuştur: "Her kim babası olmadığını bîle bile İslâm´da babasından başka bir baba iddia ederse ona Cennet haramdır." Fetih´de böyle denilmiştîr.

"Bir vecihle" Meselâ ikisinden birinin şâhidliğe yoramaması yahut muhsan olmaması gibî bir vecihle sâkıt olursa nesebî ebediyyen nefy edilemez.

"Çocuğun nesebi sabit olur." Bu sübût zımnendir. Çünkü kadına kazf yapan kimseye had vurmak çocuğun nesebinîn babasından sübutunu tezammun eder.

"Üçte bir hesabıyla taksim edilir." Burada söylediği Bahır ile Nehir sahiblerinin Telhîz şerhînden naklen kesin olarak bildirdikleridir. Bahır sahibî bunu daha önce Câmi´in şehadetler bahsine nisbet etmiştir. Ama bu îfade şarihin feraiz bahsinde söyleyeceklerine muhâliftir. Orada: "ikiz kardeşinden anne-baba bir kardeşîn mirasını alır." diyecektir. Bu ifadenin bîr misli de ihtiyar´a nisbet edilerek Sekbü´l-Enhür adlı kitaba alınmıştır. Lâkin Serahsî Mebsût´ta birinci kavli bîzim ulemamıza, ikincîyi İmam Malik´e nisbet etmiştir. Bu hususta sözün tamamı inşaallah feraiz bahsinde gelecektir.

"Kendilerine reddedilir." Yani hisseleri mikdarınca taksim edilir ve her birine üçte bir verilir. Şu halde farz meselesi altıdan, red meselesi üçten olur. T.

"Bundan anlaşılır ki ilh..." Bahır´da şöyle denilmiştir: "Bu gösterir ki, nesebin kesilmesi ikizlerde de cereyan eder. Çünkü ikiz kardeşinden nesebi kesilmese asabe olur, üçte ikiyi alırdı. İkiz kardeşinden nesebinin kesilmesi babalarına tâbi olduklarındandır. Tamamı Telhîz şerhindedir."

"Bütün hükümlerde kadının firâşı bâkî olduğu içindir." Binaenaleyh çocuk ile liân yapan arasında şehâdet, zekât, kısas, nikâh ve nesebi başkasına katmama hususunda neseb bâkîdir. Hatta biri diğeri lehinde şâhidlik edemez. Biri diğerine zekâtını veremez. Oğlunu öldürmekle babaya kısas vâcib olmaz. Liân yapan kadının oğlunun oğlu kocasının başka kadından olan kızıyla evlenemez. Biri o çocuğun kendinin olduğunu iddia ederse çocuk tasdik etse bile kabul edilmez. Bunu Zahîre´den Fetih sahibi nakletmiştir.

"Fîrâşı bâki" Sözünden murad doğurduğu vakit karısı bulunmasıdır. Misbâh´da beyan edildiğine göre Arapçada karı-koca birbirlerine firâş derler. Nitekim libâs da denilir. Bahır sahibi diyor ki: "Çünkü liân yapmakla nefy aslın hilâfına şer´an sâbit olmuştur. Bu kocanın zannına binaendir. Halbuki çocuk onun firâşında doğmuştur. Peygamber (S.A.V.):

Çocuk firâşa aiddir, buyurmuştur. Binaenaleyh başka hükümler hakkında zâhir değildir."

"İddiası sahih olmaz." Nefy edenin iddiası ise mutlak surette sahihtir. Velevki nefy ettiği şahıs büyük olup nesebinin ondan geldiğini inkâr etsin. Bahır.

"Behensî ilh..." Behensî´nin Mültekâ üzerine yazdığı şerhde ben bunu böylece kimseye nisbet edilmemiş olarak gördüm. Halbuki bunu Fetih sahibi dahi inceleyerek söylemiştir. O yukarıda Zahîre´den nakledilen ibareyi zikrettikten sonra şunları söylemiştir: "İddia eden şahsın âdeten böyle bir çocuğu doğabilecekse ve iddiasını liâncı öldükten sonra yaparsa nesebin sübûtu hakkında bu müşkildir. Çünkü neseb isbatı hususunda ihtiyat gösterilen şeylerdendir. Halbuki bunun başkasından nesebi kesilmiştir. Liân yapandan sübûtuna ümid kalmamıştır. Annesinden sâbit olması buna aykırı değildir." Yani şübheyle cima edilmiş olması mümkündür. Allahu a´lem.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 14 Mart 2010, 15:36:59
İNNİN VE BAŞKALARI



METİN

Lügaten innîn cimaya kâdir olamayan kimsedir. Fi´îl vezninde mef´ul mânâsınadır. "Unun" şeklinde cem´lenir. Şer´an karısının fercine cimaya kâdir olamayan demektir ki, yaşlılık veya sihir gibi erkek tarafından bir mâniden ileri gelir. Ferci yapışık kadının muhayyerliği yoktur. Çünkü mâni ondan gelmektedir. Hâniyye. Kadın kocasını âleti ve yumurtalıkları kesik yahut sadece âleti kesik veya pek küçük düğme gibi bulursa, hürre bâliğa olup ferci yapışık ve boynuzlu olmamak, nikâhtan önce kocasının halini bilmemek, nikâhtan sonra da razı olmamak şartıyla hâkim kadının isteğiyle derhal aralarını ayırır. Velevki aleti kesilen koca küçük olsun. Çünkü te´cılde bir fayda yoktur. Ama âleti kısa olup fercin içine sokmak mümkün olmazsa kadının ayrılık istemeye hakkı yoktur. Bahır. Fakat bu söz götürür. Burada şöyle denilebilir: Aleti kesik kimse âleti kalkmayan gibidir. Bundan ancak iki mesele müstesnadır ki, onlar da te´cil ve çocuk doğması meseleleridir.

İZAH

Musannıf burada nikâha teallûku olan bir hastalığa tutulan kimsenin halini beyana başlıyor. İnnîn ve başkaları diyeceğine innîn ve benzerleri dese daha iyi olur ve karısı ile cimaya kadir olamayan âleti kesik, enen miş, büyülenmiş, geçkin ihtiyar ve şekkâz gibiler dahil olurdu. Şekkâz;

kadınla konuştuğunda cimaya başlamadan hemen menîsi gelen kimsedir. Kâmûs.

"Cima´a" Yani gerek karısı ile gerek başkasıyla cimaya kâdir olamayan demektir ki, bu mânâ innînin şer´î mânâsından eamdır.

"Karısının fercine cima´a kâdir olamayan" Yani âleti mevcud olup kalksın kalkmasın cima edemeyen demektir. Bu tarif dübürü hariç bırakır. Aleti dübüre girmekle bir adam innîn olmaktan kurtulamaz. Hanbelîlerden İbn-i Akîl buna muhâliftir. Mi´râc. Zira dübüre sokmak daha zor ise de bazen sihir sebebiyle ferce sokamaz. Kendi karısıyla cimaya kâdir olamayıp başkalarıyla cimaya kâdir olan yahut bâkireyle cima edemeyip bâkire olmayan kadınla cima eden dahi tariften hariçtir. Mi´râc´da şöyle denilmektedir: "Yalnız sünnet mikdarını sokabilen innîn sayılmaz. Sünnet mikdarı kesilmişse âletin kalan kısmını mutlaka sokmak gerekir." Bahır´da da: Âleti kesilmişse kesilen yer kadarıyla yetinmek gerekir. Zekeri kesilmişse hükmü ne olacağını görmedim. Ama mecbûb (âleti kesik) kelimesi mutlak olarak buna şâmildir. Ancak ulemanın kadın buna razıysa muhayyerliği yoktur, sözleri buna aykırıdır. Bunun iki benzeri vardır. Biri kiracının haneyi harap etmesi, ikincisi satıcının malı teslim etmeden itlafıdır." denilmektedir. Yani hane sahibi icareyi feshedemez. Mûşteri de verdiği parayı geri alamaz demek istemiştir.

"Veya sihir gibi..." Bahır sahibi diyor ki: "Kadına yakınlık edememek hususunda sihirli kimseinnîn gibidir. Çünkü kadın hakkında maksad hâsıl değildir. Zira bize göre sihrin vücudu ve tasavvuru haktır. Eseri de zâhir olur. Nitekim Muhît´ta belirtilmiştîr."

"Yahut sadece âleti kesik..." Nehir sahibi diyor ki: "Ulema bunu zik-retmemişlerdir. Ama zâhire bakılırsa bu hüküm verilir." Bunda şübhe yoktur.

"Erkek tarafından bîr mâniden" Kaydıyla kadın tarafından veya karı ile kocanın her ikisinden gelen bir mâni hariç kalmıştır. Nitekim gelecektir. T.

"Hürre bâliğa olursa" Kocasından ayrılmayı isteyebilir. Fakat cariye olursa muhayyerlik sahibîne aid olur. Nitekim metinde gelecektir. Kadın küçük ise mecbûb ve innînde bülûğa ermesi beklenir. Çünkü bu hallere razı olması ihtimali vardır. Akıl şart değildir. Deli kadının velîsinîn isteğiyle araları ayrılır. Yahut velî yerine hâkim birini nasbeder, ayrılmalarını o ister. Nitekim Fetih´de beyan edilmiştir. Kitabımızda da gelecektir.

"Ferci yapışık ve boynuzlu olmamak şartıyla" Demesi yapışık ve boynuzlunun muhayyerliği olmadığı içindir. Çünkü mâni kendilerindendir. Nitekim yukarıda geçti. Bir de böylelerin cimaya hakkı yoktur. Bahır´da Tatarhâhiyye´den naklen: "Karı-koca fercin yapışık olup olmadığında ihtilâf ederlerse hâkim onu kadınlara gösterir" denilmiştir.

"Kocasının halini bilmemek şartıyla" Demesi mezhebe göre bilirse muhayyerlik olmadığı içindir. Nitekim gelecektir. Kadın nikâhtan sonra buna razı olursa yine muhayyerliği yoktur.

"Kadının isteğiyle hâkim derhal aralarını ayırır." Fakat bu istek derhal değil mühletle meşrudur. Nitekim beyanı gelecektir. Bu ayırmanın hükmü innînde olduğu gibi talâk-ı bâindir. Hâniyye´den naklen Bahır sahibi söylemiştir. Kadın bütün mehrini alır. Şayet kendisiyle halvette kaldıysa iddet beklemesi de icab eder. İmameyn´e göre kadına mehrinin yarısı verilir. Nasıl ki halvet yapmamışsa hüküm budur. Bedâyı.

"Velavki âleti kesilen koca küçük olsun." Âleti kesik diye kayıdlaması şundandır: İnnîn küçük olursa bülûğa ermesi beklenir. Bu mutlak söz deliye de şâmildir. Bahır´da Fetih´den naklen şöyle denilmiştir: "Karı-kocadan biri deli olursa âleti kesikle kalkınamayanı âkıl bâliğ oluncaya kadar tehir etmez. Zira bunda bir fayda yoktur. Âleti kesik olanı derhal karısından ayırır. Kalkınamayanı îse te´cil müddeti geçtikten sonra ayırır. Çünkü delilik şehveti yok etmez."

Nehir´de de şöyle denilmektedir: "Koca bazen delirir bazen ayılırsa ayılması beklenir mi beklenmez mi?Bu meseleyi bir yerde görmedim. Söylenmesi gereken şudur: Deliren koca ise beklenmez, kadınsa beklenir. Çünkü ayrılığında bu hale razı olması ihtimali vardır. Nasıl ki bülûğa ermemiş olsa beklenirdi." Bedâyı´da sahih olarak kabul edildiğine gön deliye te´cil yoktur. Çünkü talâka mâlik değildir. Lâkin Bahır´da Mi´râc dan naklen şöyle denilmektedir: "Küçük çocuk burada âlet keslkliği meselesinde talâka ehil sayılmaktadır. Çünkü başkasıtarafından kendi aleyhine hak edilir. Nitekim akrabasını âzâd hususunda da ehil sayılır. Ulemadan bazıları bunu talâksız ayrılma saymışlardır. Ama esah olan birincisidir."

T E T i M M E : Karı-koca aletin kesik olup olmadığında ihtilâf ederlerse bakılır: Elbise dışından yoklamakla bilinmezse hâkim emin bir adama onun avretine bakmasını emreder. O da bakarak halini haber verir, çünkü zarurette bu mübahdır. Hâniyye.

"Ama bu söz götürür." Bununla şârih Şürunbulâlî´nin Vehbâniyye şer-hindeki şu ifadesine işaret etmiştir: "Ben derim ki: Bu halde olan kimse innînin halinden daha aşağıdır. Çünkü innînin kalkınmaması düzelebilir ve kadına yaklaşır. Burada ise bu imkânsızdır. Binaenaleyh bunun hükmü âleti kesik olanın hükmü gibidir. Şundan dolayı ki, kısa olan âletini fercin içine sokması mümkün değildir. O halde bundan kadına hâsıl olacak zarar âleti kesilenin zararına müsavîdir. Onun için kadın ayrılık isteyebilir. Bununla anlaşılır ki, ayırmak yoktur demek mânâsızdır. Bunu Kınye sahibi söylemiştir ki teslim edilemez."

Ben derim ki: Lâkin bu sözü yalnız Kınye sahibi söylememiştir. Onu Fetih ve Bahır sahibleri de Muhît´ten nakletmişlerdir. En iyisi şöyle cevap vermektir: Fercin dahilinden murad âdeten ulaşılabilen sonudur. Onun için Bahır sahibi: "Zâhirine göre âletini sokmak hiç mümkün değilse o kimse âleti kesilen gibidir. Çünkü dahille kayıdlomuştur." demiştir. Biz sünnet mikdarının girmesi şart olduğunu açıkça arzetmiştik.

"Te´cil ve çocuk doğması meseleleridir." Yani âleti kesik kimse te´cil edilmez. Derhal karısı ondan ayrılır. Karısı ayrıldıktan sonra doğurursa bu ayırma bâtıl olmaz. Nitekim gelecektir. Bahır´da iki mesele daha ziyade edilmiştir ki, onlar da erkek hasta olursa bülûğunun beklenmemesi ve iyileşmesinin beklenmemesi meseleleridir.

METİN

Erkek kadına bir defa yakınlık ettikten sonra delirir veya innîn olursa araları ayrılmaz. Çünkü bir defa cimayla kadının hakkı yerine gelmiştir. Âleti kesik kimsenin karısı bir çocuk doğurur do akid zamanında aletinin kesik olduğunu bilmez bulunursa ve kocası çocuk bendendir diye iddia edip nesebi sâbit olduktan sonra kadın aletinin kesikliğini öğrenirse ayrılık istemeye hakkı vardır. Tatarhâniyye. Hâkim aralarını ayırdıktan itibaren iki seneye kadar doğurursa çocuğun nesebi sâbit olur. Çünkü sürtmek suretiyle menîsini indirmiştir. Alet kesikliği bâkî olduğu için ayırma hükmü de hali üzere bâkîdir. Ama kocası innîn ise ayırma hükmü bâtıl olur. Çünkü çocuğun nesebi sâbit olmakla onun kalkınamamazlığı ortadan kalkmıştır. Nitekim aralarını ayırmadan cimayı kadının ikrar ettiğine beyyine bulunursa ayırma hükmü batıl olur. Ayırdıktan sonra diye beyyine bulunursa bâtıl olmaz. Çünkü töhmet vardır. Böylece Zeylaî´nin itirazı sâkıt olur.

İZAH

"Kadının hakkı yerine gelmiştir." Fazlası diyaneten kadının hakkıdır, kazaen hakkı değildir. Bunu Kâdîhân´ın Câmi´inden Bahır sahibi nakletmiştir. Erkek cimaya kudreti varken inadına diyâneti terk ederse günâha girer. T.

"Âletin kesik olduğunu bilmez bulunursa" Diye kayıdlaması kadına muhayyerlik sabit olmak içindir.

"İddia edip nesebi sabit olduktan sonra" İfadesi Tatarhâniyye´de "Kocası çocuğun nesebini iddia ve hâkim çocuğun nesebini isbat ederse" şeklindedir. Burada da atıfla ifade etse rekâket (eksiklik) kalmazdı. Tahtâvî diyor ki: "Dâvâ ile kayıdlaması kocası iddia eder de karısı açıkça iddiasını teslim ederse hakkı sâkıt olur, şeklindeki tevehhümü gidermek içindir. Yoksa nesebin kocasından sâbit olması dâvâya bağlı değildir. Nitekim Hindiyye´nin ibâresi de bunu ifade etmektedir."

Ben derim ki: Az ileride Tatarhâniyye´den nakledeceğimiz ibâre de bunu ifade etmektedir. Bahır sahibinin Hâkim´in Kâfîsi´nden naklen iddet bâbında bildirdiğine göre çocuk ve iddet hakkında enenmiş kimsenin hükmü sağlam gibidir. Menîsi gelirse âleti kesilenin hükmü de böyledir. Menîsi gelmezse çocuk ona aid olmaz ve o kimse çocukla iddet hakkında sabî mesabesindedir.

"Çocuğun nesebi sâbit olur." Yani onunla halvette kalmışsa demek istiyor. Tatarhâniyye´de şöyle denilmiştir: "Koca âleti kesik çıkar da hâkim aralarını ayırırsa, bundan sonra kadın altı ay geçmeden bir çocuk doğurduğu takdirde o kadınla halvette kalsın kalmasın çocuk kendisine aid olur. Bu Ebû Yusuf´a göredir. Ebû Hanife halvette kalmışsa iki seneye kadar çocuğun o adama aid olacağını söylemiştir. Ayırmanın hükmü hilâfsız geçerlidir."

"Ayırdıktan sonra diye" Yani hâkim aralarını ayırdıktan sonra kadın cimayı ikrar ederse ayırma hükmü bâtıl olmaz. Bahır. Binaenaleyh kocanın burada beyyine getirmesine hâcet yoktur.

"Çünkü töhmet vardır." Yani kadının yalan söylemiş olması ihtimali vardır. Hatta kadın bununla çelişkiye düşmüştür. Fetih.

"Zeylaî´nin itirazı sâkıt olur." Zeylaî´nin itirazı şudur: "Hâkimin ayırmasiyle talâk meydana gelmiştir. Hem bu talâk bâindir. O halde nesebin sübutu ile nasıl bâtıl olur? Görmüyor musun kadın ayrıldıktan sonra ikrar etse de bana yakınlıkta bulunmuştu dese ayırma hükmü bâtıl olmaz." Cevabı şudur: Aleti kesik olandan nesebin sübutu sürterek menî indirdiğine göredir. Karı-kocanın arasını ayırmak ise âletin kesikliği itibariyledir. Bu mevcuddur. İnnînden nesebinin sâbit olması bunun hilâfınadır. Çünkü çocuk doğmakla o kimsenin innîn olmadığı anlaşılır. Aralarını ayırmak da buna göredir. Zeylaî´nin istişhad ettiği ikrar meselesi bunun hilâfınadır. Çünkü mahkeme hükmünü ibtal hususunda kadın müttehemdir. Zira yalansöylemiş olması ihtimali vardır. Bu suretle anlaşılır ki, inceleme hakikatten uzaktır. Nitekim Fethü´I-Kadir´de beyan edilmiştir. Bahır.

Ben derim ki: Lâkin innînin kalkınamaması devam etmekle beraber yine sürtüşmekle yahut uğraşarak sokmakla nesebin kendisinden sâbit olması bunu yaklaştırır. Kalkınamamazlığının bununla giderilmiş olması lâzım gelmez. Meğerki şöyle denilsin: Âletin mevcud olması çocuğun cimayla hâsıl olduğuna delildir. Çünkü asıl ve gâlib olan budur. Zaruret yokken nâdire bakılmaz.

METİN

Kadın kocasını innîn veya enenmiş, âleti kalkmaz halde bulursa bir sene te´cil edilir; İnnîn hastalıktan veya yaşlılıktan yahut sihirden dolayı kadınlara yakınlık edemeyen kimsedir. Buna bağlı da derler. Vehbâniyye. Enenmişin âleti kalkarsa kadın muhayyer olmaz. Bahır. Bu izaha göre bu kelime hâssı âm üzerine atıf kabîlindendir. Çünkü gizlilik vardır. Velevki yahut edatıyla atfetmiş olsun. Çünkü fukaha bu hususta müsamaha gösterirler. Nehir. Bir sene te´cil edilmesi sene dört mevsime şâmil olduğu içindir. O yerin hâkiminden başkasının te´ciline itibar yoktur. Mezhebe göre sene kamerî aylarla itibar edilir ki, üç yüz elli dört gün ve küsur eder.

İZAH

"Kadın kocasını" Yani hür olup ferci yapışık bulunmayan kadın demek istiyor. Nitekim âleti kesik kimsenin karısı hakkında yukarıda geçmişti. Kocası bunak ise onun nâmına bir dâvâlı tâyin edilerek huzurunda te´cil yapılır. Nitekim Bahır´da bildirilmiştir. Halen te´cil edilmek için kocanın baliğ veya mürâhik (büluğa yaklaşmış) ve sağlam olması, ihramlı bulunmaması şarttır. Nitekim gelecektir. Bu şuna da şâmildir: Kadına bir defa yakınlık eder de sonra talak-ı bâinle boşarsa ve sonra tekrar onunla evlenip ikinci nikâh esnasında kadına cimada bulunamazsa kadının yine dâvâ hakkı vardır. Çünkü akid yenilendikçe kadının cima isteme hakkı da yenilenir. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir.

"Kadınlara yakınlık edemeyen kimsedir ilh..." Bu, kelimenin lügat mânâsıdır. Şer´î mânâsına gelince -ki burada murad odur- hastalığından dolayı aleti olduğu halde karısının fercine cima edemeyen kimsedir. Tahtâvî´nin dediği gibi bu cümleyi ibâreden atmak daha iyidir.

"Hastalıkdan" Murad kalkınamama hastalığıdır. Bu hastalık beden sağlam olmakla beraber hassaten cima âletine ârız olur. Binaenaleyh aşağıda gelecek olan: "Hastaya iyileşinceye kadar te´cil yoktur." sözüne aykırı değildir. Çünkü o hastalıktan murad uzuvları zayıflatan hastalıktır ki, bu sebeble âlette de gevşeklik hâsıl olur.

"Yahut sihirden..." İnâye´de buna "Yahut asıl hilkatindeki zayıflıktan veya başka sebebten" ifadesi ziyade edilmiştir.

FAİDE: Tahtâvî´nin Tebyinü´l-Mahârim´den, o da Vehb b. Müneb-bih´in kitabından naklen beyanına göre büyülenmiş ve bağlı kimseye şu ilaç fayda verir: Yedi tane yeşil sidr (nebk) yaprağını iki taş arasında ezerek su ile karışıtrılmalı ve o suyu üzerine serpmeli, kalanı ile de yıkanmalıdır. Allah Teâlâ´nın izniyle bir şey kalmaz.

"Veya enenmiş´den murad yumurtaları çıkarılmış da âleti kalmış kimsedir.

"Bu izaha göre ilh..." Yani âleti kalkmazsa diye kayıdlandığına göre hâssı âm üzerine atıf kabîlindendir. Maksad Bahır sahibinin itirazına cevap vermektir. Bahır sahibi: "Bu kelimeyi innîn üzerine atfetmeye hâcet yoktur. Çünkü enenmiş innînde dahildir." diye itiraz etmiştir. Şârih ona cevaben bunun hâssı âm üzerine atıf kabîlinden olduğunu söylüyor. Lâ´ kin bu attın mutlaka bir nüktesi olmalıdır. Nitekim ayeti kerimede Cibril´in melekler üzerine atfedilmesi şerefinin ziyadeliğindendir. Bu nükteyi şârih: "Çünkü gizlilik vardır." sözüyle beyan etmiştir. Yani enenmişin innînde dahil olmasında gizlilik vardır demek istemiştir. Çünkü buna ayrı isim verimiştir. Hâssı âm üzerine atıf meselesinde meşhur olan âdet vav ve hatta edatlarıyla yapmaktır. Nitekim; insanlar öldü, hatta peygamberler, cümlesinde böyledir. Yahut mânâsına gelen "ev" edatıyla atıf yapılmaz. Şârih buna cevaben bu fukahanın bir müsamahasıdır, diyor. Müsamaha alâka ve karine olmaksızın bir kelimeyi başka kelimenin yerinde kullanmaktır. Lâkin buna şöyle itiraz edilebilir: Sahih hadîsde yahut edatı kullanılmıştır. Peygamber (S.A.V.): "Her kimin hicreti dünya İçin olursa ona isabet eder yahut bir kadın içinse onunla evlenir." buyurmuştur. Muhakkık ulemadan bazıları bu atfı sonra mânâsına gelen "sümme" edatıyla dahi câiz görmüşlerdir. Nitekim bir hadîsde: "Hayvan kestiğiniz vakit kesmeyi iyi becersin. Sonra kesen kimse kestiği hayvanı rahatlatsın. Bıçağını da keskinletsin." buyurulmuştur.

"Dört mevsime şâmil olduğu içindir." Çünkü cimaya kâdir olamamak ya ârizî bir hastalık yahut aslî bir âfet dolayısiyledir. Ârizî bir hastalık dolayısiyle ise ya sıcaklığın ya soğukluğun ve ya rutubetin yahut kuru havanın galebe çalmasından ileri gelir. Sene dört mevsime şâmildir. Yaz sıcak ve kuru, güz soğuk ve kurudur. Mevsimlerin en kötüsü budur. Kış soğuk ve rutubetli, bahar sıcak ve rutubetli olur. O kimsenin hastalığı bunlardan birinden ise ilacı ona zıd olan mevsimde tamam olur. İkisinden ise iki zıd mevsimin geçmesiyle tamam olur. Böylece sene tam olarak hali bildiren mi´yar olmuştur. Sene geçer de cimaya kâdir olamazsa hastalığının aslî bir afet olduğu anlaşılır. Ama bu söz götürür. Çünkü arizî hastalığı bir adam senelerce çekebilir. Nitekim büyülenmiş kimse böyledir. Hak söz ´şudur: Karı-kocayı birbirinden ayırmak ya erkek kötürüm olduğu için hastalığı geçmeyeceği kanaatine varmakla yahut aslî afet sebebiyle olur. Senenin geçmesi bunun mûcibidir. Yahut mûcib kadının hakkını ödeyememektir. Sene sabır ve ibtila için şer´an sınır konulmuştur. TamamıFetih´dedir.

"Başkasının teciline itibar yoktur." Çünkü bu ancak hâkim huzurunda olacak işin başlangıcıdır ki, o da ayrılmaktır. Onun başlangıcı da öyledir. Valvalciyye. Binaenaleyh kadının ve başkalarının tecili muteber değildir. Bunu Bahır sahibi Hâniyye´den nakletmiştir. Hâkimden başkasının -kim olursa olsun- te´cili de mu´teber değildir. Fetih. Zâhirine bakılırsa velevki hakem tâyin edilmiş olsun. Bahır´da: "Hâkim te´cil ettikten sonra azl olunursa yerine gelen ilk te´cilin üzerine bina eder." denilmiştir.

"Kamerî aylarla itibar edilir." Bunun vechi şudur: Hz. Ömer ve başkaları gibi ashabdan sene ismi sâbit olmuştur. Şeriat uleması ise ay ve seneleri ancak hilâlla bilirler. Sene denilince hilâfı açıklanmadıkça bu anlaşılır. Fetih.

"Küsur" Günden murad sekiz saat kırk sekiz dakikadır. Kuhistânî. Bu bir günün üçte biriyle onda birinin üçte biri eder.

METİN

Bazıları günlerle şemsî sene itibar edileceğini söylemişlerdir. Bu ötekinden on bir gün fazladır. Bununla fetva verildiği söylenmiştir. Ayın içerisinde tecil yapılırsa bil ittifak günlerle hesap edilir. Ramazan ve kadının hayız günleri kezâ erkeğin haccı ve kaybolduğu günler seneden sayılır. Kadının hacc müddeti ile kaybolduğu günler erkeğin ve kadının mutlak surette hastalıkları sayılmaz. Bununla fetva verilir. Valvalciyye. Koca sabî veya hasta yahut ihramlı olmadıkça dâvâ vaktinden itibaren tecil edilir. Aksi takdirde sabî bulûğa erdikten, hasta iyileştikten, ihramlı ihramdan çıktıktan sonra tecil olunurlar. Zıhâr yapmış olup köle azadına kudret bulamıyorsa bir sene İki ay te´cil olunur. Ondan sonra bir defa ci-mada bulunursa ne âlâ. Aksi takdirde kocası boşamaya razı olmazsa hâkimin ayırması ile kocasından bâin olur.

İZAH

"Günlerle şemsi sene itibar edileceğini söylemişlerdir." Bu kavli Şem-sü´l-Eimme Serahsî, Kâdîhân ve Zahîruddin ihtiyar etmişlerdir. İmam Hasan´ın Ebû Hanife´den rivâyeti budur. Fetih. İmam Muhammed´den bir rivâyete göre itibar sayı hesabına göredir ki, bu üç yüz altmış gündür. Kuhistâni.

"On bir gün fazladır." Beş saat elli beş dakika yahut kırk dokuz dakika da fazlası vardır. Tamamı Kuhistânî´dedir.

"Bil ittifak günlerle hesap edilir." Bu mutlak sözün zâhirine bakılırsa sayı itibariyle senenin her ayı otuz gün olacaktır ve birinci ayın otuzuncu günü ertesi aydan tamamlanmayacaktır. Kalan aylar hilâl hesabiyle olacaktır. Nitekim İmameyn´in icare hakkındaki kavli budur. Ulema İmam-ı Azam´la İmameyn arasındaki bu hilâfı iddette de yürütmüşlerdir. Bazıları iddette bilittifak günler muteber olacağını, hilâfın sadece icareye mahsus olduğunu söylemişlerdir. Musannıfın iddet bahsindeki mutlak sözünün gereği de budur.

"Hayız günleri" Kezâ nifâsı seneden sayılır. Bunu Bahır´dan naklen Tahtâvî söylemiştir. Lâkin ben bunu Bahır´da göremedim. Başka nüshasına bakmalıdır.

"Seneden sayılır." Yani kocanın aleyhine seneden sayılır. Yerine bedel kabul edilmez.

"Haccı ve kaybolduğu günler" dahi böyledir. Çünkü acz erkeğin fiiliyle gelmiştir. Kadını beraberinde sefere çıkarması yahut hacc ve gaybeti tehir etmesi mümkündür. Fetih. Hacc fevri (mühletsiz) vâcib olur diyenlere göre ve kadını beraberinde götürmeye imkân bulamazsa mazur görülür denilemez. Çünkü hacc Allah Teâlâ´nın hakkıdır. Onunla kulun hakkı sâkıt olmaz.

"Kadının hacc müddeti ile kaybolduğu günler sayılmaz." Yani erkeğin aleyhine hesab edilmez. Çünkü acz kadından gelmiştir. Bu bir özürdür, bedeli verilir. Kezâ koca hapsedilirse velev ki kadının mehrine karşılık olsun, kadın da hapishaneye razı olmazsa yine bedel verilir. Kadın hapishaneye gitmekten çekinmez de kocasının orada bir halvet yeri bulunursa aleyhine hesap edilir. Fetih.

"Erkek ve kadının hastalıkları"ndan murad cimaya mâni olan hastalıktır. Fetva buna göredir. Bunu Hızâne´den naklen Kuhistânî söylemiştir.

"Mutlak surette" Yani ister bir ay olsun ister daha az veya daha çok olsun hesaba katılmaz. Nitekim Valvalciyye´nin sözüne müracaatla anlaşılır. Bahır sahibi diyor ki: "Hâniyye´de sahih kabul edildiğine göre bir ay hesaba katılmaz, daha azı katılır. Muhît´ta esah rivâyet Ebû Yusuf´un kavli olduğu bildirilmiştir ki, o da yarım aydan fazla olan müddetin hesaba katılmamasıdır."! Bu mutlak sözde kocanın hastalığı cimaya mâni olsun olmasın dahildir, demek doğru değildir. Çünkü cimanın mümkün olduğu hastalık günlerini hesaba katmamanın bir mânâsı yoktur. Zira bunun kusurudur. Şu halde bunların yerine nasıl bedel verilebilir. Anla! Zâhire bakılırsa Kuhistânî´nin yukarıda geçen "fetva buna göredir" sözü Hâniyye ile Muhît´ta zikredilen tafsilâtın mukabilidir. Şu halde meselede fetva ihtilâfı yoktur. İhtilâf sadece sahiplemededir. Zâhire göre şârihin söylediği tercih olunur. Çünkü fetva sözü tercih kelimelerinin en kuvvetlisidir. Binaenaleyh Hâniyye ve Muhît´in ifadelerine tercih olunur. Hidâye, Mültekâ, Vikâye ve diğer metinlerin mutlak olan sözleri de bunu iktiza eder,

"Sabî olmadıkça" Yani cimaya kâdir olmayan sabî değilse demek istiyor. Çünkü Fetih´de Kâdîhân´dan naklen şöyle denilmiştir: "On dört yaşına varan çocuk karısına yakınlık edemez de başkasına yakınlık ederse tecil olunur." Düşün!

"Bir sene iki ay..." Evlâ olan iki aydan sonra bir sene te´cil edilir demektir. Yani oruç için te´cil edilir mânâsınadır. Fetih´de şöyle denilmiştir: "Kocası kendisine zıhâr yapmışken kadın onudâvâya verirse kocası köle âzâdına kâdir olduğu takdirde müddet dâvâ zamanından itibar olunur. Âciz ise hakim ona keffâretin iki ayı için mühlet verir. Sonra tecil eder. Bu suretle tecili bir sene iki ayı bulur. Tecilden sonra zıhâr yaparsa buna bakılmaz. Müddetin üzerine de ziyade edilmez." Kadın onu ramazanda dâvâya vermişse ramazanla ondan sonra iki ay mühlet vermesi gerekir. Çünkü bu müddette keffâret orucunu tutması mümkün değildir.

"Hâkimin ayırması ile kocasından bâin olur." Çünkü bu ayrılık hakikî cimadan öncedir. Binaenaleyh talâk-ı bâin olur. Kadına mehrinin tamamı verilir. Halvet-i sahiha bulunduğu için iddet beklemesi de vâcib olur. Bahır. Çünkü iyilikle nikâhında tutmaktan âciz kalınca tatlılıkla ayrılmak kocasına vâcibdir. Buna razı olmazsa zâlim sayılır ve yaptığına tevbe eder. Fiili kendisine izafe olunur. Bazıları kadının kendisini ihtiyar etmesi kâfidir. Mahkeme kararına hâcet yoktur. Bu âzâdlık muhayyerliği gibidir demişlerdir ki, esah kavlin bu olduğu söylenir. Gayetü´l-Beyân´da böyle denilmiştir. Mecmâ´da birinci kavil İmam-ı Azam´ın ikincisi İmameynin olduğu bildirilmiştir. Nehir. Bedâyı´da Muhtasar-ı Tahâvî şerhinden naklen ikinci kavlin zâhir rivâyet olduğu bildirilmiş, sonra Bedâyı sahibi: "Bazı yerlerde zâhir rivayet hakkında söylenen İmameyn´in kavli olduğu bildirimiştir." demiştir.

METİN

Ayırmak kadının isteği ile olur. Bu bütün fiillere taallûk eder. Binaenaleyh yukarıda geçtiği gibi âleti kesik kimsenin karısına da şâmildir. Kadın deli olursa velîsinin isteği ile veya hâkimin nasbettiği şahsın isteği ile olur. Kadın cariye ise muhayyerlik efendisinindir. Çünkü çocuk onundur. Bu yani bu muhayyerlik fevrî (hemen) değil terahi (mühlet) iledir, Kadın kocasını innîn veya mecbûb bulur da bir zaman dâvâ etmezse hakkı bâtıl olmaz. Kezâ dâvâya verir de sonra bir müddet bırakırsa ayrılık istemeye hakkı vardır. Velev ki bu günler zarfında kocasıyla beraber yatmış olsun, Hâniyye. Nasıl ki kocasını bir hâkime dava eder de o da bir sene tecil ettikten sonra sene geçer ve kadın bir zaman dâvâcı olmazsa hakkı bâtıl olmaz. Zeylaî, Kocası cimayı iddia eder de karısı inkârda bu-lunursa güvenilir bir kadın -iki kadın olması daha ihtiyattır- bu kadın bâkiredir derse yahut fercine, bir yumurta içi sokulursa bulunduğu mecliste muhayyer bırakılır. Bâkireliği duvara bevletmekle bilinir.

İZAH

"Kadının istegi ile olur." Bundan murad ikinci isteğidir. Birincisi tecil için, ikincisi de ayrılmak içindir. Kadın bulunmadığı vakit vekilinin istemesi kendi istemesi gibidir. Yalnız burada hilâf vardır. Ama bunu imam Muhammed zikretmemiştir. Bahır.

"Bu bütün fiillere teallûk eder." Bunlardan murad birbirlerinden ayrılmaları kocanın tecili ve kadının bâin olmasıdır. Bunu Halebî Nehir´den nakletmiştir.

"Yukarıda geçtiği gibi" Sözünden murad musannıfın: "Kadının isteği ile hâkim ayırır." sözüdür. H..

"Velisinin isteği ile" Demesi gösteriyor ki, kadın akıllansın diye işi sonraya bırakmaz. Çünkü bu iş için malum bir sınır yoktur. Küçük kız bunun hilâfınadır. Hâkim o bulûğa erinceye kadar tehir eder. Çünkü kocasının o haline razı olması ihtimali vardır. Nitekim yukarda geçmişti. Evet, Nehir sahibinin bahsettiği vâriddir. O: "Bazen ayılırsa tehir eder." demişti. Nitekim arz etmiştik. Anla!

"Hâkimin nasbettiği şahıs" Yani kadının velîsi yoksa hâkim onun yerine kadına hasım olacak birini tâyin eder ve ayrılmalarını o ister. Nitekim Fetih´de bildirilmiştir.

"Muhayyerlik efendisinindir." Yani azlde olduğu gibi burada da hak efendisinindir. İmam Ebû Yusuf´a göre kadınındır. Onun azl hakkında dahi kavli budur. Ama fetva birinci kavle göredir. Valvalciyye.

"Çünkü çocuk onundur." Bu talilin muktezası şudur: Çocuğun hür olması şart kılınırsa efendisinin muhayyerlik hakkı yoktur. Lâkin Bedâyı sahibinin bundan sonra şöyle bir ta´lili vardır: "Bir de ayrılmayı istemek veya kocasıyla kalmak kadın tarafından kendisi hakkında bir tasarruftur. Halbuki kendisi ve bütün cüzleri efendisinin milkidir. Binaenaleyh tasarruf velâyeti efendinindir."

"Yani bu muhayyerlik" Sözüyle yaptığı işaret bu bâbın yani innîn ve benzerlerinin kadınlarının muhayyerliğidir. Şârih bununla bulûğ muhayyerliğinden ihtiraz´´etmiştîr. Zira o fevrîdir. Öyle olunca müddetten evvel de sonra da isteme muhayyerliğine şâmildir. Nitekim metinde açıkça mevcuddur. Fetih´de şöyle denilmiştir: "Müddetten önce dâvâya vermeyi geciktirmekle kadının ayrılık îsteği hakkı sâkıt olmaz. Tecilden sonra sene geçmekle dahi ne kadar gecikirse geciksîn hakkı bâtıl olmaz. Çünkü bu bazen razı olduğu için değil de denemek ve cîmayı ummak için yapılabilir. Binaenaleyh şübheyle kadının hakkı bâtıl olmaz." Ama bu hâkimin kadına muhayyerlik vermesinden öncedir. Sonra olursa fevrîdir. Nitekim izahı gelecektir. Anla!

"Hakkı bâtıl olmaz." Yani onunla beraber kalmaya razıyım demedikçe kadının hakkı bâkîdir. Tatarhâniyye sahibi Muhît´ten naklen bunu burada ve aşağıda gelen: "Nasıl ki kocasını bir hâkime dâvâ eder de ilh..." dediği yerde böyle kayıdlanmıştır.

"Sonra bir müddet bırakırsa" Yani dâvâ etmeden ve te´cil yapılmadan önce bırakırsa demektir.

"Kocası cima´ı iddia eder de ilh..." Sözü te´cilden önceye ve sonraya şâmildir. Lâkin şârihin aşağıda gelen: "Bulunduğu mecliste" sözü ikinciyi tâyin etmektedir. Hâsılı Mültekâ ve diğer kitablarda da beyan edildiği vecihle karı-koca tecilden önce cima olup olmadığında ihtilâf ederlerse bakılır: Evlendiği zaman kadın dul yahut bâkire olup kadınlar şimdi duldur derlersesöz yeminiyle beraber kocasınındır. Bâkiredir derlerse tecil edilir. Kezâ koca yemînden çekinirse hüküm yine budur. Tecilden sonra ihtilâf ederler de kadın dul veya bâkire olup kadınlar duldur derlerse söz kocasınındır. Bâkiredir derler veya koca yemin etmezse kadın muhayyer bırakılır. Hülasasa Bahır´da da belirtildiği gibi kadın dulsa söz başında yeminiyle kocasınındır. Başında yeminden çekinirse tecil edilir. Sonunda yeminden çekinirse ayrılmak için kadın muhayyer bırakılır. Kadın bâkire ise başında tecil yapılır, sonunda araları ayrılır.

"Güvenilir bir kadın" Sözüyle musannıf Kâfî´nin "Adâleti şarttır." ifadesine işaret etmektedir. Düşün!

"İki kadın olması daha ihtiyattır." Bedâyı´da bunun yerine "Daha gü-venilir.", Isbîçâbî´de ise "efdal" tâbirî kullanılmıştır. Bahır.

"Yumurta İçî sokulursa ilh..." Yani fercine yumurta sokmakla deneme yapılır. Yumurta girmezse kadın bâkiredir.

"Bulunduğu mecliste muhayyer olur." Bahır sahibi diyor ki: "Fetva buna göredir. Nitekim Muhît ve Vâkıat´ta böyle denilmîştir. Bedâyı´da İse zâhir rîvâyete göre meclise bağlı olmadığı bildirilmiştir." Fetih sahibi birinci kavle göre hareket etmiştir. Sonra bilmelisin ki, yukarıda geçen "Kadının muhayyerliğî mühletlidir, ani değildir." sözü buradakine aykırı değildir. Çünkü o söz te´cilden önceki muhayyerlik hakkındaydı. Yahut et´cilden sonra dâvâdan önce idi. Buradaki ise te´cilden ve ikinci dâvâdan sonraki hakkındadır. Yanî kadın kocasını innîn bulursa ona bir sene mühlet vermesi içîn hâkime dâvâ açabilir. Uzun müddet susarsa bakılır: Hâkim tecil eder de sene geçerse kadın onu ikînci defa dâvâya vererek aralarının ayrılmasını isteyebilir. Sene geçtikten sonra ikinci defa dâvâya vermeden uzun müddet susarsa hâkime dâvâ edip de kocasının bu kadına yakınlık edemedîği sâbit olursa hâkim kadını muhayyer bırakır. Kadın o meclisde kendini ihtiyar ederse hâkim kocasına onu boşamasını emreder. Bedâvı´da şöyle deniliyor: "Hâkim kadını muhayyer bırakır da kadın onunla kalır ve gönül rızasıyla yatar kalkarlarsa, bu razı olduğuna delildir. Fakat kadın bunu müddet geçtikten sonra hâkim muhayyer bırakmadan yaparsa rıza sayılmaz. Kerhî´nîn Ebû Yusuf´tan rivâyetine göre hâkim kadını muhayyer bırakır da kadın bulunduğu mecliste ihtiyar etmeden önce kalkarsa yahut hâkim kalkarsa veya kadını bulunduğu meclisten hâkimin yardımcıları kaldırır da kadın bir şey söylemezse muhayyerliği yoktur. Kaadî´nin bildirdiğine göre bu zahir rivâyette meclise mün-hasır değildîr." Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır. Bu açık gösteriyor ki, bizim dediğimiz gibi kadına hâkîmin muhayyer bırakmasından önce sabit olan muhayyerlik terahi üzerinedir (mühletlidir). Kocasıyla yatıp kalkmakla bâtıl olmaz. Fakat hâkim muhayyer bıraktıktan sonra yatıp kalkmak gibi şeylerle bâtıl olur. Kezâ ayrılığı ihtiyar etmeden meclisten kalkmasıyla da bâtıl olur ki, fetva bunun üzerinedir. Ben bunu naklinigörmeden önce böyle anladım. Hamd Allah´a mahsustur. Sen de anla!

"Muhayyer bırakılır." Yani söz kadının olur. Hâkim onu muhayyer bırakır. Nehir sahibi: "Sözünün zâhirine bakılırsa hâkim ona yemin de ettirmez." demiştir.

Ben derim ki: Bedâyı sahibi Tahâvî şerhinden naklen bunu açık söylemiş ve şöyle talil etmiştir: "Bu kadında bekâret asıldır. O kadınların şehâdetiyle yok olur. Fetih´de bildirildiğine göre kadın kendini ihtiyar etti mi hâkim kocasına onu boşamasını emreder. Boşamazsa aralarını ayırır."

"Duvara bevletmekle bîlinîr ilh..." Fetih´de şöyle denilmiştir: "Bâkire olduğunu bilmenin yolu fercine en küçük tavuk yumurtası sokmakla olur. Kolayca girerse kadın duldur, girmezse veya kırılırsa bâkiredir. Yahut yumurta kırılarak fercine akıtılır. Girerse dul, girmezse bâkiredir. Bazıları: Duvara bevledebilirse bâkiredir, edemezse duldur, demişlerdir."

METİN

Kadın duldur yahut dulmuş derse kocası yeminiyle tasdik edilir. Baştan yeminden cayarsa tecil edilir. Sonunda cayarsa kadın muhayyer bırakılır. Nasıl ki kadın dul çıkar da bekâretinin onun cima´ından başka bir sebeble meselâ parmağı ile bozulduğunu söylerse tasdik olunur. Çünkü zâhir budur. Asıl olan başka sebeblerin bulunmamasıdır. Mirâc. Kocasını ihtiyar ederse -velev delâleten olsun- kadının hakkı bâtıl olur. Nasıl ki kadından ayrılmaktan vazgeçtiğini gösteren bir delil bulunursa meselâ meclisinden kalkar veya kendisini hâkimin memurları kaldırırsa yahut kadın bir şey ihtiyar etmeden hâkim kalkarsa kadının hakkı bâtıl olur. Bununla fetva verilir. Vâkıât. Çünkü kalkarken ihtiyar mümkündür. Ayrılığı ihtiyar ederse kocası onu boşar yahut hâkim ayırır. Bu adam ilk karısı ile yahut onun halini bilen başka bir kadınla evlenirse müftâbih mezhebe göre kadına muhayyerlik yoktur. Bunu Bahır sahibi Muhît´ten nakletmiştir. Hâniyye´nin sahihlemesi bunun hilâfınadır. Karı-kocadan biri diğerinîn kusuru ile muhayyer bırakılmaz. Velev ki delilik, cüzâm, baras, ferc yapışıklığı ve boynuz gibi aşırı olsun. Üç mezhebin İmamları kocada olursa bu beş şeyde muhalefet etmişlerdir. İadesine hüküm verilirse sahih olur. Fetih.

İZAH

«Yahut dulmuş» yanı evlenirken dulmuş derse kocası yeminiyle tasdik edilir. Yani cima´da bulunduğuna yemin ettirilir. Çünkü ayrılma istihkakını inkâr etmektedir. Asıl olan selâmettir.

«Baştan» yani tecilden önce cayarsa demektir.

«Çünkü zâhir budur.» Yani zahir bekâretinin cimayla bozulmasıdır. Başka bir sebeble bozulması aslın hilâfınadır. Şimdi bu kalır: Kocası bekâretini parmağı ile bozduğunu ikrar eder de cima´ına da kâdir olduğunu ve cima ettiğini iddiada bulunursa acaba kadının muhayyerlîği kalır mı kalmaz mı? Zâhir olan kalmamasıdır. Çünkü maksad hâsıl olmuştur. Velev ki kocasının bu hareketi memnu olsun. Zira cinayetlerde küçüklerin ahkamı bahsinde bildirildiğine göre kocası karısının bekâretini parmakla bozsa ödemez. Ama tâzir olunur.

«Kocasını ihtiyar ederse» yani sene tamam olduktan ve hâkim muhayyer bıraktıktan sonra demek istiyor. Buna karine bundan sonraki sözüdür. Hâkim muhayyer bırakmazdan önce ise tecilden önce veya sonra olsun açıkça razı olmadıkça kadının hakkı bâtıl olmaz. Meclisle mukayyed de değildir. Nitekim izahı geçmişti.

«Velev delâleten olsun» Yani ihtiyar etmeyi meclisten kalkıncaya veya kaldırılıncaya kadar geciktirmek suretiyle olsun demektir. İnâye. Bu ifadenin bir misli de Bahır ve Nehir´dedir.

«Ayrılmaktan vazgeçtiğini gösteren bir delil bulunursa ilh...» Sözü delâleten ihtiyarı beyandır. Zira ayrılmaktan vazgeçtiğini gösteren delil kocasını seçtiğine delîldir.

«Yahut hâkîm ayırır.» Yani kocası boşamazsa hâkim ayırır.

«Onun halini bilen» sözü başka kadının kaydıdır. Birinci kadının onun halini bildiği mâlumdur. H.

«Hâniyye´nin sahihlemesi bunun hilâfınadır.» Hâniyye´de şöyle denilmiştir: "Hâkim innîn ile karısını birbirinden ayırır da sonra adam kendi halini bilen başka bir kadınla evlenirse bu hususta rivâyetler muhteliftir. Sahih olana göre ikinci kadının husumet hakkı vardır. Çünkü bir İnsan bazen bir kadınla cima´dan âciz olur da başka kadınla cimadan aciz olmayabilir." H. Rahmetî Hâniyye´nin sözünü daha zâhir görerek: "Birincil kadına yakınlık edememesi yalnız ona karşı sihirlendiğinden olabilir." demiştir.

Ben derim ki: Müftâbıh kavlin vechi şudur: Kadın bunun aczi tahakkuk ettiğini bilip aczinin birinci karısına mahsus olduğunu bilmezse onunla evlenmeye razı olur. Onunla birleşmek istemesi rızasını te´kid eder.

«Muhayyer bırakılmaz ilh...» Yani Şeyhayn´a göre karı-kocadan birine diğerinin kusuru sebebiyle nikâhı fesh etme hakkı yoktur. Atâ, Nehaî, Ömer b. Abdilaziz, Ebû Ziyad, Ebû Kılâbe, İbn-i Ebi Ceyla, Evzâi, Sevrî, Hattâbî, Dâvûd-u Zâhiri ve ona tâbi olanların kavli budur. Mebsût´ta bunun Hz. Ali ile İbn-i Mes´ud (R.A.)´nın mezhebleri olduğu kaydedilmiştir. Fetih.

«Cüzâm» bir hastalıktır ki, ondan cild çatlar ve kokar, et parçalanır. «Baras cildde zâhir olan beyaz lekelerdir (ki, buna dilimizde abraş denir.) Bu kötüye yorumlanır. Kuhistânî.

«Boynuz» fercte zekerin gireceği yerde bulunan gudde bir et parçasıdır. Bazen kemik olur. Misbah.

«Kocada olursa...» Burada ibârede bozukluk vardır. Çünkü üç mezheb imamlarına göre bu beş şey kadında olursa kocanın muhayyer olmamasını iktiza etmektedir. Halbuki vâki bunun hilâfınadır. Zâhire göre ibârenin aslı şöyle olacaktır: "Üç mezhebin imamları bu beş şeyde mutlak surette muhalefet etmişlerdir. İmam Muhammed ise kocada olursa ilk üçündemuhaliftir." Nitekim Bahır ve diğer kitablardan anlaşılmaktadır. H.

Ben derim ki: Bir nüshada: "İmam Muhammed´e göre şayet kocada olursa" denilmiştir. Lâkin buna "Ferc yapışıklığı ve boynuz kocada bulunmazlar" diye itiraz edilir. Fetih sahibi üç imamın ve İmam Muhammed´in istidlallerini söz götürmez bir şekilde reddetmiştir.

«İadesine hüküm verilirse sahih olur.» Yani bunu caiz gören bir hâkim hüküm verirse demektir ki, bu meselenin ictihad götüren meselelerden olduğunu ifade eder. Bahır sahibi bu meseleyi zikretmişse de Fetîh´de ben onu görmedim. Ancak "bu sahihtir. Yalnız" İmam Ahmed´den bir rivâyete göre sahih olmaz. Liân ayrılığı gibi bu karı-koca bir yere gelemezler. Fakat bu rivâyet bâtıldır, aslı yoktur. Bunu Mi´râc´dan naklen Bahır sahibi söylemiştir.

METİN

İnnîn ile karısı ayrıldıktan sonra ikinci nikâha razı olurlarsa bu sahihtir. Bir adam cariyesinin yapışık fercini yardırabilir. Karısının fercini de yardırır. Acaba kadın buna mecbur edilebilir mi? Zâhire bakılırsa evet edilir. Çünkü kadına vâcib olan teslim işi bunsuz mümkün değildir. Nehir.

Ben derim ki: Behensî´nin ifadesine göre bu adam karısı ile evlenirken kendisinin hür veya sünnî yahut mehir ve nafakaya kâdir olduğunu söyler de aksi çıkarsa yahut damad filan oğlu filandır der de bulma yahut zinâ dölü çıkarsa kadın için muhayyerlik vardır. Bellenmelidir.

İZAH

«Karısının fercini de yardırır.» Lâkin bu ibâre nakledilmemiştir. Nakledilen sadece yapışıklık kusurundan dolayı muhayyerlik olmadığını ta´lil ederken: "Çünkü yarmak mümkündür." ifadesidir. Bu ise kocanın buna hakkı olduğuna delâlet etmez. Onun içindir ki Bahır sahibi zikri geçen talili naklettikten sonra: "Lâkin zorla yarılır mı yarılmaz mı bunu bir yerde görmedim." demiştir.

«Çünkü kadına vâcib olan teslim işi ilh...» Burada şöyle denilebilir:

Teslimin vâcib olmasından bu meşakkatın irtikâbı lâzım gelmez. Meşakkatten dolayı namazda kıyam sakıt olmuştur. Emzikli kadın kendisinin veya çocuğunun telef olacağından korkarsa oruç sâkıt olur. Bunun benzerleri çoktur. Fakat "Bu kullar tarafından isteyeni bulunan bir vâcibtir." diye fark yapılabilir. T.

«Kadın için muhayyerlik vardır.» Yani kefâet (denklik) bulunmadığı için kadın muhayyer olur. Buna bazı üstadlarımızın üstadları itiraz etmiş:

"Muhayyerlik asabenin hakkıdır." demiştir.

Ben derim ki; Bu söz şârihin kefâet bâbının başında söyledlkierine uygundur. Şârih orada: "Kefâet velinin hakkıdır, kadının hakkı değildir." demişdi. Lâkin biz orada yaptığımız tahkîkda kefâetin her ikisinin hakkı olduğunu bildirmiş, Zahîriyye´den şunu nakletmiştik: "Kocası kadına kendi nesebinden başka bir neseb söyler de aksi çıkar ve küfü olmadığı anlaşılırsa her birine fesh hakkı sâbittir. Küf´ü çıkarsa fesh hakkı yalnız kadının olur. Velîlere yoktur. Kadına haber verdiğinden daha âlâ çıkarsa hîç birinin feshe hakkı kalmaz. İmam Ebû Yusuf´tan bir rivâyete göre kadının fesh hakkı vardır. Çünkü ihtimal onunla beraber kalmaktan âciz olur. Meselenin tamamı oradadır. Lâkin bana şimdi zahir olduğuna göre kadına fesh hakkı sâbit olması aldatıldığı içindir, kefâet yok diye değildir. Şu delil ile ki, kocası küf´ çıkarsa kadına fesh hakkı sâbit olur. Çünkü kadını aldatmıştır. Velîlere bu hak sâbit olmaz. Zira aldatma onlara olmamıştır. Onların hakkı kefâettedir. O da mevcuddur. Bu İzaha göre bu meselelerde kadına muhayyerlik sabit olmasından kocasının küf´ü çıkmaması lazım gelmez. Allahu a´lem.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 14 Mart 2010, 16:18:05
İDDET BÂBI



METİN

İddet lügatta saymak mânâsına gelir. Kelime uddet şeklinde okunursa bir şeye hazırlanmak mânâsını ifade eder. Şer´an sebebi bulunduğu vakit kadına veya erkeğe lâzım gelen bir bekleyiştir. Erkeğin beklediği yerler yirmi olup Hızâne´de bildirilmiştir. Bunların hepsi: "Bir mâniden dolayı kadını nikâh etmek mümkün değilse o mâniyi gidermek lâzım gelir." kaidesine râcidir. Mâni karısının kız kardeşini nikâh etmek ve karısından başka dört kadınla evlenmek gibi şeylerdir.

İZAH

İddet vücudda bütün nev´ileriyle ayrılmaya terettüb ettiği için musannıf onu hepsinden sonraya bırakmıştır. Bahır.

«Şer´an bir bekleyiştir ilh...» Yani evlenme müddetinin bitmesini bek-lemektir. Bunun hakikatı evlenmeyi ve şer´an lâzım olan zîneti şer´an tâyin edilen bir müddette terk etmektir. Ulema: "İddetin rüknü ayrılık anında sâbit olan birtakım haram hükümleridir." demişlerdir. Bu izaha göre tarifte: "Beklemenin lüzumudur." demek icab eder ki, rüknünün birtakım haram hükümler olması sahih çıksın. Çünkü bu haram hükümler birtakım lüzumlardır. Yoksa bekleyiş onları yapmaktır. Haram olan şeyler AIIah Teâlâ´nın hükümleridir. Binaenaleyh bekleyişin kendi olamaz. Tamamı Fetih´dedir.

Ben derim ki: Şârihin "kadına lâzım gelen´ sözünün yanında lüzum kelimesini takdir etmek zayıf düşer. Bekleyişten evlenmek ve dışarı çıkmaktan çekinmek gibi bir mânâ kasdetmeye ne mâni vardır! Haram olan şeylerden murad da bu çekinmeler olur. Şu delil ile kî iddet kadınla meydana gelen şer´î bir sıfattır. Binaenaleyh onun rüknü mutlaka kadınla meydana gelmek lâzımdır. Bu izaha göre Sa´diyye hâşiyelerindeki şu İfadeye hâcet yoktur: "İddetin rüknü haram fiiller olunca onu bekleyiş diye tarif etmek lazım ile tarif olunur." Bedâyı sahibi iddeti şöyle tarif etmiştir: "Nikâhın eserlerinden kalanın bitmesi için konulmuş bîr müddettir." Bedâyı sahibi diyor ki: "Şâfiî´ye göre iddet bekleme fiilinin ismidir ki, imtina ve çekinmeden İbarettir."

Ben de derim ki; Sıhâh ve diğer lügat kitablarından naklen yukarıda geçene muvafık olan da budur. Fetih sahibinin tahkıkı da budur. O: "İddet bekleyen kadın şübhe ile cima edilirse" dediği yerde şunları söylemiştir: "Hakikatı ALLAH Teâlâ´nın kitabı ifade eder ki. o: "Kadınların iddeti üç aydır." buyurmuştur. Bu hususi müddetin kendisi olup haram fiiller bu müddete teallûk etmiş; bununla kayıdlanmışlardır. Yoksa bu müddetin içinde sâbit olan haram fiiller değildir. İmtina´ın bulunması ve bekleyiş de değildir." Kendisine haram fiillerin rükün olması müşkül gelmez. Çünkü onu men edebilir. Bundan dolayıdır ki bazıları bu fiilleri iddetin hükmü saymışlardır. Her iki tarife göre en zâhir olan da budur.

Nehir sahlbi diyor ki: "Bedâyı´ın tarifi küçük kızın iddetine şamildir. Musannıfın tarifi bunun hilâfınadır. Ulemanın ekserisi kadına vâcibtir sözünü kullanmamışlardır. Onlar kadın îddet bekler deyip geçmişlerdir. Vûcub ancak velîye râcidir. Iddeti bitinceye kadar kadını kocaya vermez. Şemsü´l-Eimme´nin söylediğine göre iddet mücerred müddetin geçmesidir. Onun kadın hakkında sabit olması şeriatın hitabını kadına tevcihine müeddi olmaz. Müsemmasının müddet olması velîye kadını evlendirmemek için hitab bulunmamasını gerektirmez; dersen ben de derîm ki: Böyle olunca iddet İçinde sâbit olan evlenmenin sahih olmamasıdır. Bir kimseye hitab değildir. Bilâkis şârih evlenme işinî yaparsa bunun sahih olmadığını vazetmiştir." Bu İfade Fetih´den kısaltılmıştır. Hâsılı küçük çocuk hitablı vaz´îye ehildir. Bu da ondandır. Nitekîm çocuk telef ettiği şeyleri ödemekle de mükelleftir. Bu Bahır´da beyan edilmiştir.

«Veya erkeğe ilh...» Fetih sahibi diyor ki: "Karısının kız kardeşiyle evlenmenîn haram olması iddetten değil kadının iddeti hükmündendir. Şübhesiz ki onun da iddette olmasının mânâsı budur. Çünkü îddetîn mânâsı evlenmekle vâcib olan bekleyiştir. O da müddetin geçmesidir. İddette bu böyledir. Şu kadar var ki, ıstılahta îddet ismi erkeğin değil kadının bekleyişine mahsustur."

«Erkeğin beklediği yerler yirmi olup» şunlardır: "Karısının kız kardeşini, halasını, teyzesini, kardeşi kızını, kız kardeşi kızını nikâh etmek istediğinde, beşinci kadını almak istediğinde, hürrenin üzerine cariye ile evlenmek istediğinde, nikâh-ı fâsidde cima edilen kadının kız kardeşini yahut akid şübhesiyle cima edilenin kız kardeşini nikâh etmek istediğinde ki, dördüncü kadının nikâhı da böyledir. Yani adamın üç karısı var da dördüncüyü nikâh-ı fâsidle veya akid şübhesiyle cima etmişse cima´da bulunduğu kadının iddeti geçmedikçe dördüncü bir kadınla evlenemez. Ecnebî birinden iddet bekleyen bir kadını nikâh için de bekler. Yani kendi boşadığı kadının ve üç talâkla boşanan kadının hulle yapmadan nikâhı bunun hilâfınadır. Satın alınan cariye ile istibrâ yapmadan cima´da bulunmak, zinâdan hamile kalan bir kadınla doğurmadan evlenmek, dar-ı harbde Müslüman olup da İslâm memleketine hicret eden harbîyye hamile ise doğurmadan onunla evlenmek isteyen adam iddet bekler. Esir alınan ka-dın hayız görünceye veya küçüklük büyüklük sebebiyle hayız görmezse bir ay geçinceye kadar cima edilmez, mükâtebenin ya âzâd olunca veya âciz kalıncaya kadar sahibi tarafından nikâh ve cima´ı putperest, murted ve mecûsî kadının nikâhı Müslüman oluncaya kadar caiz değildir." Bu satırlar izah edilerek Bahır´dan alınmıştır.

«Beşinci kadını» sözünden murad ihtimal dört kadınla evli olup da beşinciyi almak isteyendir. Böylesi dört kadından birini boşamadıkça beşinciyi almaktan men edilir ve ihtimal dört karısından birini boşayıp da beşinciyi almak isteyendir. Böylesi boşadığı kadının iddetibitmedikçe beşinci kadını almaktan men edilir. Bu meseleden önce geçen beş meselede de söylenecek söz budur. Hürrenin üzerine cariye ile evlenmek isteyenin hükmü de budur.

«Bir mâniden dolayı» meselâ gerek akid gerek iddet suretiyle olsun başkasının hakkı geçmek, cariyeyi hürrenin üzerine almak dört kadından fazla ile evlenmek, haram kadınları bir nikâhda toplamak birer mânidir.

METİN

Istılahta iddet; nikâh veya şübhesi ortadan kalktığı vakit kadına veya küçük kızın velisine lazım gelen bir bekleyiştir. Zinâda iddet yoktur. Nikâh şübhesi fâsid nikâh ve kocasından başkasının yanına kapanan kadın gibidir. "Veya şübhesi" sözüne "veya benzeri" kelimesini ilave etmeli ki, Ümmüveledin iddetine de şamil olsun. Sebeb-i vücubu teslim ve onun yerini tutan ölüm veya halvet-i Sahiha ile kuvvet bulan nikâh akdidir. Binaenaleyh ferci yapışık kadınla halvette bulunmakla iddet lâzım gelmez.

İZAH

«Istılahta» Yani fukahanın ıstılahında demektir ki, bu yukarıda geçen şer´î mânâdan daha hususidir. Biliyorsun ki iddet ismi erkeğin değil kadının bekleyişine tahsis edilmiştir.

«Küçük kızın velîsine» iddet şu mânâya vâcibdir ki, ona bekletecektir. Yani onu iddet bekleyen kadınların sıfatı ile vasıflandıracaktır. Çünkü iddet kadının sıfatıdır, velîsinin sıfatı değildir. Kadın boşanır veya kocası ölürse velîsinin iddet beklemesi vâcib olur demek doğru değildir. Yukarıda geçti ki ulema: Kadın iddet bekler, vücub ancak velîsine aiddir. Onu iddeti bitinceye kadar kocaya vermeyecektir demişlerdir. Düşün! Deli kadın küçük kız gibidir.

«Nikâh ortadan kalktığı vakit» ifadesine şöyle itiraz olunmuştur: Talâk-ı ric´îde nikâh ancak iddetin bitmesiyle ortadan kalkar. Binaenaleyh evlâ olan tarif Bedâyı´ın yukarıda naklettiğimiz tarifidir. Küçük kızla yapılan itiraz ondan def edilir. Çünkü onda lüzum zikredilmemiştir. İbn-i Kemâl´in tarifi ondan daha da güzeldir. O şöyle demiştir: "İddet bir müddetin ismidir ki, bu müddet nikâhın eserlerinden kalanı yok etmek için konulmuştur. Yahut firâşın eserlerinden demeli, tâ ki Ümmüveledin iddetine şâmil olsun. T.

«Zinâda iddet yoktur.» Kendisiyle zinâ edilen kadını hamile bile olsa almak câizdir. Lâkin doğuruncaya kadar cima´dan men edilir. Aksi takdirde istibrâ yapmak mendûb olur. T. Babın sonunda gelecektir ki, bir kimse başkasının karısıyla evlenir de bildiği halde onunla cima´da bulunursa kocasına o kadının cima´ı haram olmaz. Çünkü yaptığı zihâdır.

«Veya şübhesi» ifadesi nikâh üzerine değil zevali üzerine mâtuftur. Çünkü nikâh üzerine mâtuf olsa iddetin ancak şübhe ortadan kalktığı vakit vâcib olması gerekir. Halbuki öyle değildir. Bahır´da böyle denilmiştir. Muradı Fetih sahibinin sözünü reddetmektir. Zira o bu kelimenin nikâh üzerine atfedildiğini söylemiştir.

Ben derim ki: Erkeğin sıfatı olan şübhe sâbık cima olup kendisinden ayrılmaz. Zira ayrılsa onunla had vâcib olur. Evet, onu meydana getirenin ortadan kalkması kasdedilirse yahut şübhesini sözünü nikâh üzerine atıf sahih olur. Sebebi aşağıda gelecektir ki, fâsid nikâhta iddetin başı hâkim tarafından araları ayrıldıktan veya birbirlerini terk ettikten sonradır. Fâsid nikâh olan iddet menşei bununla ortadan kalkar. Şüpheyle cima´da ise cima sona ermesiyle ve hal anlaşılmakla başlar.

«Ümmüveledin iddetine de şâmil olsun.» Çünkü onun da hürre gibi firâşı vardır. Velev ki hürrenin firâşından daha zayıf olsun. Âzâd olmakla bu ortadan kalkmıştır. Bahır.

«Nikâh akdidir.» Yani velevki fâsid olsun. Bahır.

«Teslim» den murad cimadır.

«Ve onun yerini tutan» cümlesi teslim üzerine atfedilmiştir. Evlâ olan veya kelimesiyle atfetmektir. Çünkü kuvvet bulmak ikiden biriyle olur. Bu sahih nikâha mahsustur. Nikâh-ı fâsidde ise iddet ancak cimayla vâcib olur. Nitekim mehir bâbında geçmişti. ileride de gelecektir.

Ben derim ki: Teslim yerini tutan şeylerden biri kadının erkek menîsini fercine sokmak istemesidir. Nitekim Bahır sahibi bunu incelemiştir. Bâbın sonundaki fer´î meselelerde de gelecektir.

«Halvet-ı sahiha ile» ifadesi söz götürür. Çünkü mehir bâbında geçtiğine göre mezheb halvet-i sahiha veya fâside ile iddetin vâcib olmasıdır. Kudûrî demiştir ki: "Fesad oruç gibi şer´î bir mâniden ileri gelirse iddet vâcib olur. Ferc yapışıklığı gibi hissî bir mâniden ileri gelirse vâcib olmaz. Şu halde şârihin sözü bu iki kavilden hiç birine uymamıştır." H.

Ben derim ki: Onu ikinci kavle yorumlamak mümkündür. Şer´î mâni yokmuş gibi sayılır, onu bozmaz ve onunla iddet sahih olur. Bozan sadece hissî mânidir. Ferci yapışık kadınla yapılan halvete iddet yoktur demesi bunu gösterir.

METİN

İddetin şartı ayrılmak, rüknü; onunla sâbit olan evlenmenin ve dışarı çıkmanın haram olması gibi haram fiiller ve iddet içinde talâkın sahih olmasıdır. Hükmü; karısının kız kardeşiyle evlenmenin haram olmasıdır. Nev´ileri; hayız, aylar ve doğurmaktır. Nitekim musannıf bunları şöyle ifade etmiştir: İddet hayız gören hürre hakkında Müslümanın nikâhı altında olmak şartıyla, velev ki kitabîyye olsun talâk -velev ric´î olsun- veya bütün sebebleriyle fesh için -ki kocasının oğlunun öpmesiyle hâsıl olan ayrılma da bundandır. Nehir.- hakikaten veya hükmen cimadan sonra ise tam üç hayızdır. Çünkü bir hayız parçalanmaz. Musannıf şerhde hakikaten veya hükmen sözünü atmış, aşağıda gelen "kadın cima edilmişse"sözünün hepsine râci olduğuna kesinlikle hükmetmiştir.

«Şartı ayrılmak» Yani nikâh veya nikâh şübhesinin ortadan kalkmasıdır. Nitekim Fatih´de bildirilmiştir.

«Rüknü haram fiillerdir.» Yani Fetih´den naklen yukarıda geçtiği gibi birtakım lüzumlardır. Haram kılmanın kendisi değildir. Yani kadına lâzım gelen birtakım şeylerdir ki, bunları yapmak kadına haram olur. Onunla sabit olan sözünde mukadder muzaf vardır. Yani onun sebebiyle şartı bulunduğu vakit sâbit olan demektir. Aksi takdirde bir şeyin kendi kendine» sübutu lâzım gelir. Zira bir şeyin rüknü onun mahiyetidir.

«Evlenmenin» yani kadına başkasıyla evlenmenin haram olması gibi ki, bu kadına haramdır. Erkeğin o kadının kız kardeşiyle veya ondan başka dört kadınla evlenmesi bunun hilâfınadır. Çünkü bu erkeğin üzerine haramdır. Binaenaleyh iddetten değil onun hükmünden sayılır. Nitekim Fetih´de ifade edilmiştir.

«Dışarı çıkmanın» yani kadının boşandığı evden dışarı çıkmasının haram olması gibi şeylerdir. Geri kalan haram fiiller yas tutma faslında gelecektir.

«İddet içinde talâkın sahih olmasıdır.» Bunu iddetin rüknü saymanın bir mânâsı yoktur. O iddetin hükümlerindendir. Nitekim Dürer sahibi bu yoldan yürümüştür. Şu da var ki bâinden sonraki bâin iddetinde ve üç talâk iddetinde bu tehakkuk etmez. Binaenaleyh onu burada zikretmek bir kalem hatasıdır. Zâhire bakılırsa musannıfın muradı iddetin hükmü bir takım haram fiillerdir ilh... demektir. Fakat bir kalem hatası olarak onun rüknü deyivermiştir. Onunla sâbit olan tâbirini kullanması bunu gösterir. Çünkü sâbit olmak rükne değil hükme münasibtir. Bu haram fiilleri Dürer sahibine ve başkalarına uyarak hüküm saymak rükün saymaktan daha zâhirdir.

«Hükmü karısının kız kardeşiyle ilh...» Yani hükümlerinden biri budur. Kız kardeşten murad kadının bütün zîrahm-ı mahrem akrabalarıdır, Erkeğin müddet beklediği meselelerden bir çoğu da iddetin hükümlerindendir. Bunlardan biri de bildiğin gibi iddet içinde talâkın sahih olmasıdır.

«Velev kitabiyye olsun» üç tam hayızdır. Çünkü kitabîyye de Müslüman kadın gibidir. Hürresi hürre gibi cariyesi de Müslüman cariyesi gibidir. Bahır. Musannıf bu sözle zimmîyyenin zimmî nikâhında bulunmasından ve iddete inanmamasından ihtiraz etmiştir. Nitekim bâbın sonunda metinde gelecektir

«Talâk veya fesh için...» Velî bâbında manzum olarak hangi nikâh ayrılmalarının fesh, hangilerinin talâk sayıldığı geçmişdi.

«Bütün sebebleriyle» ifadesinden murad bulûğ ve âzâdlık muhayyerliği ile nikâhın feshedilmesi, kefâet bulunmaması ile, karı-kocadan birinin diğerine mâlik olmasıyla, bazı suretlerde dinden dönmekle, nikâh fâsidden ayrılmakla ve şübheyle cima´dan ayrılmaklanikâhın feshedilmesidir. Lakin sonuncusu fesh değildir. Bu mutlak söze memleketlerinin birbirine zıd olmasıyla, esir edilen kadının nikâhının feshi ve Müslüman yahut zımmî olarak İslâm diyarına hicret eden kadının nikâhının feshi ile itiraz olunur. Zira hamile kalmadıkça bunlardan birine iddet yoktur. Nitekim musannıf babın sonunda söyleyecektir. Şürunbulâliyye sahibi karı-kocanın birbirlerine mâlik olmaları sözünü: "Kadın kocasına mâlik olursa" diye kayıdlamış, bundan kocası karısına mâlik olursa suretini çıkarmak istemiştir. Lâkin Zeylaî yas tutma faslında ve neseb bahsinde buna muhâlif beyanda bulunmuştur. Muhammed Ebussûud ikisinin arasını bularak: "Kocası karısına mâlik olursa kadın onun için iddet beklemez, başkası için olursa bekler. Bir de kadın kocasına mâlik olur da onu âzâd ederek evlenirlerse, ulemanın sözlerinden anlaşıldığına göre bu kadına yine iddet yoktur." demiştir.

Ben derim ki: Bahır´da şu ifade vardır: "Bir kimse cimadan sonra karısını satın alırsa kadına bu adamdan iddet yoktur. Başkası için iddet bekler. Ama kadın iki hayiz görmedikçe onu başka kocaya veremez. Bundan dolayıdır ki, kadını bu iddetin içinde sahibi boşasa talâk vâki olmaz. Çünkü kadın başkası için îddet beklemektedir. Onun için kadın ona milk-i yeminle helâl olur." Tamamı oradadır.

«Öpmesiyle hâsıl olan ayrılma da bundandır ilh...» ifadesi İbn-i Kemâl´in sözünü red içindir. O: "Talâk için yahut fesh veya ref için" diyerek ref kelimesini ziyade etmiş ve şunları söylemiştir: "Bilmiş ol ki nikâh tamam olduktan sonra bize göre feshi taşımaz. İmdi nikâh tamam olmazdan önce bulûğ veya âzâd muhayyerliği yahut kefâet bulunmamak gibi talâksız her ayrılık feshtir. Tamam olduktan sonra ise karı-kocadan birinin diğerine mâlik olması yahut kocasının oğlunun öpmesi gîbi sebeblerle ayrılmalar ref´dir. (Nikâhın hükmünü kaldırmaktır.) Bu fenden nasibi olan bir kimse için bu açıktır. "Nehir sahibi diyor ki:" Bu taksimi mu´temed ulemanın yaptığını görmedik. Söz sahiblerinin söylediği şudur: Taksim ikilidir ve öpmek suretiyle ayrılmak evvelce orz ettiğimiz gibi feshten sayılır."

«Veya hükmen» sözünden murad halvettir. Velev ki fâsid olsun. Nitekim geçmişti ve gelecektir.

«Hepsi râci olduğuna» yani gerek hayızla, gerek aylarla iddet bekleyenlerin hepsine râci olduğuna kesinlikle hükmetmiştir. Bunun mutlaka hükmen cima´a şâmil olduğunu iddia etmek gerekir ki, "veya hükmen" sözüne hâcet kalmasın.

TENBİH: -Kadının kanı kesilir de ilâç sürer ve hayız günlerinde sarı renkte akıntı görürse ulemadan bazıları bununla iddetin bittiğini söylemişlerdir. Nitekim hayız bâbında Sirâç´tan naklen arz etmiştik.

«Çünkü bir hayız parçalanmaz.» sözü üç tam hayzın illetidir. Hatta kadın hayız esnasındaboşanırsa o hayzı dördüncü hayzın bir kısmıyla tamamlaması icab ederdi. Lâkin parçalanmayı kabul etmeyince tamamını nazar-ı itibara ´ alırız. Nitekim usül kitablarında beyan edilmiştir. Dürer. Lâkin metinde gelecektir ki, boşandığı hayız sayılmaz. Bunun muktezası iddetin ondan sonraki hayızdan başlamasıdır. Parçalanmamaya münasib olan da budur. Tâ ki üç hayız tam olsun.

METİN

Birinci hayız rahimin boş olduğunu anlamak içindir. İkincisi nikâh haram olmak için, üçüncüsü de hürriyetin fazileti içindir. Sahibi ölen veya kendisini âzad eden Ümmüveledin iddeti de böyledir. Çünkü hamile olmadıkça veya hayızdan kesilmedikçe yahut o kimseye haram olmadıkça Ümmüveledin de hürre gibi firâşı vardır. Sahibi ile kocası ölürler de hangisi önce öldüğü bilinmezse dört ay on gün yahut iki müddetin uzununu iddet bekler. Bahır. Kocasının öldüğü gün hür olup olmadığı tehakkuk etmediği için ona mirâsçı olamaz. Cariye ve müdebbereye cima etmekle iddet yoktur. Zira bunlarla firâş yoktur. Cevhere.

İZAH

«Birinci hayız ilh...» Sözü üç olmasının hikmetini beyandır. Halbuki iddetin meşru olması rahimin boş olduğunu anlamak içindir. Bu ise bir hayızla anlaşılır. Onun için şârih ikinci hayzın hikmetini beyanla hürmet ve itibarını göstermek için olduğunu bildirmiştir. Yani nikâhın eseri gerek hürrede gerekse cariyede bir hayızla sona ermez. Hürrede üçüncü bir hayzın ziyade edilmesi ise onun faziletinden dolayıdır.

«Ümmüveledin iddeti de böyledir.» Yani hayız görenlerdense iddetin tam üç hayız olması hususunda hürre gibidir. Dürer ve diğer kitablar.

«Çünkü hamile olmadıkça...» şayet hamile ise iddeti doğurmakla biter. Bahır. Hayızdan kesilmişse iddeti üç aydır. Bahır. 0 kimseye haram ise iddet lâzım gelmez. Çünkü fırâşı kalmamıştır. Kuhistânî. 0 kimseye haram olmasının sebebleri üçtür: Başkasına nikâhlanmak, başkasının iddetini beklemek ve efendisinin oğlunun öpmesidir. Binaenaleyh efendisinin ölmesiyle veya oğlu öptükten sonra âzâd etmesiyle bu kadına iddet yoktur. Nitekim Hâniyye´de beyan edilmiştir. Bahır.

«Ümmüvledin de firâşı vardır.» Yani bu firâş ortadan kalkmakla Iddet vâcib olmuştur. Binaenaleyh nikâh iddetine benzer. Bizim burada imamımız Hz. Ömer (R.A.) dır. Çünkü o; "Ümmüveledin iddeti üç hayızdır." demiştir. Hidâye´de de böyledir. Bir de Ümmüveledin firâşı vardır. Efendisi susmakla doğurduğu çocuğun nesebi ondan sâbit olur. Ancak hürrenin firaşından daha zayıftır. Onun için mücerred çocuk benden değildir demekle nesebi nefyedilmiş olur, liana hâcet kalmaz. Derler ki Şemsü´l-eimme hapisten çıkarıldıktan sonra zamanın sultanı Ümmüveledlerini hür olan hizmetçilerine nikâhlamış. Ulema bunu hoşgörmüşler. Fakat Şemsü´l-eimme: "Her hizmetçinin bir hür karısı var. Bu hürre üzerine cariyeyi almaktır." diyerek yapılan işin hata olduğunu söylemiş. Bunun üzerine sultan: "Ben onları azâd eder ve akdi tazelerim." demiş. Ulema bu sözü beğenmişler. Fakat Şemsü´l-eimme bunun da hata olduğunu söyleyerek:

"Azad edildikten sonra bu kadınlara iddet lâzımdır." demiş. Hatta hapsine sebeb budur derler. Hapsolunmasını hâkim teşvik etmiş, talebesi derse gelmekten vazgeçmedikleri için Şemsü´l-eimme´ye kitablarını vermemişler, o da Mebsût´u talebesine ezberden yazdırmış.

«Sahibi ile kocası ölürler de ilh...» Yani sahibi onu âzâd ettikten sonra ölürlerse demek istiyor. Bilmelisin ki bu meselenin üç veçhi vardır.

Birincisi: Sahibi ile kocasının ölümleri arasında iki ay beş günden az olduğu bilinirse bu cariyenin dört ay on gün iddet beklemesi icab eder. Çünkü sahibi evvel öldüyse kocası o hürre olduktan sonra ölmüş demektir. Sahibinin ölümüyle bir şey lâzım gelmez. Vefat iddeti olan dört ay on günü bekler. Evvela kocası ölmüşse kadın cariyedir, iki ay beş gün beklemesi lâzım gelir. Sahibinin ölmesiyle ona bir şey lâzım gelmez. Çünkü kocasının iddetini beklemektedir. Demek ki bir hale göre dört ay on gün, bir hale göre bunun yarısını beklemek lâzım geliyor. Onun için ihtiyatan fazla olanı beklemesi lâzım gelir. İkinci ihtimale göre iddeti intikal etmez. Çünkü ölümde iddetin intikal etmediğini söylemiştik.

İkincisi: Sahibiyle kocasının ölümleri arasında iki ay beş gün veya daha fazla olduğu bilinir. Bu takdirde dört ay on gün bekler. Bu müddette ihtiyatan üç hayız da bulunmalıdır. Çünkü ilk ölen sahibi ise cariyenin iddet beklemesi lâzım gelmez. Zira nikâhlıdır. Kocası öldükten sonra dört ay on gün beklemesi gerekir. Çünkü hürredir. İlk ölen kocası ise iki ay beş gün beklemesi lâzım gelir. Ondan olan iddeti de bitmiştir. Çünkü ikisinin ölümü arasında bu müddet veya daha fazlası tasavvur olunmuştur. Ondan sonra sahibinin ölmesi ile cariyeye üç hayız beklemek vâcib olur. Binaenaleyh ihtiyatan bunların ikisi bir araya getirilir.

Üçüncüsü: Kocası ile efendisinin ölümleri arasında ne kadar vakit geçtiği ve hangisinin evvel öldüğü bilinmez. Bu takdirde İmam´ı Azam´a göre meselenin cevabı birincisi gibidir. İmameyn´e göre ise ikincisi gibidir. Mi´râc ve diğer kitablarda böyle denilmiştir. Bahır. Üçüncünün izahı Bahır´dan naklen Halebi´de zikredilmiştir. Ona müracaat edebilirsin. Şârihin sözünde bu üç veche işaret vardır. Birinci ile üçüncüye "Dört ay on gün iddet bekler." diyerek işaret etmiş, üçüncüye de "Yahut iki müddetin uzun olanıyla" ifadesiyle işarette bulunmuştur.

«Cariye ve müdebbereye cima etmekle iddet yoktur.» Yani sahibleri ölür veya kendilerini âzâd ederse bil ittifak iddet beklemezler. Bahır. Musannıf: "Ümmüvled de böyledir." sözüyle bundan ihtiraz etmiştir.

METİN

Kezâ şübheyle cima edilen meselâ kocasından başkasının yanına zifaf olunan yahut muvakkat nikâh gibi fâsid nikâhla cima olunan kadının hükmü de ölüm ve ayrılmada böyledir. İki surete birden teallûk eder. Hürre olsun ümmüveled olsun dokuz yaşına varmayan küçük kız yahut hayız dan kesilme çağına varan yaşlı kadın veya yaşça bulûğa ermiş ve hayzını görmemiş kadın hakkında iddet ay başında ise hilâl hesabıyla üç aydır. Değilse günlerledir. Bahır ve diğer kitablar. Hayzını görmemiş kaydıyla temizlik müddeti uzayan genç kadın hariç kalmıştır. Meselâ hayzını görür de sonra temizlik müddeti uzar gider. Böylesi hayızdan kesilme çağına varıncaya kadar hayızla iddet bekler. Cevhere ve diğer kitablar. Vehbâniyye şerhinde bunun iddeti dokuz ayda biter denilmesi garip olup bütün rivâyetlere muhâliftir. Onunla fetva verilmez. Nasıl verilsin ki Hulasa´nın nikâh bahsinde şöyle denilmektedir: "Bir Hanefiye filan meselede İmam şâflî´nin mezhebi nedir denilse, Ebû Hanife şöyle demiştir şeklinde cevap vermesi icab eder.

Evet, Mâlikî bir hâkim bununla hüküm verirse geçerli olur. Nitekim Bahır ve Nehir´de bildirilmiştir. Bunu üstadımız Hayreddin-ı Remlî tenkidden salim bir şekilde nazma çekerek şöyle demiştir: "Temizlik müddeti uzun süren kadın için Mâlikî bir hâkim dokuz ay iddet takdir ederse yeter. Ondan sonra bozmaya yol yoktur. Böyle denilir. Tenkid ve itiraz yapılmaz." Hayzı uzayan kadına gelince: Fethü´l-Kadir´in hayız bâbında beyan edildiği gibi müftâbih kavil onun temizlik müddetini iki ayla takdir etmektir. Böylece altı ay temizlik müddeti, ihtiyat´ûn bir ay da üç hayız müddeti olmuş olur.

İZAH

«Kezâ şübheyle cima edilen yani gerek şübheyle cima edilenin, gerekse fâsid nikâhla cima edilenin iddetleri üç hayızdır. Musannıf bu meseleyi bir daha tekrarlayacaktır. Biz de onun üzerinde o zaman söz edeceğiz.

LATİFE: -Mebsût´ta hikâye edildiğine göre bir adam iki oğluna iki kız nikâhlamış. Ama kadınlar yanlışlıkla bir kardeşin karısını öteki kardeşin yanına zifaf etmişler. Ulemaya soruldukta: Gelinler zifaf edildikleri şahısların yanından alınarak iddet beklerler ve sonra kocalarına verilirler, şeklinde cevap vermişler. Ebû Hanife (R.A.) ise: "Her biri cima´da bulunduğu gelinden razı ise karısını boşar, cima ettiği ile nikâhlanır ve derhal onunla zifaf olur. Çünkü iddetin sahibi odur." demiş. Bunun üzerine damadlar onun dediğini yapmış, ulema da onun cevabına dönmüşler.

«Ölüm ve ayrılmada böyledir.» Ölüm iddeti vâcib olmaması şundandır: Ölüm iddeti ancak ölünceye kadar beraber yaşadığı kocasına üzüldüğünü göstermek için vâcib olmuştur. Burada ise karı-kocalık yoktur. Bahır.

«İki surete birden teallûk eder» Yani ölüm ve ayrılmada ifadesi hem şübhe ile cima hem de nikâh-ı fâsid suretlerine bağlıdır.

«Hürre olsun ümmüveled olsun.» Musannıf burada iddet nev´ilerinin ikincisine başlıyor ki, o da aylarla iddet beklemektir. Aylarla beklemek hususunda hürre ile ümmüveled arasında fark yoktur. Görülecektir ki, bunların her ikisi üç ay iddet beklerler. Yalnız bu sahibi ölen veya kendisini âzâd eden ümmüveled hakkındadır. Şayet nikâhlı olursa onun iddeti gerek ölümde gerekse talâkda hayız görsün görmesin hürre iddetinin yarısıdır. Nitekim gelecektir. Sonra ümmüveled ancak büyük olur. Musannıfın "küçük kız için" sözü hürreye mahsustur. "Yaşlı kadın" tâbiri her ikisine şâmildir. Nitekim âşikârdır.

«Dokuz yaşına varmayan...» Bazıları: Yedi yaşına varmayan küçük kız demişlerdir. Fetih´de birinci kavlin esah olduğu bildirilmiştir. Bu bir kızın bulûğa erebileceği en az yaşı beyandır. Şârihin bununla kayıdlaması Fetih, Bahır ve Nehir´e uyarak olmuştur. Bundan dokuz yaşını geçip de yaşla bulûğa ermeyen kızın hükmü anlaşılmamaktadır. Böylesine mürâhika derler. Fetih´de zikredildiğine göre onun iddeti dahi üç aydır. Şârih küçük kız sözünü mutlak bırakarak yaşça bâliğ olmayan diye tefsir etse mürâhikaya ve daha küçük yaşta olana şâmil olurdu. Ama şöyle denilebilir: Onun muradı kasden mürâhikayı çıkarmaktır. Çünkü Bahır sahibi: "İmam Fazlı´dan rivâyet edildiğine göre küçük kız mürâhik ise iddeti ayarla geçmez. O cima´dan gebe kalıp kalmadığı anlaşılıncaya kadar durulur. Gebe kaldığı anlaşılırsa doğurmakla iddeti biter. Aksi takdirde iddetini aylarla bekler. Fetih sahibi diyor ki: "Durulup beklendiği zaman onun iddetinden sayılır. Çünkü bu onun hali anlaşılsın diye idi. Gebelik zuhur etmeyince iddetinden sayılır." demiştir.

Ben derim ki: Yani gebe olmadığı anlaşılınca geçen üç ayla iddetinin bittiğine hükmolunur. Ondan sonraki bekleme hükümsüz kalır. Hatta o zaman evlenirse akdi sahih olur. Fethü´l-Kadir´in nafakalar bahsînde şu fer´î mesele vardır: "Hulâsa´da beyan edildiğine göre küçük kızın iddeti üç aydır. Meğerki mürâhika olsun. Bu takdirde rahminin boş olduğu anlaşılmadıkça ona nafaka verir. Muhît´ta böyle denilmiştir. Yani hilâf zikredilmeksizin beyan edilmiştir ki güzeldir." Fetih´in sözü burada sona erer. Lâkîn bu fetvayı ihtiyaten akidden önce vermek gerekir. Yani beklemeden akdi yapmamalı. Fakat ulema gebeliğin anlaşılacağı bekleme müddetinîn ne kadar olacağını söylememişlerdir. Hâmidiyye´de Bezzâziye´nin satışlar bahsinden naklen bildirildiğine göre bir rivayette carîyeyi satın aldıktan dört ay on gün geçmişse o kimsenin gebelik dâvâsı tasdîk edilir. Daha az geçmişse tasdik edilmez. Diğer bir rivâyette iki ay beş gün geçmiçse tasdik edilîr. Halk bununla amel ederler. Hâmîdiyye sahibi bu son söze göre hareket etmiştir, ama söz götürür. Çünkü bizim meselemizde murad üç ay geçtikten sonra durup beklemekdi. Binaenaleyh birinci rivâyetleamel evlâdır. Dört ay on gün geçer de gebelik zuhur etmezse, anlaşılır ki üç ay geçmekte îddet bitmîştir.

«Hayızdan kesilme çağı» nın takdiri metinde gelecektir. Bu hususta sözün tamamı da orada görülecektîr.

«Yaşca bulûğa ermîşse» yani on beş yaşına varmışsa demektir. Bunu Nihâye´den naklen Tahtâvî söylemiştîr. Bu müddetten önce menîsi gelmek suretiyle bulûğa eren de bunun gibidir.

«Hayzını görmemiş» sözü hiç hayız görmeyene ve hayzını görüp de müddeti tamam olmadan kesilene şamildir. Bahır´da Tatarhânîyye´den naklen şöyle denîlmîştir: "Kız bülûğa ererek bîr gün kan görür de sonra kesilir ve aradan bir sene geçerse bundan sonra kocası onu boşadığında aylarla iddet bekler." Sârihin Bahır´dan naklen zikredeceğîne göre otuz yaşına varır da hâlâ hayız görmezse hayızdan kesildiğîne hükmolunur. Beyanı ileride gelecektir.

«Değilse günlerledir.» Muhît´ta şöyle denilmiştir: "Talâk ve ölüm iddetî ay başına rastlarsa aylar hilâl itibariyle sayılır. Velev kî sayıca noksan olsun. Ayın ortasına rastlarsa aylar hilâl itibarîyle sayılır. Velev ki sayıca noksan olsun. Ayın ortasına rastlarsa imamı Azam´a göre günlerle itibar edilir ve talâkda doksan gün, ölümde yüz otuz gün iddet bekler. İmameyn´e göre ise birincinin noksanını sonuncudan tamamlar. İkisinin arasını hilâl hesabıyla İtibar eder. İlâ ve fülanla konuşmayacağım diye yemin müddeti dört aydır. İcare müddeti ayın ortasında ise bir senedir. Ay içinde doğan bir kimsenin yaşı ile ay İçinde oruca başlayan kimsenin oruç keffâreti bu hilâfa göredir." Müctebâ´dan naklen arzetmiştik ki, innînin te´cili ay ortasında ise bil ittifak günlerle mu´teberdir. Bahır. Bahır sahibi bundan sonra şöyle demiştir: "Suğra´da beyan edildiğine göre iddetin günlerle itibar edilmesi bil ittifaktır. Hilâf yalnız icarededir. Kuhistânî bunu müşkil görmüş, Muhît. Hâniyye, Mebsût ve diğer kitablarda birincinin zikredildiğini söylemiştir."

«Hayzını görür de» meselâ üç gün hayız görür de sonra temizlik müddeti uzarsa demek istiyor ki, bu bir sene veya daha fazla olabilir. Bahır.

«Dokuz ayda biter.» Bunun altı ayı hayızdan kesilme müddeti, üç ayı da iddet içindir, denilmiştir. Üstadlarımızın üstadı Sâihânî´nin el yazısıyla gördüm ki, Mâlikîlerce mu´temed olan kavle göre iddet bitmek için mutlaka tam bir sene lâzımdır. Bunun dokuz ayı hayızdan kesilme müddetî için, üç ayı da iddetin bitmesi içindir.

Ben derim ki: Onun için Mecma´da sene tâbiri kullanılmıştır.

«Onunla fetva verilmez.» İtiraz bu kavil Mâlik´indir diye yapılmaktadır. Taklid telfik yapılmamak şartıyla câizdîr. Nitekim Hasan-ı Şürunbulâlî bunu bir risalede beyan etmiştir. Hatta telfikle bile câizdir. Nitekîm Molla İbn-i Ferruh bunu bir risalede beyan etmiştîr.

«Ben derim ki: İbn-i Ferruh´un sözünü Seyyidî Abdülgânî hususi bir risalede reddetmiştir. Taklid şartını haiz oldukta câizse de kendisi amel etmek icindir. Başkasına fetva veren için câîz değildîr. Binaenaleyh kendi mezhebinde tercih edilmeyen bir kavilde fetva verilemez. Çünkü şarih Resmü´l-Müftî´de şöyle demişdi: "Şeyh Kâsım´ın sahîh kabul ettiği kavil hakkında söylediklerinin hâsılı şudur: Müftü iIe hâkim arasında fark yoktur. Şu kadar var ki müftü bir hükmü haber verir. Hâkim îse o hükmü ilzam eder. Terkedilmiş bir kaville hüküm ve fetva vermek cehalettir, icma´a karşı gelmektir. Müleffak (karma) hüküm bil ittifak bâtıldır. Amel ettikten sonra taklidden dönmek de bil ittifak bâtıldır IIh..." Bunun üzerine biz de orada söz etmiştik.

«Ebû Hanife şöyle demiştir, şeklinde ilh.,.» Bu ifade bazı usulü fıkıh ulemasının: "Daha iyisi varken terk edilen kavil taklid câiz değildir." sözüne mebnîdir. Yine bu söze binaen: "Bîr kimsenin mezhebinî doğru ama hataya İhtimalli olduğuna, başkasının mezhebinin hata fakat doğruya ihtimalli olduğuna itikad etmesi vâcibdir. Bir hüküm sorulursa ona ancak kendince doğru olan cevabı verir. Başkasının mezhebiyle cevap vermesi câiz olmaz." demişlerdir. Biz kitabın başında bu husustaki sözün tamamını arz etmiştik.

«Mâliki bir hâkim bununla hüküm verirse geçerli olur.» Çünkü ictihad götüren bir yerdir. Bütün bunlar Bezzaziye´nin ifadesine reddiyedir. Allâme diyor ki: "Bizim zamanımızda fetva Mâlik´in kavline, bir de Câmiu´l-Fûsuleyn´in ifadesine göredir. Orada: "Kadının dokuz ay geçtikten sonra iddetinin bittiğine bir hâkim hükmederse geçerli olur." denilmektedir. Çünkü mu´temed kavle göre hâkim kendi mezhebinden başkasıyla hüküm veremez. Bahusus zamanımızın hâkimleri bunu yapamazlar.

«Ondan sonra bozmaya yol yoktur.» Yani Mâlikî hâkimin bu mikdarla hüküm vermesinden sonra Hanefî bir hâkim onun hükmünü bozamaz. Çünkü bu ictihad götürür bir fasıldır. Onun hükmü hilâfı kaldırır. H. Bazı nüshalarda Mâlikî hâkim ikrar olunur denilmiştir. Lâkin biliyorsun ki Mâlikîlerce mu´temed olan kavîl müddetin bir seneyle takdiridir. Bunu Bahır sahibi dahi Mâlik´e nisbet eden Mecma´dan nakletmiştir.

«Böyle denilir.» Yani tenkid ve itirazdan hali olan bu söz gibi söylemek gerekir. Bazılarının dediği gibi: "Bununla zarurette fetva verilir." dememelidir. H.

Ben derim ki: Lâkin bu söz Mâlikî bir hâkimin hüküm vermesi veya hakem kılınması mümkün olan yerde zâhirdir. Fakat hüküm verecek Mâlikî bulunmayan yerlerde zaruret tahakkuk etmiştir. Bezzâziye ile Câmîu´l-Fûsuleyn´den yukarıda nakledilenin vechi de buydu. Binaenaleyh Nehir sahibinin: "Hüküm verecek bir Mâlikînin huzurunda dâvâ imkânı varken bizim itikadımızca onun mezhebi hatadır amma doğruya ihtimali vardır, diye fetva vermeyebir sebeb yoktur." sözü vârid değildir. Onun içîndir ki Zâhidî: "Bazı ulemamız zaruretten dolayı bu meselede İmam Mâlik´in kavliyle fetva verirlerdi." demiştir. Sonra gördüm ki, benim bahsettîğimi aynen Miskîn hâşiyecisi Hamevî´den naklen zikretmiştir. Bu meselenin bîr eşi kaybolan kimsenin karısı bahsinde gelecektir. Orada şöyle denilmiştir: "îmam Mâlik´in kavliyle fetva verilir ve kadın dört sene geçtikten sonra vefat iddeti bekler denilir.

"Hayzı uzayan kadına gelince..." Evlâ olan burada kan görmesi yahut istihazası uzun süren demekdi. Bundan murad âdetini unutan mütehayyire (şaşırmış kadın) dır. Fakat kanı devam eder de kadın âdetini bilirse âdetine döner. Nitekim Bahır´da bildirilmiştir.

"Müftâbih kavil ilh..." İfadesinin hâsılı şudur: Bu kadının iddeti yedi ayla biter. Üç ayla biteceğini söyleyenler de olmuştur.

METİN

Bunların hepsinde kadının cima edilmiş olması şarttır. Velev ki halvet gibi hükmen olsun. Velev ki halveti fâside olsun. Nitekim geçmişti. Erkek memede bile olsa iddet vâcibdir, mehir vâcib olmaz. Kınye. Ölüm için iddet ay başında ise sahih nikâhın ölünceye kadar devamı şartıyla mutlak surette dört ay on gündür. Yani cima edilsin edilmesin, velev kadın küçük yahut kitabîyye olsun fark etmez. Yeter ki köle bile olsa bir Müslümanın nikâhında bulunsun. Bundan yalnız hamile hariç kalır. Ben derim ki: Musannıfın sözü emzikli kadın gibi temizlik müddeti uzayana da şamildir. Bu fetva vakasıdır. Ama şimdiye kadın onu bir yerde görmedim. Sen araştır.

İZAH

"Bunların hepsinde" Yani yukarıda geçen bütün hayızla iddet ve aylarla iddet meselelerinde cima edilmiş olmak kaydı şarttır.

"Velev ki "halvet-i fâside olsun." Sözü mutlaktır. Binaenaleyh halvetin fesadı hissî veya şer´î bir mâniden ileri gelme hallerine şâmildir. Hak olan budur.

"Nitekim geçmişti." Yani mehir bâbında geçmişti. Bu bâbta geçmemiştir. Zira bu bâbta geçen halvetin sahih kaydıyla kayıdlanmasıdır. T.

"Erkek memede bile olsa ilh..." Sözünde müsamaha vardır. Çünkü sözümüz cima edilen kadın hakkındadır. Meme emen çocuktan karısı ile cima tesavvur edilemez. Onun için evlâ olan: "Velev ki mürâhik olmasın." demekti. Kınye´nin ibâresi: "Sabi-i mürâhik olan kocasının cima etmesiyle iddet vâcib olur." şeklindedir. Cürcânî´nin Âhâd´ında: "Ebû Hanife´yle Ebû Yusuf´un kavline göre mehir ve iddet sahibinin cima´ıyla vâcib olurlar. İmam Muhammed´in kavline göre ise iddet vâcib olur, mehir vâcib olmaz." denilmektedir. Cürcânî bundan sonra şunları söylemiştir: "îmamlar arasında hilâf yoktur. Çünkü Şeyhayn gebe bırakması tesavvur olunan mürâhik hakkında, İmam Muhammed ise tesavvur olunmayan hakkında cevapvermişlerdir. Çünkü İmam Muhammed onu çocuğun parmağının hükmünde zikretmiştir." Bahır´da bundan önce bildirildiğine göre ulema çocuğun halveti fâsid olduğunu, fakat çocuğun halvetine de şamil olan halvet-i fâside ile iddet lâzım geldiğini, nikâh-ı fâsid ile cima ederse iddet vâcib olacağını açıklamışlardır. Sahihi ile vâcib olması Ise evleviyette kalır. Bundan sonra Bahır sahibi şöyle demiştir: "Hâsılı sahih ve fâsid nikâhlarda, şübheyle cimada, ölümde, talâkda ve ayrılmada, çocuk doğurmada sabi bulûğa ermiş gibidir. Nitekim gizli değildir. Bellenmelidir." Sabinin karısı ermiş gibidir. Nitekim gizli değildir. Bellenmelidir." Sabinin karısı çocuk doğurursa iddetinin ne olacağı meselesi az ileride gelecektir. Cima´dan sonra iddet beklemesini icab eden talâkın sureti kocası zimmî olup karısının Müslümanlığı kabul etmesi, velîsinin de çocuğun Müslüman olmasına karşı gelmesidir. Yahut küçük olduğu halde kadınla halvette bulunması ve kadını büyüdükten sonra boşamasıdır. Ayırmanın sureti de kadına fâsid akidle cimada bulunmasıdır.

"Ölüm için îddet..." Bundan murad hür kadının kocasının ölmesidir. Cariyenin hükmü biraz sonra gelecektir.

"Sahih nikâhın ölünceye kadar devamı şartıyla..." Çünkü fâsid nikâhda iddet gerek ölüm gerek başkası için olsun üç hayızdır. Nitekim yukarıda geçti. Bahır sahibi diyor ki: "Onun için demiştik ki, mükâteb karısını satın alır da sonra ödeyerek ölürse vefat iddeti vâcib olmaz. Onunla cima´da bulunmadıysa hiç iddet lâzım değildir. Bulundu da kadın ondan doğurduysa iki hayız iddet bekler. Çünkü ölümden önce nikâh fâsid olmuştur. Ödeyecek mal bırakmazsa kadın vefat iddeti olarak iki ay beş gün bekler. Çünkü karı koca ikisi de sahiblerinin memlûkudur. Nitekim Hâniyye´de belirtilmiştir."

"Dört ay on gündür." Tabii ki geceleri ile beraberdir. Nitekim Müctebâ´da açıklanmıştır. Gurarü´l-Ezkâr´da: "Yani beşinci aydan günleriyle beraber on gecedir. Evzâî´den nakledildiğine göre burada on gece mukadderdir." Kadın onuncu gün evlenebilir.

Biz deriz ki: "Günlerle gecelerin hepsinin lafzan veya takdiren cem sîgasıyla zikredilmesi istikranın hizasına geleni dahil olmasını gerektirir." denilmiştir. Bunun bir misli de Fetih´dedir. Evzâî´den nakli geçen ifadeyî Hâniyye sahibi İbnü´I-Fadl´a nisbet etmiş ve: "Bu daha ihtiyattır. Çünkü bir gece fazlalığı vardır." demiştir. Yani fecir doğmazdan önce ölse onuncu günden sonra mutlaka bir gecenin geçmesi lâzımdır demek istemiştir. Umumun sözüne göre ise güneşin batmasıyla biter. Nitekim Bahır´da bildirilmiştir. Ama söz götürür. Bilâkis umumun sözüne müsavîdir. Biliyorsun ki takdir on gün on geceyledir. Güneş battıktan sonra öldüğü farzedilirse umumun kavlinden azalır bile. Binaenaleyh ihtiyat Evzâî´nin değil umumun kavlindedir.

"Velev kadın küçük" Diyeceğine evlâ olan "velev ki büyük olsun" demekdi. Çünkü muradölüm iddetinin dört ay on gün olmasıdır. Velev ki kadın hayız görenlerden olsun. Aylarla hesap edilenlerden olursa evleviyette kalır.

"Köle bile olsa" Yani hürrenin kocası köle bile olsa demektir.

"Bir Müslümanın nikâhında bulunsun." Kâfirin nikâhında bulunursa dinlerinde iddet yoksa iddet beklemez. Nitekim bunu musannıf söyleyecektir.

"Bundan yalnız hamile hariç kalır." Çünkü hamilenin ölüm için iddeti çocuğunu doğurmasıdır. Nitekim Bahır´da belirtilmiştir. Bu karısı hamile iken kocası öldüğüne göredir. Kocası öldükten sonra iddet içinde hamile kalırsa sahih kavle göre değişmez. Nitekim yakında gelecektir.

"Temizlik müddeti uzayana da şâmildir ilh..." Zâhire bakılırsa bu me-selenin yeri temizlik müddeti uzayan genç kadın meselesidir. Yani talâk için aylarla değil de hayızla iddet beklemesi hususunda bu onun gibidir. Burada onun zikrine yer yoktur. Çünkü kan gören kadın ölüm için dört ay on gün bekler. Kan görmeyen ise aylarla bekler. Hayızlarla beklemiyeceği evleviyette kalır. Çünkü hayzın vefat iddetinde tesiri yoktur. Bir de "Bundan yalnız hamile hariç kalır." sözü bu hususta açıktır. Sonra gördüm ki Rahmetî bunun bir kısmını ifade etmiş. Biz evvelce Sirâc´dan naklen şârihin bahsettiklerini anlatan sözler arz etmiştik ki şunlardır: Emzikli bir kadın ilaçla hayız görse hayız günlerinde sarı renkli akıntıyı gördümü onunla iddet biter. Bu gösterir ki, emzikli kadının hayız görmesi mutlaka lâzımdır. Velev ki ilâç kullanmakla olsun. Bundan daha açığı Müctebâ´nın şu sözüdür: "Ulemamızın söylediklerine göre boşanan bir kadının hayzı ârızî yahut başka bir sebeble gecikirse ya hayzını görünceye yahut hayızdan kesilme çağına ulaşıncaya kadar iddetli kalır."

METİN

Hayız gören cariye hakkında talâk veya fesh için îddet iki hayızdır. Zira hayız parçalanmayı kabul etmez. Hayız görmeyen veya kocası ölen cariye hakkında talâk veya fesh için iddet hürrenin yarısıdır. Çünkü yarılanmayı kabul eder. Hamile hakkında mutlak surette velev cariye yahut kitabîyye veya zinâdan doğma olsun -meselâ zînâdan gebe kalan bir kadın evlenir de kocası onunla cimada bulunduktan sonra ölür veya onu boşarsa doğurmakla iddeti biter. Cevahiru´l-Fetâvâ- Karnındakinin hepsini doğurmasıdır. Çünkü hamil bütün karnındakinin adıdır. Bahır´da: "Çocuğun ekserisinin çıkması bütününün çıkması gibidir." denilmiştir.

İZAH

"Cariye hakkında" Sözü mutlaktır. Binaenaleyh İmam-ı Azam´a göre hâlis cariye olan karısına, ümmüvelede, müdebbereye, mükâtebeye ve çalıştırılan cariyeye şâmildir. Cariye hakkında cima kaydı mutlaka lâzımdır. Bundan yalnız kocası ölen müstesnadır. Bahır. Karısıdiye kayıdlaması milk-i yeminle cima edilirse iddet lâzım gelmeyeceği içindir. Yalnız ümmüveled olup efendisi ölür veya âzâd ederse onun iddeti üç hayızdır. Nitekim yukarıda geçti.

"Zira hayız parçalanmayı kabul etmez." Yani kölelik yarılayıcıdır. Bunun muktezası cariyeye bir buçuk hayız iddet lâzım gelmesidir. Lâkin hayız bölünmeyi kabul etmediğinden iki hayız beklemesi icab eder.

"Talâk yeya fesh içîn..." Veya nikâh-ı fâsid veya şübheyle cima için iddet hürrenin yarısı kadardır. Yani talâk ve benzerlerinde "bir buçuk ay ölümde iki ay beş gündür.

"Hamile hakkında" Yani nikâhtan ise velev ki fâsid nikâhtan olsun ço- cuğunu doğurmasıdır, Zinâdan hamile kalan kadına ise asla iddet yoktur Bahır.

"Mutlak surette" Yani iddet ister talâktan, ister ölümden ve ister birbirlerini bırakmaktan ister şübheyle cimadan lâzım gelsin fark etmez. Nehir.

"Velev cariye" Yani nikâhlı kadın ister hâlis cariye, ister müdebbere veya mükâtebe yahut ümmüveled yahut çalıştırılan cariye olsun fark etmez. Bunu Tahtâvî Hindiyye´den nakletmiştir. Nikâhlının benzeri sahibi ölen veya kendisini âzâd eden ümmüveleddir. Nitekim Hâkim´in Kâfîsi´nde belirtilmiştir.

"Yahut kitabiyye olsun." Burada yukardaki gibi Müslümanın nikâhında dememiştir. Çünkü burada Müslümanın nikâhında olmakla zımmînin nikâhı altında olması arasında fark yoktur. Nitekim metinde gelecektir.

"Veya zinâdan doğma olsun ilh..." Hamlin iddette olması da bunun gibidir. Nitekim Kuhistâni ile Dürr-ü Müntekâ´da beyan olunmuştur. Zâhidî´nin Hâvîsi´nde şöyle denilmektedir: "İddet bekleyen kadın hamile kalır da doğurursa iddeti onunla biter. İddeti boşayandan olsun, zinâdan olsun fark etmez. Ondan bir rivâyete göre de zinâdansa doğurmakla iddeti bitmez. Gebeliği fâsid nikâhtan ise birbirlerini bıraktıktan sonra doğurduğu takdirde doğurmakla iddeti biter. Terk etmeden önce ise bitmez." Lâkin az ileride geleceği vecihle sabi olan kocası öldükten sonra hamile kalan kadın ölüm iddeti bekleyecektir. Şu halde "İddet bekleyen kadın hamile kalırsa" sözünden murad talâk iddeti bekleyen kadındır. Buna karine sözün bundan sonrasıdır. Sonra Nehir´de aşağıda gelen mirâs kaçıran meselesinde gördüm ki şöyle denilmiş: "Bilmiş ol iddet bekleyen kadın iddeti içinde hamile kalırsa Kerhî´nin söylediğine göre onun iddeti çocuğunu doğurmasıdır. Kerhî tafsilât vermemiştir. İmam Muhammed´in söylediğine göre bu talâk iddetindedir. Vefat iddetinde ise hamille değişmez. Sahih kavil budur. Bedâyı´da böyle denilmiştir." Şübheyle cimadan dolayı iddet bekleyen kadın iddet içinde gebe kalır da sonra doğurursa iddeti biter." Yine Bahır´da Hâniyye´den naklen: "Kocası ölen bir kadın ölümden itibaren iki seneden fazlada doğurursa doğumdanaltı ay veya daha ziyade önce iddeti geçtiğine hükmolunur ve sanki bu kadın iddeti bittikten sonra başka bir kocaya varmış da ondan gebe kalmış gibi tutulur." denilmiştir.

"Meselâ zinâdan gebe kalan bir kadın evlenirse ilh..." İfadesi gösteriyor ki, iddet zinâ için lâzım gelmez. Zira zinâdan hamile kalana aslâ iddet olmadığını evvelce görmüştük. İddet ancak kocanın ölümü veya boşaması sebebiyle vâcih olur. Rahmeti diyor, ki: "Hamlin zinâdan olduğu kadının akidden itibaren altı ay geçmeden doğurmasıyla bilinir."

"Cimada bulunduktan sonra" Sözü kocası ölmeyenin kaydıdır. Zira yukarıda geçmişti ki, ölüm iddeti için cima şart değildir. Kadına zifaf ya halvetle yahut haram olmakla beraber cimayladır. Zira zinâdan gebe kalan kadının nikâhı câiz ise de cima´ı helâl değildir. Rahmeti. Bu meseleyi Bahır sahibi Bedâyı´dan cima Kaydı olmaksızın nakletmişlerdir.

"Doğurmakla iddeti biter." Yani müddet takdiri yoktur. İster talâktan sonra doğursun ister ölümden bir gün veya bir günden daha az sonra doğursun fark etmez. Cevhere. Hamilden, murad bazı uzuvları veya bütün âzâsı belli olan çocuktur. Bazısı belli olmazsa iddet geçmez. Çünkü hamil değişen menînin adıdır. Kan pıhtısı veya et parçası olmakla değişmez. Yüzde yüz değişmiş olduğu ancak bazı uzuvlarının belli olmasıyla bilinir. Bunu Muhît´ten Bahır sahibi nakletmiştir. Yine Bahır´da belirtildiğine göre azânın belli olması ancak yüz yirmi günde olur. Yine Bahır´da Müctebâ´dan naklen: "Bazı uzuvları belli olan çocukta muteber olan müddet dört aydır. Uzuvlarının tam yaratılması altı ayda olur." denilmiştir. Hayız bâbında Bahır sahibinin bunu müşkil saydığını ve: "Müşahedeyle bilinen, âzânın dört aydan önce meydana gelmesidir. Zâhire bakılırsa murad can verilmesidir. Çünkü daha önce bu olmaz." dediğini ve meselenin tamamını arz etmiştik.

"Çünkü hamil ilh..." İfadesi bütün kelimesini takdir için illettir. Kadın doğurur da karnında bir çocuk daha kalırsa iddeti kalanın doğması ile biter. Bazı uzuvları belli olan bir çocuk düşürürse onunla iddeti biter. Çünkü düşen çocuktur. Uzuvları belli olmamışsa iddeti bitmez.

"Çocuğun ekserisinin çıkması bütününün çıkması gibidir." Bu söz

"Karnındakinin hepsini doğurmasıdır" ifadesine aykırıdır. Meğerki hepsini kelimesinden bütün cüzler değil de bütün ferdler kasdedilmiş olsun. Burada şöyle denilebilir: "Ancak kadının kocalara helâl olması hususunda müstesnadır." sözü çocuğun ekserisinin çıkmasıyla iddetinin bitmemesini iktiza eder. Yine burada şöyle denilebilir: İddeti bitmemiş olsa çocuğun kalan kısmı çıkmadan kadına ric´at sahih olurdu. Şu halde murad bir vecihten iddet biter, bir vecihten bitmez demek olur. Onun için Bahır sahibi şöyle demiştir: "Hâruniyat´ta beyan edildiğine göre çocuğun ekserisi çıkarsa ric´at sahih olmaz. Ama kadın kocalara helâl olmadığını söylemişlerdir. Çünkü ekserisinin çıkması ric´atın kesilmesihakkında ihtiyatan bütünü hükmünde tutulmuştur. Kocalara helâl olması hakkında ihtiyatan bütünü hakkında sayılmamıştır."

METİN

Bu bütün hükümler hakkında böyledir. Ancak kocalara helâl olması hakkında ihtiyatan ekserisinin çıkması bütünü yerini tutmaz. Başın çıkmasına itibar yoktur. Velev ki az kısmıyla beraber olsun. Binaenaleyh başı kesmekle kısas yoktur. Talâk-ı bâinle boşanan kadının doğurduğu çocuğun başı iki seneden azda, geri kalan uzuvları iki seneden fazlada çıkarsa nesebi sâbit olmaz. Kadının ölen kocası mürâhik olmamış küçük çocuk dahi olsa, onun ölümünden itibaren yarım seneden azda doğurursa esah kavle göre doğurmakla iddet biter. Çünkü hamileler âyeti umumîdir. Sabi öldükten sonra hamile kalan ve yarım senede veya daha fazlada doğuran hakkında bil ittifak ölüm iddeti vardır. Çünkü ölüm anında hamilelik yoktur. Her iki halinde de neseb sâbit olmaz. Çünkü sahibinin menîsi yoktur. Evet, mürâhik sabiden ihtiyatan nesebin sâbit olması gerekir. Çocuk kadının karnında ölürse dışarı çıkıncaya kadar yahut kadın hayızdan kesilme haddine varıncaya kadar iddetinin kalması gerekir. Nehir.

İZAH

"Bu bütün hükümler hakkında böyledir." Yani ric´atın kesilmesinde ko-dının doğurmasına muallak talâk veya âzadlığın vukuunda ve kadının nifâslı olmasında böyledir. Sözün mutlak olması bunu gerektirir.

"Velev ki az kısmıyla beraber olsun." Bazı nüshalarda az kısmıyla beraber dahi muteber değildir, denilmiştir ki doğurusu da odur. Bahır´ın ibâresi: "Yalnız başın çıkması yahut bedenin az kısmıyla birlikte çıkması muteber değildir." şeklindedir. Bu cümleden önce Bahır sahibi Nevâdir´den naklen bedeni; budlardan omuzlara kadar olan kısımdır, diye tefsir etmiş. Yalnız başla ve yalnız ayaklarla beden sayılmayacağını söylemiştir.

"Başı kesmekle kısas yoktur." Ama diyet vardır. Bahır.

"Nesebi sâbit olmaz." Nesebinin sâbit olması için başıyla bedeninin yarısı iki seneden azda çıkmalıdır. Bahır.

"Mürâhik olmamış" Yani on iki yaşına varmamış demektir. Kuhistânî.

"Esah kavle göre" ifadesinin mukabili İmam Ebû Yusuf´tan şazz olarak rivâyet edilen ölüm iddeti bekler sözüdür. Nehir.

"Her iki halinde" Yani çocuğun ölümünün her iki halinde yahut hamileliğin çocuğun ölümünde bulunup bulunmaması hallerinde demektir.

"Çünkü sabinin menîsi yoktur." Binaenaleyh ondan gebe kalması ta-savvur olunamaz. Doğulu bir adamın batılı bir kadından çocuğunun nesebi sâbit olması akid gebelik yerinetutulduğu içindir. Çünkü hakikaten tasavvur edilebilir. Sabî bunun hilâfınadır. Nitekim Bahır´da bildirilmiştir.

"Evet ilh..." Burada Feth´in ibâresi şöyledir: "Sonra bu çocuğun mürâhik olmaması icab eder. Mürâhik olursa ondan nesebin sâbit olması gerekir. Meğerki akidden itibaren altı aydan azda doğurmak suretiyle mümkün olmasın." Bahır sahibi: "Onun için Hâkim-i Şehid Kâfî´de bu meseleyi çocuk süt emerse diye tasvir etmiştir." diyerek teyidde bulunmuştur. Şübhesizki rivâyetin mefhumu mu´teberdir.

"Hayızdan kesilme haddine varıncaya kadar iddetinin kalması gerekir." Yani o zaman kadın aylarla iddet bekler. Burada şöyle denilebilir: Bu söz Teâlâ Hazretlerinin: "Hamilelerin iddeti çocuk doğurmakla biter."âyet-i kerîmesine aykırıdır. H.

Ben derim ki: Şeyh Hayreddin´in Bahır hâşiyesinde şöyle denilmektedir: "Çocuk varken iddet bitmiştir demenin bir mânâsı yoktur. Çünkü rahim çocukla meşguldür." Şâfiîlerin kitablarında böyle denilmiştir. Remlî Minhâc şerhinde şunları söylemiştir: "Çocuk ölür de dört seneden fazla ana karnında kalırsa onu doğurmadıkça iddet bitmez. Çünkü âyet umumîdir. Nitekim pederim de bununla fetva vermiştir. Kadının bundan zarar görmesine bakılmaz." İbn-i Kâsım da şerhü´l-Menhec hâşiyesinde şöyle demiştir: "Üstadımız Tablâvî diyor ki: Zamanınız uleması iddetin bitmesi çocuğun çıkmasına bağlıdır diye fetva verdiler. Ben diyorum ki: Çıkacağından ümid kesilirse bağlı değildir. Çünkü kadın kocaya varmaktan men edilmekle zarar görecektir. Bizim kaidelerimizde Şâfiîlerin sözünü def eden bir şey yoktur. Bunu bil! Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır. Bununla anlaşılıyor ki, "Hayızdan kesilme haddine varıncaya kadar" sözünden murad çocuğun çıkmasından ümidi kesmektir. Acaba bundan hamilelik müddetinin sonu mu kasdediliyor -ki Şafiîlere göre dört, bize göre iki senedir- yoksa bundan daha umumî bir mânâ mı murad edilmektedir? İkisine de ihtimal vardır. Cemaatın kavliyle amel gerekir. Çünkü bu kavil âyetin sarahatına uymaktadır.

METİN

Mirâs kaçıranın karısı hakkında talâk-ı bain için iddet -şayet kadın iddet beklerken kocası ölürse- ihtiyatan vefat iddetiyle talâk iddetinin uzun olanıdır. Meselâ ölümden itibaren dört ay on gün bekler. Bunun içinde talâktan itibaren üç hayız da vardır. Şümunnî. Ama bu ifadede kusur vardır. Çünkü kadın bu muddet zarfında hayız görmezse ondan sonra üç hayız iddet bekler. Hatta temizlik müddeti uzun sürerse iddeti hayızdan kesilme çağına kadar devam eder. Talâk-ı bâinle kayıdlaması şundandır: Çünkü talâk-ı ric´î ile boşanan kadın için bil ittifak ölüm iddeti vardır. Talâk-ı bâin ve ölüm iddetinde değil de talâk-ı ric´î iddetinde âzâd edilen bir cariye hakkında iddet hürre iddeti gibi tamamlamasıdır. Bunlardan birinde yani bâin veya ölüm iddetinde âzâd edilirse cariye iddeti gibi tamamlar. Çünkü talâk-ı ric´îde nikâh bâkîdir, diğerlerinde değildir. Bazen iddet altıya intikal eder. Nikâhlı küçük cariye gibi ki, talâk-ı ric´î ile boşanır da bir buçuk ay iddet bekledikten sonra hayzını görürse iddeti iki hayız olur. Ondan şonra âzâd edilirse üç hayız olur. Sonra temizlik müddeti hayızdan kesilme çağına kadar uzarsa iddeti aylarla olur. Tekrar kan görürse iddeti hayızla olur. Sonra kocası ölürse iddeti dört ay on gün olur.

İZAH

"Mirâs kaçıranın karısı hakkında" Sözünden murad ölüm hastalığında karısının rızası olmadan onu talâk-ı bâinle boşamasıdır. Böylesi mirâs kaçıran olur. Kendisi kadının iddeti içerisinde ölürse İmam-ı Azam´la İmam Muhammed´e göre kadın iki iddetin uzun olanını bekler. Ebû Yusuf buna muhâliftir. Zira talâkla nikâh bağı hakikaten kesilmişse de mirâs hakkında hükmen bâkîdir. Binaenaleyh talâk iddetiyle vefat iddeti ihtiyaten biraraya getirilir. Tamamı Fetih´dedir.

Ben derim ki: Bu adam hastalığı esnasında karısını onun rızasıyla bâin olarak boşarsa mirâs kaçıran olmayıp kadın yalnız talâk iddeti bekler. Bu açıktır ve fetva vakasıdır. Bellenmelidir. Şu suret dahi hariçtir: Bu adam sağlam İken karısını talâk-ı bâînle boşar da sonra ölürse kadının iddeti intikal etmez ve bil ittifak ondan mirâsçı olamaz. Bunu Fetih sahibi açıklatmıştır. Çünkü bu adam mirâs kaçıran değildir.

"Şayet kadın iddet beklerken kocası ölürse" Bu kocası ölmeden üç hayız görmediğine göredir. O ölmeden üç hayız görürse iddeti bitmiş olur ve bu meseleye dahil olmaz. Çünkü iddet bitmeden kocası ölmezse kadına mirâs yoktur. Bu mesele düşüncesizlikten dolayı zamanımızın bazı Hanefilerine müşkül görünmüştür. Bahır.

"Bu ifadede kusur vardır." Çünkü "Bunun içinde üç hayız da vardır." sözü üç hayzın veya bir kısmının mutlaka dört ay on gün zarfında bulunmasını iktiza eder.

"İddeti hayızdan kesilme çağına kadar devam eder." Hayızdan kesilme çağına vardımı artık iddetini aylarla bekler. Nitekim bunu da Fetih sahibi açıklamıştır.

"Talâk-ı bâinle kayıdlaması şundandır." Bu meselenin hâsılı şudur:

Bir adam sağlam veya hastayken karısını boşar da kadın iddet beklemeye başlarsa, iddet içinde adam öldüğü takdirde kadının iddeti bil ittifak ölüm iddetine döner. Çünkü kadın onun karısıdır ve ona mirâsçı olur. Fakat iddet bitmişse onun karısı değildir. Bu adamın ölmesiyle kadına bir şey vâcib olmaz. Ona mirasçı da olamaz. Kezâ sağlamken talâk-ı bâinle boşar da sonra kadın iddet beklerken ölürse hüküm yine budur. Nitekim geçmişti. Sonra aşikârdır ki, bu kadın hastalığı esnasında talâk-ı bâinle boşayıp iddeti içinde öldüğü takdirde mirâs kaçıranın karısı olur. Talâk-ı ric´î ile boşamışsa ona bu hüküm verilemez. İmdi musannıfın Kenz ve diğer kitablara uyarak; "Talâk-ı ric´î ile boşanan kadın İçin" sözünü "talâk-ı bâiniçin" sözü üzerine atfetmesi mirâs kaçıranın karısı bazen bâin, bazen ric´î talâkla boş düşeceğini gerektirir. Halbuki talâk-ı bâinle boşanırsa kadın iki müddetin uzun olanını iddet bekleyecektir. Bu yukarıda geçti. Buradaki ise ric´î talâkla boşanmasının hükmüdür. Şübhesizki talâk-ı ric´î ile boşanan kadına mirâs kaçıranın karısı denilirse bundan bir takım bâtıl lâzımlar doğar. Bunları Şürunbulâlî zikretmiş ve bu hususta bir risale telif ederek bu îhamın bir çok kitablarda yapıldığını söylemiş, onun hata olduğuna hüküm vermiştir. Şübhesiz burada mirâs kaçıranın karısı üzerine atıfta müsamahadan başka bir şey yoktur. Onu da musannıf anlaşıldığına itimad ederek kısaltmak için yapmıştır. İddet içinde erkeğin ölümü kaydını koymaktan kurtulmak istemiştir.

"Hürre iddeti gibi tamamlamasıdır." Sözüyle musannıf bu kadına yeniden başlayarak hürre iddeti vâcib olmadığına İşaret etmiştir. Bilâkis onun iddeti hür kadınların jddetine intikal eder ve geçmişin üzerine bina ederek üç hayzı yahut hayız görmeyenlerdense üç ayı tamamlar.

"Ric´i iddetinde âzâd edilirse" Demesi gösteriyor ki, âzâd edilmesi kocasının boşamasından sonradır. Çünkü önce olsa kadına baştan hürre iddeti lâzım gelir ve bu iddet âzâdlık iddeti değil talâk iddeti olur. Zira bu kadın onun ümmüveledi olup başkasının nikâhlısı iken efendisi onu âzâd ederse iddet beklemesi gerekmez. Zira yukarıda da geçtiği gibi kendisine haramdır. İddetin bâkî olduğunu da ifade eder. Zira efendisi onu iddeti bittikten sonra âzâd etse yahut ölse üç hayız beklemesi lâzım gelir. Çünkü onun firâşına dönmüştür. Nitekim Cevhere´den anlaşılmaktadır.

"Cariye iddeti gibi tamamlar." Yani ya iki hayız, ya bir buçuk veya iki ay beş gün iddet bekler. İddeti hür kadın iddetine dönmez. Kuhistânî.

"Çünkü talâk-ı ric´îde nikâh bâkîdir." Sözü farkı beyandır. Fark şudur: Talâk-ı ric´îden sonra nikâh her vecihle bâkîdir. Azad etmekle kocasının onun üzerindeki milkini tamamlamış olur. Kâmil milkde iddet şeran üç hayızla takdir edilmiştir. Talâk-ı bâinden veya ölümden sonraki bunun hilâfınadır.

"Bazen iddet altıya intikal eder." Bunu altı yapması kendisinden intikal edeni itibara aldığı içindir. Yoksa intikaller beştîr. Bunu Tahtâvî söylemiştir.

"Talâk-ı ric´î ile boşanır da" Diye kayıdlaması azâd edilmek ve ölmekle intikali mümkün olsun diyedir. Bu cihet Miskîn hâşiyecisine gizli kalmıştır. Bunu Tahtâvî söylemiştir.

"Hayzını görürse" Yani iddet tamam olmadan görürse demektir. Ondan sonrakiler hakkında dahi aynı şey söylenir. T.

"Üç hayız olur." Yani hür kadınların iddetine intikal eder. Zira bildiğin gibi onun talâkı ric´îdir.

"İddeti aylarla olur." Hayız görmezden önce küçüklük halinde geçirdiği günler itibara alınmaz. T.

"Tekrar kan görürse..." Gebe kalması da öyledir. Şârih bunu da söylemiş olsaydı misâl iddetin bütün nevilerini içine almış olurdu. İddet hayızla aylarla ve doğurmakla olmak üzere üç nevidir. Lâkin kocası ölürse doğurmakla biten iddeti bâkîdir, aylara intikal etmez.

"İddeti hayızla olur." Sözü aşağıda gelen kavillerden birine mebnîdir.

"İddeti dört ay on gün olur." Çünkü talâk-ı ric´î iddetini beklemektedir. Böylesine ölüm iddeti vardır. Nitekim geçmişti.

Ben derim ki: Bu misâl küçük kızın, büyük kadının, cariyenin, hürrenin, hayız görenin, hayızdan kesilenin, boşananın, kocası ölenin ve âzâd olanın iddetlerine şâmildir. Bir de onuncu ziyade edilir ki, o da söylediğimiz vecihle gebenin iddetidir.

METİN

Hayızdan kesilen bir kadın aylarla iddet bekler de sonra eski âdeti vecihle tekrar kan görür veya başka bir kocadan gebe kalırsa iddeti bâtıl, nikâhı fâsid olur. Yeniden hayızla iddet bekler. Çünkü halef olmanın şartı asıldan ümidin kesilmesidir. Bu ölüme kadar devam eden aczle olur. Zâhir rivâyet budur. Nitekim Gâye´de beyan edilmiştir. Hidâye sahibi de bunu ihtiyar etmiştir. Binaenaleyh onunla amel taayyün eder. Bunu Bahır sahibi sahihlenen altı kavli hikâye ettikten sonra söylemiş, musannıf da ikrar etmiştir. Lâkin Behensî Şehid´in İhtiyar ettiğini tercih eylemiştir ki şudur: Kadın kanı dört ay tamamlamadan görürse iddete yeniden başlar. Tamamladıktan sonra görürse başlamaz.

Ben derim ki: Sadru´ş-Şeria´nın ve Molla Hüsrev´le Bâkânî´nin ihtiyar ettikleri de budur. Musannıf hayız bâbında bunu ikrar etmiştir. Bu kavle göre nikâh câizdir. Kadın gelecekte hayızla iddet bekler. Nitekim Hulâsa sahibiyle başkaları bunu sahihlemişlerdir. Cevhere ile Müctebâ´da beyan edildiğine göre sahih ve muhtar olan kavil budur. Fetva buna göredir. Kudûrî´nin Tashihi´nde: "Bu sahihleme Hidâye´nin sahihlemesinden daha iyidir." denilmiştir. Nehir´de ise rivâyetlerin en doğrusu bu olduğu kaydedilmektedir. Tamamı Mültekâ üzerine yazdığım hâşiyededir.

---

Ynt: Talak By: neslinur Date: 14 Mart 2010, 16:31:59
İZÂH

"Sonra tekrar kan görürse" Yani aylarla beklerken yahut aylar geçtikten sonra tekrar kan görürse demektir. Buna delil: "Yahut başka bir kocadan gebe kalırsa" demesidir. Çünkü başka kocadan gebe kalması ancak aylar geçtikten sonra olur. Mukabili de buna delâlet eder. Bundan murad: "Lâkin Behensî ilh..." sözüdür. H.

"Sonra eski âdeti vecihle" Sözünün muktezası âdetin kendisini itiba-ra almaktır. Kavillerden biri bu ise de mu´temed değildir. Böyle diyeceğine âdete göre dese daha iyi olurdu. Nitekim Hidâye sahibi öyle yapmıştır. Bahır sahibi diyor ki: "Ulema âdete göre kanı görürse sözünün mânâsın-da ihtilâf etmişlerdir. Bazılarına göre bunun manâsı akıcı ve çok ise de-mektir. Bukadının az bir ıslaklık görmesinden ihtiraz içindir. Bir takımla-rına göre bu sözün mânâsı hem yukarda söylenen, hem de kanın kırmızı veya kara olmasıdır. Sarı, yeşil veya toprak rengi olması değildir. Bu sözün mânâsı cari âdete göre olmaktır diyenler de vardır. Hatta hayızdan kesilmezden önce kadının âdeti sarı renkli görmek olur da yine böyle gö-rürse bozulur. Fetih´de böyle denilmiştir." Mi´raçta fetvanın birinci kavle göre olduğu açıklanmıştır. Sonuncusu şârihin söylediğidir.

"Çünkü halef olmanın şartı" Yani ayların hayıza halef olması asıldan ümidin kesilmesiyledir. Asılla amel imkânı kalmazsa halefe ancak o za-man gidilir. Geçkin ihtiyar hakkında fidye vermek bu kabîldendir. Bedele gelince: O mestler üzerine mesh gibidir ki, bu söylediğimiz onda şart de-ğildir. Bunu Tahtâvî söylemiştir.

"Sahihlenen altı kavil"den birincisi: Mutlak surette bozulmasıdır. Hidâye sahibi bunu ihtiyar etmiştir.

İkincisi: Mutlak surette bozulmamasıdır. İsbîcâbî bunu ihtiyar etmiştir.

Üçüncüsü: Aylarla iddet tamam olmadan kanı görürse bozulması, ta-mam olduktan sonra görürse bozulmamasıdır, Sadru´ş-Şehid bununla fet-va vermiştir. Müctebâ´da sahih ve fetva için muhtar olan budur denilmiştir.

Dördüncüsü: Hayızdan kesilmek için mukadder zaman yoktur rivâye-tine göre bozulmasıdır. Zâhir rivâyet budur. Mesele ancak kadının zannı-na göre sâbit olmuştur. Hayız görünce hata ettiği anlaşılmıştır. Hayızdan kesilmenin mukadder zamanı vardır rivâyetine göre bozulmaz. İzâh sahibi bunu ihtiyar etmiş, Hâniyye sahibi yalnız bunu söylemekle yetinmiş, Ku-dûrî ile Cessâs kesinlikle buna kâil olmuşlardır. Bedâyı sahibi de bunlarla beraberdir.

Beşincisi: Kadının hayızdan kesildiğine hüküm verilmemişse bozulur, verilmişse bozulmaz diyenlerin kavlidir. Meselâ karı-kocadan biri nikâhın fâsid olduğunu İddia eder de bunun sahih olduğuna hüküm verilirse bo-zulmaz. Muhammed b. Mukatil´in kavli budur. İhtiyar sahibi bunu sahih bulmuştur.

Altıncısı: Gelecek hakkında bozulur ve kadın ondan sonra boşanırsa ancak hayızlarla iddet bekler. Geçmiş hakkında bozulmaz. Binaenaleyh aylarla iddet bekledikten sonra yapılan nikâhlar fâsid değildir. Nevâzil sahibi bunu sahihlemiştir.

"Bu kavle göre nikâh câîzdir." Çünkü ancak dört ay tamam olduktan sonra yapılmaktadır. Binaenaleyh şartı mevcud olduğu içîn muteber sayılır. Şartı hayızdan kesilmektir. Sebebi de mevcuddur. Sebebi ekseriyetle hayzın sona erdiği müddette kanın kesilmesîdir. Bundan murad elli beş yaştır. Kadın gelecekte ancak hayızlarla iddet bekler. Çünkü mutad kan tahakkuk etmiştir. O da kanın ferçten çıkması ve bir bozukluktan neş´et etmeyip mutadvecihle gelmesidir. Her ne zaman hayızdan kesilme tehakkuk ederse hükmü de tehakkuk eder. Hayız tehakkuk ederse onun hükmü de tehakkuk eder. Kanın kesilmesinîn bu halînde ölünceye kadar devamını şart koşmak içîn ise bir delil yoktur. Bazen bir şeyden ümid kesildiği tehakkuk eder de sonra o şey bulunur. Tamamı Fetih´dedir. Gördüğün gibî bu dahi bu kavil tercihtir.

METİN

Küçük bir kız aylarla iddet tamam olduktan sonra hayız görürse yeniden iddet beklemez. Meğerkî aylarla beklerken hayız görmüş olsun. O zaman yeniden hayızla iddet beklemeye başlar. Nasıl ki bîr veya İkî hayız gören sonra hayızdan kesilirse îddeti yenîden aylarla bekler. Bu asılla bedeli bir yere getirmekten korunmak İçindir. Hayızdan kesilmenin senesi rumîyye içîn olsun başka kadın için olsun Cumhura göre elli beş senedîr. Fetva buna göredir. Bazıları fetvanın elli sene üzerine olduğunu söylemişlerdir. Nehîr. Bahır´da Câmi´den naklen: "Küçük bîr kız otuz yaşına varır da hayız görmezse kesildiğine hüküm verilir." denilmiştir.

İZAH

"Yeniden iddet beklemez." Çünkü hayızla daha önceden kendisinin hayız görenlerden olduğu anlaşılmamıştır. Hayızdan kesilen bunun hilâfınadır. T.

"Aylarla beklerken" Yani tamam olmadan velev bîr saat önce olsun hayız görürse iddete yeniden hayızla başlar.

"Sonra hayızdan kesilirse" Yani iki hayız gördükten sonra kesilme Çağına varır da kanı kesilirse demektîr. Fetih.

"Rumîyye için olsun başka kadın için olsun elli beş senedir." Bazıları rumîyye için elli beş, başka kadın için altmış sene olduğunu söylemişlerdir. Mutlak surette altmış sene olduğunu söyleyenler olduğu gibi yetmiş senedir diyenler de vardır. Zâhir rivâyete göre bu hususta takdir yoktur. Kadın emsalinin hayız görmediği yaşa varmakla hayızdan kesilmiş olur. Bu çalışmakla, bedenin terkibi hususunda birbirine benzemekle, semizlik ve zayıflıkla bilinir. Bunu Bahır´dan Halebî nakletmiştir. Kuhistânî´de otuz sene olduğunu söyleyenler de vardır denilmiştir.

"Bazıları fetvanın elli sene üzerine olduğunu söylemişlerdir." Kuhistânî: "Bugün bununla fetva verilir. Nitekim Mefatih´de belirtilmiştir." demektedir.

"Bahır´da Câmi´den naklen ilh..." İfadesi otuz seneyle takdir edilen kavle göre söylenmiş olabilir. Lâkin hayız görmemişse demesi gösterîyor ki, evvelden hiç hayız görmemiştir. Böylesi yaşla bulûğa eren genç kadındır. Hükmü evvelce geçmişti. Bunu Tatarhâniyye´nin Yenâbi´den naklettiği şu ifade de te´yid etmektedir: "Bir kadın meselâ otuz yaşına varır dahâlâ hayzını görmezse, yalnız bir gün kan görüp başka görmeden kocası boşadığı takdirde bu kadın hayızdan kesilmiş değildir. Ebu Cafer aylarla iddet bekleyeceğini söylemiş: "Çünkü bu kadın hayız görmeyenlerdendir. Biz bu kaville amel ederiz." demiştîr.

T E N B İH: Küçük bir kız büyüdükten sonra: Ben bulûğa erdim demekle sözü kabul edildiği gibi, ben hayızdan kesilme çağına ulaştım demekle acaba sözü kabul edilir mi, yoksa mutlaka beyyine mi lâzım gelîr? Ulemamızdan bunu açıklayan kimse görmedim. Bir müddetle takdir edilir rivâyetine göre kabul edilmesi gerekir. Takdir edilmez rivayetine göre işe muteber olan re´yin içtihadıdır. Nitekim yukarıda geçti.

TETİMME: Manzume-I Nesefiyye şerhi Hâkâyık´ta imam Mâlik bâbında şöyle denilmiştir: "Bize göre kadın hayızdan kesilme çağına varmadıkça aylarla iddet beklemez. Bunun haddi elli beş senedir. Muhtar olan budur. Lâkin bu müddette hayızdan kesildiğine hükmetmek için uzun bir müddet kanın kesilmesi şarttır. Esah kavle göre bu altı aydır. Sonra acaba altı ay kesilmenin kesîlme müddetinden sonra olması mı şarttır? Esah kavle göre bu şart değildir. Hatta hayızdan kesilme müddetinden önce kan gelmez olsa, sonra kesilme müddeti tamam olarak kocası boşasa hayızdan kesîldiğine hüküm olunur ve kadın üç ay iddet bekler. Şifa´nın hayız bahsinde yazılan budur. Bu bellenecek bîr İnceliktir." Bu ibareyi şihab Ahmed b. Yunus eş-Şilbî Kenz üzerine yazdığı şerhde Allâme Bâkir´in yazısından nakletmiş, fakat kîmseye nisbet etmemiştîr. Tahtâvî onu Sey-yid Hamevî´den nakletmiştir.

METİN

müveledin hayızdan kesilen ve hamile olanından maadasının iddetleri ölüm müveledin hayızdan kesilen ve hamile olanından maadasının iddetleri ölüm yani cima edenin ölümü; ve ayrılmak, birbirini terk etmek gibi ölümden başkaları için hayızdır. Çünkü böylelerin iddeti rahmin temizliğini bilmek içindir. Bu hayızla olur ve ihtiyatan bir hayızla iktifa edilmez. Bâtıl nikâhda ve kezâ icaze vermeden önce mevkuf nikâhta iddet yoktur. İhtiyar. Lâkin doğrusu iddet ve neseb sabittir. Bahır. Başkasının karısı ile onun halini bilmeden evlenmek şübheyle cimadan sayılır. Nitekim gelecektir. Şübheyle cima edilen kadın ilk kocasıyla oturabilir. İddet içinde onun izniyle dışarı çıkar. Çünkü aralarında nikâh mevcuddur, Yalnız cima haram olmuştur. Hatta kadının nafakası ve giyeceği o adama lâzımdır. Bahır. Yani kadın bilmez ve razı olmazsa demek istiyor. Nitekim gelecektir. Müdebbere ile âzâd edilen cariyeye iddet yoktur. Hayızdan kesilenle hamilenin iddetleri ise birincinin aylarla, ikincinîn doğurmakla biter.

İZAH

"Fâsid nikâhla alınan ilh..." Cümlesine hâcet yoktur. Çünkü musannıfın evvelce geçen: "Kezâ efendisi ölen veya âzâd eden ümmüveledin, şübheyle yahut nikâh-ı fâsidle cimaedilen kadının ölüm ve ayrılma hallerinde iddetleri üç hayızdır." ifadesi buna hâcet bırakmamıştır. Şu da var kî, buradaki sözü nikâh-ı fâsidde velev ki cimadan önce olsun iddet vâcib olacağı vehmini vermektedir. Halbuki öyle değildir. Fâsîd nikâhta iddet ancak halvette hatta önden cimayla vâcib olur. Nitekim mehir bâbında geçmişti.

Fâsid nikâh şahidsiz kıyılan nikâhdır. Evli olduğunu bilmeyerek başkasının karısını nikâh etmek, helâl olmadığını bildiği halde haram kadınla evlenmek İmam-ı Azam´a göre fâsid, İmameyn´e göre fâsid değildir. Fetih.

"Şübheyle cima edilen kadın" Kocasından başkasının yanına zifaf olunan ve geceleyin erkeğin döşeğinde bulup şübhe iddia ettiği kadın gibidirler. Fetih´de böyle denilmiştir. Nehir sahibinin inceleme neticesi ifade ettiğine göre fetvası sorulan şu kadın da bu nev´idendir: Bir kimse bir cariye satın alır da onunla cimada bulunur; sonra kadın aslının hürre olduğunu isbat ederse ne olur? Bu zâhirdir. Bir kimsenin boşayıp iddet beklemekte olan karısıyla şübhe ederek cimada bulunması da bu kabîldendir ve ileride gelecektir. Şâfiî kitablarındaki şu mesele de öyledir: Kadın kocasının veya efendisinin menîsi zannederek fercine bir menî akıtırsa şübheyle cima edilen gibi iddet beklemesi lâzım gelir. Bahır sahibi diyor ki "Ben bunu bizim ulemamızdan bir yerde görmedim. Ama kaideler buna aykırı değildir. Çünkü iddetin vâcib olması rahimin temizliğini bilmek içindir."

"Cima edenin ölümü" Yani her üç meselede üç hayızdır. Hayız gör-meyenlerdense aylarla yahut doğurmakla iddet bekler. Bu gösterir ki, yukarda arz ettiğimiz gibi cimasız nikâh-ı fâsidde iddet yoktur. Son meseledeki cima edenden murad cariyenin ölen veya âzâd eden efendisidir. Fakat cimada bulunan kocası ise iddeti nikâhlı cariye iddetidir.

"Çünkü böylelerin iddeti ilh..." Cümlesi bir suale cevabdır. Sual şudur: Bunların iddetleri neden hayızla olmuş da haklarında vefat iddeti itibara alınmamıştır? T.

"Rahimin temizliğini bilmek içindir." Yani rahimde çocuk olmadığını bilmek îçindir. Yoksa nikâhın hakkını ödemek için değildir. Zira sahih yoktur. Maruf olan hayızdır. Bir hayızla yetinmemesi nikâh-ı fâsid ihtiyaten sahih nikâhla katıldığı içindir.

"Bâtıl nikâhda Iddet yoktur." Burada şöyle denilebilir: Nikâhın fâsîdi ile bâtılı arasında fark yoktur. Satış bunun hilâfınadır. Lâkin Bahır´da Mücteba´dan naklen şöyle denilmektedir: "Şâhidsiz nikâhta olduğu gibi ulemânın cevazında ihtilâf ettikleri her nikâhta cima iddet beklemeyi icab eder. Başkasının nikâhlısını ve iddet bekleyen karısını nikâh etmeye gelince: Burada şayet kadının başkasına aid olduğunu bilirse cima iddeti icab etmez. Çünkü bunun câiz olduğunu söyleyen yoktur. Binaenaleyh asla mün´akid olmamıştır. Bu izaha göre iddet hususunda nikâhın fasidi ile bâtılı arasında fark vardır. Onun içindir ki, haram olduğunu bilerek aldıysa had vurmak vâcib olur. Çünkü zinâdır. Nitekîm Kınye ve diğer kitabtardabildirilmiştir."

Ben derim ki: Buna göre helâl olmadığını bilerek haram bir kadınla evlenmek müşküldür. Bu bildiğin gibi fâsîddir. Bununla beraber Müslümanlardan hiç kimse caiz olduğunu söylememiştîr. Mehir bâbında geçmîşti kî, fâsid nikâhta cima´ hem îddeti hem nesebin sübutunu icab eder. Bahır sahibi orada buna misâl olarak şâhidsiz evlenmeyi, iki kız kardeşi bir nikâhla olmayı, karısının iddetînde onun kız kardeşiyle evlenmeyi, dördüncü kadının iddeti içinde beşinci iIe evlenmeyi ve hür kadın üzerine carîye ile evlenmeyi göstermişdi.

"İhtiyar..." Bu sözün bir mîsli de Muhît´tedir. Orada: "Çünkü bunda neseb sabit olmaz. Zira mevkuftur. Onun hakkında mün´akid değildir. Binaenaleyh milk şübhesinin tesiri yoktur." şeklinde illetlendîrilmiştir.

"Lâkin doğrusu ilh..." Zeylaî nikâh-ı fâsidde şunu nakletmiştir: "Aslın dâvâ bahsinde zikrolunduğuna göre bir kadın velisinin izni olmadan evlenir de kocası kendisiyle cimada bulunarak altı ayda bir çocuk doğurursa çocuğu hem mevlâsı hem kocası iddia ettiği takdirde çocuk kocasının oğlu olur. İmam Muhammed bunu cima vaktinden değil nikâh vaktinden saymıştır. Hilâftan da bahsetmemiştir. Hulvânî bu meselede nikâh-ı fâsidde bizzat akidle firâş mün´akid olduğuna delil olduğunu söylemiştir. Bazılarının: Firâş ancak cimayla mün´akid olur demeleri bunun hilâfınadır." Bu nikâh-ı fâsidde nesebin sübut bulacağı hususunda açıktır. İddetin vâcib olması da ona bağlıdır. şu halde Muhît ve İhtiyar´ın ifadeleri yanlıştır. Bahır.

Ben derim ki: Lâkin bunun karşısında ulemanın: Nikâh-ı fâsidde ancak mehr-i misil ve iddet cimayla vâcib olur. Mücerred akid ve halvetle vâcib olmaz. Çünkü bu halvette cimaya imkân bulamadığı içîn o fasiddir. Hayızlı kadınla halvette bulunmak gibidir, cima yerini tutamaz diye acıklamaları müşkil kalır. Nitekim bunu Fetih ve Bahır sahibleriyle başkaları mehir bâbında açıklamışlardır. Meğerki firâşın bizzat akidle mün´akid olması sadece nesebe nisbetledir. Çünkü çocuğu ihya için onun isbatında ihtiyat gösterilir, denilsin. Sonra bilmelisin ki, Bahır´da zikredildîğine göre altı ay olan neseb müddeti îmam Muhammed´e göre cima vaktînden İtibar edilir. Fetva da buna göredir. Çünkü nikâh-ı fâsid cimaya sebeb değildir. Akdi cima yerine saymak İse akid cimaya sebeb olduğu içindir. Şeyhayn´a göre sahih nikâha kıyasen müddetin başı akid zamanından itibar olunur. Ulema İmam Muhammed´in kavliyle fetva vermişlerdir. Çünkü zikrî geçen kıyas sahih değildir. Hilâfın faydası kadın akid zamanından itibaren altı ayda cima vaktinden ise altı aydan daha azda çocuk doğurduğu zaman görülür. Çünkü müftâbih kavle göre çocuğun nesebi sâbît olmaz. Bunu öğrendikten sonra ihtiyar ve Muhît´in ifadelerini İmam Muhammed´in kavline yorumlamak ve: "Nesebin sâbit olmamasından murad cima zamanından itibaren altı aydan daha azda doğurduğunagöredir. Velev ki akid vaktinden itibaren altı aydan fazla geçmiş olsun." demek mümkündür. Yukarıda Zeylaî´den nakledilen söz de Şeyhayn´ın kavline yorumlanır. Buna delil meselenin evlendiğinden itibaren altı ayda doğurduğuna göre farz edilmesidir. Cima vakti itibara alınmamıştır. Sözün tamamı buna karinedir. Şübhesiz ki aralarını bulmak hatadan evlâdır.

"Başkasının karısı ile evlenmek şübheyle cimadan sayılır." Nehir sahibi diyor ki: "Semerkandî´nin şerhinde başkasının nikâhlısı şâbheyle cima edilen kadından sayılmıştır. Çünkü şöyle denilmiştir: "Yani milk veya akid şübhesiyle cîma etmiştir. Adamın yanına karısından başkası zifaf edilmiştir. O da onunla cîmada bulunmuştur. Yahut başkasının nikâhlısıyla evlenmiş de kadının halini bilmemiştir. Bilirsin ki bu fâsid nikâhla alınan kadına hâcet bırakmamayı gerektirir. Çünkü şübhesiz bu kadın da akid şübhesiyle cima edilmiştir. Hatta o buna başkasının nikâhlısından evlâdır. Zira nikâhta şehâdetin şart kılınması ulema arasında ihtilâflıdır. Başkasının nikâhından ayrılmak bunun hilâfınadır." Bunu görünce anlarsın ki, şârih Semerkandî şerhindeki ifadeye muhâlif değil ona tâbi olmuştur. Çünkü muhalefet kasdetse başkasının karısı ile evlenmek meselesini nikâh-ı fâsidle alınan kadından sonra zikretmesi lâzım gelirdi. Şübheyle cima edilenden sonra zikretmezdi. Ama Semerkandî nâmına şöyle cevap vermek mümkündür: O nikâh-ı fâsidle almayı mahalliyyet bulunduktan sonra sıhhat şartı bulunmayan nikâha yorumlamıştır. Nasıl ki muvakkat nikâh ile şâhidsiz nikâh böyledir. Başkasının nikâhlısına gelince: O nikâha mahal değildir. Çünkü bir şey üzerinde bir anda iki milkin bir araya gelmesi mümkün değildir. O halde akid fâsid milke tesir etmemiştir. O ancak şübhenin bulunmasına tesir etmîştir. Şârih Nehir sahibine çok tâbi olur. İhtimal burada bu söylediğimize işaret için ona muhalefette bulunmuştur.

"Nitekim gelecektir." Bâbın sonunda metinde gelecektir.

"Yani kadın bilmez ve razı olmazsa demek istiyor" Bu ifade dahi Ba- hır´da mevcuddur. Bahır sahibi buna Hâniyyenîn şu sözüyle şâhid getirmiştir: "Nikâhlı bir kadın bir adamla evlenir de onunla cimada bulunarak sonra araları ayrılırsa iddeti içinde nafakası ilk kocasına vâcib olmaz. Çünkü kadına iddet vâcib olunca o kaçak sayılır." Nitekim fer´î meselelerden önce gelecektir.

"Müdebbere ile âzâd edilen cariyeye iddet yoktur" Âzâd edilen cariye yerine sadece cariye demesi münasip olurdu. Bahır´da şöyle denilmiştir:"Ümmüveled diye kayıdlaması müdebbere ile cariyeye âzâd edildikleri veya sahibleri öldükleri vakit bil ittifak iddet olmadığındandır. Nitekim bunu isbîcâbî söylemiştir." Yani şârihin dediği gibi bunların firâşı yoktur demek istemiştîr.

METİN

İçerisinde boşandığı hayızda bil ittifak iddet yoktur. İddet bekleyen bir kadın- velevkiboşayanın iddetinî beklesin- şübheyle cima edilirse ikinci bir iddet beklemesi vâcib olur. Çünkü sebeb yenilenmiştir. Ama iki iddet iç içe girerler. Görülen hayız her ikisinden sayılır. Birinci iddet biterse kadının ikinciyi tamamlaması gerekir. Aylarla yahut vefat iddetini bekler de hem aylarla hem hayızla iddet beklerse hüküm yine budur. Musannıf; "Görülen hayız her ikisinden sayılır." sözünü atsaydı hem her ikisine hem de hâile şâmil olurdu. Hâil (gebe olmayan kadın) gebe kalırsa iddeti çocuk doğurmakla biter. Bundan yalnız vefat iddeti bekleyen müstesnadır. O hamile kalmakla iddeti değişmez. Nitekim geçmişti. Bedâyı sahibi bu kavli sahihlemiştir.

İZAH

"İçerisinde boşandığı hayızda bil ittifak iddet yoktur." Çünkü boşanmadan önce gördüğü kan iddetten sayılmaz. Bunun sebebi hayızın parçalanmayı kabul etmemesidir. Sayılmış olsa dördüncü hayızdan tamamlanması icab ederdi. Yine hayız parçalanmadığı için onun da bütünü vâcib olurdu. Nehir. Dürr-ü Müntekâ´dan: "İçinde ayrılma vâki olan hayızda dese daha şumüllü olurdu." denilmiştir.

"İddet bekleyen bir kadın" Talâktan dolayı olsun başka bir sebeble olsun kezâ nikahlı kadın şübheyle cima edilip de sonra kocası boşasın ikinci bir iddet beklerler ve iki iddet içice girerler. Nitekim Fetih ve diğer kitablarda bildirilmiştir.

"Şübheyle cîmaya" Misâl üç talâkla boşandıktan sonra iddeti içinde kocasının o kadınla cimada bulunmasıdır. Yahut nikâh bulunmaksızın erkek: Ben bu kadını bana helâl sandım diyerek cima eder veya kadını kinâye sözlerle boşadıktan sonra onunla cimada bulunur. Tamamı Fetih´dedir. Bundan şu anlaşılır ki, kadını üç defa boşadıktan sonra iddeti içînde haram olduğunu bile bile onunla cimada bulunursa ikinci bir iddet lâzım gelmez. Çünkü bu zinâdır.

Bezzâziye´de şöyle denilmiştir: "Kadını ûç defa boşar da haram olduğunu bildiği halde iddeti içinde onunla cimada bulunursa yeniden üç hayız iddet beklemez. İkisi de haram olduğunu bilirler ve ihsan şartları da bulunursa recm edilirler. Erkek boşadığını inkâr ederse kadının iddeti geçmez. Şübhe iddia ederse iddete yeniden başlar. Nevâzii nam kitabta talâk-ı bâin üç talâk gibi sayılmıştır. Sadr sahibi ise mal karşılığı talâkı ve hul´u üç talâk gibi saymamış, kadınla hul yapar veya mal karşılığı boşar da sonra haram olduğunu bildiği halde iddet içinde onunla cimada bulunursa kadın her cima içîn yeni iddet bekler ve birinci iddet bitinceye kadar iki iddet içice girer. Ondan sonra ikinci ve üçüncü cima iddeti olur, talâk iddeti olmaz. Hatta o iddette başka bir talâk vaki olmaz, nafaka da vâcib olmaz demiştir." Sadr sahibinin sözü yukarıda Fetih´den nakletti-ğimizin aynıdır. Kinâye sözlerle boşandıktan sonra yapılan cimayı şübheyle cima saymıştır. Çünkü bazı İmamlar onlarla bain talâk vâkiolmayacağını söylemişlerdir. Bu hilâf şübheye sebeb olmuştur.

"Velevki boşayanın iddetini beklesin." Burada evlâ olan: "Velev ki bo-şayanın iddetini beklemesin." demekdi. Çünkü Fetih´de: "Cima eden boşayan ise İmam Şâfiî iki kavlinden birinde bizimle beraberdir." denilmiştir. Bundan anlaşılır ki, hilâfın yeri boşamayan kimsedir. Münasip olan bunu söylemekti. Tâ ki boşayan evleviyetle dahil olsun. Dürer´de şöyle denilmektedir: "Bilmiş ol ki kadına iki iddet vâcib olursa, bunlar ya iki adamdan yahut bir adamdandır. İkincide şübhesiz iki iddet içice girerler. Birincide iddetler iki ayrı cinstendir, Meselâ kocası ölen kadın şübheyle cima edilir yahut ikisi bir cinsten olur. Boşanan kadın iddeti içinde evlenir de ikinci kocası onunla cimada bulunur. Araları ayrıldığında bize göre iki iddet içice girer ve kadının gördüğü hayız her iki iddetten sayılır. Birinci iddet biter de ikincisi tamam olmazsa kadının onu tamamlaması icab eder.

"Göüilen hayız her ikisinden sayılır ilh..." Sözü içice germenin beyanı dır. Kadın bir hayız gördükten sonra cima edilirse birinci iddeti tamamlamak için iki hayız daha görmesi lâzım gelir. Bu İki hayız İkincî iddetten de sayılır. Onlardan sonra bir hayız daha gördümü ikinci iddet dahi tamam olur. Nehir. Bahır´da Cevhere´den naklen şöyle denilmektedir: "Sonra iki iddet içice girer de talâk-ı ric´î iddeti olurlarsa kadına hiç birinden nafaka yoktur. Talâk-ı bâin iddeti iseler kadının nafakası birinciye aid olur."

Ben derim ki: Talâk-ı bâinde fark şundan olsa gerektir: Mâni ikîncinin iddetinden değil birinci talâkın bâin olmasından ileri gelir. Talâk-ı ric´î bunun hilâfınadır. Bunda cima edene nafaka vâcib olmaması bu iddet cima iddeti olduğundandır. Cima iddetinde nafaka yoktur.

TENBİH: İki iddetin beraberce bitmeleri mümkündür. Meselâ aylarla vefat iddeti bekleyen bir kadın o iddetin içinde şübheyle cima edilirse üç hayız gördümü her iki iddet biter. îkinci iddetin birinciden önce bitmesi de mümkündür. Meselâ dört ay on sün geçmeden hayız tamam oluverir. İkinci iddetin tamamiyle birinciden geri kalması da mümkündür. Meselâ aylarla beklediği iddet bittikten sonra hayız görür.

"Aylarla" İddet beklemeye misâl hayızdan kesilen bir kadının aylarla iddet beklerken, şübheyle cima edilmesidir. Bu kadın ikinci iddetini de aylarla tamamlar. Nehir.

"Hem aylarla hem hayızla" îddet beklemenin misâli yukarki tenbihde söylediğimizdir. Burada "Yahut doğurmakla iddeti biter." cümlesini ziyade etse daha iyi olurdu ki, bu aşağıda gelen hail meselesidir.

"Görülen hayız her İkisinden sayılır sözünü atsaydı" demesi bu söz yalnız hayza münhasır kaldığı içindir. Ama şöyle cevap verilebilir: Görülenden murad gözle görülen değil bilinendir. T.

"Hem her ikisine" Yani hem iki iddeti aylarla bekleyene, hem de vefat iddetini aylarla, şübheyle cima iddetini hayızlarla bekleyene şâmil olurdu.

"Eam da hâile şâmil olurdu." Hâil gebe olmayan kadındır. İddet içinde gebe kalırsa onun iddeti doğurmakla biter. İddeti boşayan kocasından ve zinâdan yahut nikâh-ı fâsidden olsun fark etmez. Elverir ki nikâh-ı fâsidde birbirlerini terk ettikten sonra doğursun. Terk etmeden doğurursa iddeti bitmez. Nitekim Hâvî´den naklen arz etmiştik.

"Bundan yalnız vefat iddeti bekleyen müstesnadır." Böylece anlaşılıyor ki, hailden murad talâk veya feshten dolayı iddet bekleyen kadındır. Vefattan dolayı iddet bekleyen bunun hilâfınadır. Nehir sahibi şöyle demektir: "Hulâsa´da beyan edildiğine göre iddeti içinde hamile kalan her kadının doğurmakla iddeti biter. Kocası ölen kadın ise o öldükten sonra hamile kalırsa aylarla iddet bekler." Bunu Bedâyı´dan da nakletmiştik. Biz onu hamilenin iddetinde musannıfın "yahut zinâdan" dediği yerde yazmıştık. Orada musannıf: "Vefat iddetinde ise doğurmakla değişmez. Sahih olan budur." demişdi. Yani onun iddeti dört ay on gün olarak kalır demek istemişli.

"Nitekim geçmişti." Yani musannıfın: "Ölüm için iddet mutlak surette dört ay on gündür." dediği yerde geçmişti. Şârih orada: "Bundan yalnız hamile hariç kalır." demişdi. Yani karısı hamile iken kocası ölürse demek istemişdi. Bundan anlaşılır ki, kocası ölürken kadın hamile olmaz da sonra hâmile kalırsa mutlak sözde dahildir. Onun iddeti değişmez, aylarla bekler. Lakin zâhire bakılırsa bu vefata bakarak tır. Kadının gebe kaldığı cima iddeti ise şübheyle yapıldığı takdirde ancak çocuğu doğurmakla biter. Çünkü çocuğun nesebi sâbittir. Zinâdan gebe kalması bunun hilâfınadır. Çünkü zinâda asla iddet yoktur.

METÎN

Talâk ve ölümde iddetin başlaması fevrîdir (yani hemen başlar). Kadın bilmese bile bunlarla yani talâkla ölümle iddet biter. Çünkü iddet müddetten ibarettir. Onun geçtiğini bilmek şart değildir. Koca talâkı itiraf etsin etmesin müsavîdir. Bir kimse karısını boşar da sonra İnkâr ederse, bunun üzerine beyyine getirilip hâkim ayrılmalarına hüküm verdiği takdirde- Meselâ kadın şevvalde iddia edip hâkim muharremde hüküm verdiğinde iddet talâk vaktinden itibar olunur. Hüküm vaktinden itibar olunmaz. Bezzâziye. Mübhem talâkta İse beyan vaktinden itibar olunur. İki şâhid kadının boşandığına şehâdet eder de bir kaç gün sonra tezkiyeleri yapılıp hâkim ayrılmalarına hüküm verirse iddet şehâdet vaktinden itibar olunur. Hüküm vaktinden itibar olunmaz. Kadını geçmiş zamanda boşadığını ikrar etmesi bunıun hilâfınadır. Zira fetvaya göre burada iddet mutlak surette ikrar vaktinden başlar. Bu muvazaa töhmetini gidermek içindir.

İZAH

"Çünkü iddet müddetten ibarettir." Müddetin geçtiğini bilmek şart de-ğildir. H. Umumiyetlenüshalarda tesniye zamiri kullanılarak: "Çünkü bunların ikisi..." denilmiştir. Bunlardan murad talâk iddetiyle ölüm iddetidir.

Ben derim ki: Bu Bedâyı sahibinin tarifine göredir. O iddeti: "Nikâhtan kalan eserlerin bitmesi için konulan bir müddettir." diye tarif etmiştir. Biz bu tarifin tercih edildiğini söylemiştik.

"Beyan vaktinden itibar olunur." Çünkü bir vecihten inşâdır. Bahır. Bu cümle "Talâk ve ölümde iddetin başlaması" sözünden istisna gibidir. H. Şürunbulâliyye´de şöyle denilmiştir:" İddetin başlaması talâkla ölümün akibindedir sözünden karısını boşadığını beyan eden istisna edilir. Çünkü bu kadının iddeti beyan vaktinden başlar. Kocasının: "İkinizden biri boştur." sözünden başlamaz. Beyan etmeden ölürse her iki kadının ölüm iddeti beklemesi gerekir. Bu müddetin içinde üç hayzı da tamamlarlar. Nitekim. Bezzâziye´de bildirilmiştir." İleride musannıfın ifadesinde başka meseleler de istisna edilecektir.

"Şehâdet vaktinden itibar olunur." Burada muzaf hazfedilmiştir. Yani şehâdeti tahammül vaktinden itibar olunur. Şehâdetin edâ edildiği vakitten itibar olunmaz. Zira şâhidler muharrem ayında bu adamın karısını şevvalde boşadığına şâhidlik ederlerse iddet şevvalden başlar. H.

Ben derim ki: Zâhire bakılırsa şehâdet vakti zahirine göre murad olunur. Bu da şâhidliğin edâsı tehammül vaktinde olduğuna binaendir. Çünkü bu şehâdet sevâbına yapılır. özürsüz geçiktirirse şâhid fâsık olur ve kabul edilmez. Nitekim Bahır sahibi buna işaret etmiştir.

"Mutlak surette ikrar vaktinden başlar." Yani kadın tasdik etsin etmesin yahut bilmiyorum desin müsavîdir. Bahır sahibi diyor ki: "İmam Muhammed´in Mebsût´taki sözünün zâhiri ve Kenz´in ibâresi talâk vaktinden itibar edileceğini göstermektedir. Şu kadar var ki, müteehhirin ulema iddetin ikrar vaktinden vâcib olacağını tercih etmişlerdir. Hatta o kadının kız kardeşiyle ve ondan başka dört kadınla evlenmesi helâl olmaz. Bu, kadının talâkını gizlemekten onu men etmek içindir. Muhtar kavil budur. Nitekim Suğra´da beyan edilmiştir." Suğdî arabuluculuk yaparak İmam Muhammed´in sözünü talâkı isnad ettiği vakitten itibaren ayrıldıklarına yorumlamıştır. Beraber kalırlarsa her ikisinin yalan söyledikleri zâhirdir ve isnadda tasdik edilmezler. Bahır sahibi: "inşaallah böylelikle ara bulunmuş olur." demiştir. Fetih´de bildirildiğine göre müteehhirinin fetvası dört mezhebin imamlarına ve sahabe ile tâbiinin cumhuruna muhâliftir. Bunların muhalefeti töhmetten dolayı olduğuna göre töhmetin yerleri ve adamları araştırılmalıdır. Onun için Suğdî yukarıda geçen sözüyle tafsilde bulunmuştur. Bu satırlar kısaltılarak alınmıştır, Bahır ve Nehir sahibleri de Fetih sahibinin sözünü tasdik etmişlerdir.

"Bu muvazaa töhmetini gidermek içindir." Muvazaa anlaşma demektir. Yani hasta olankocanın karısına borç ikrarı sahih olsun diye yahut kocası karısının kız kardeşi ile veya ondan başka dört kadınla evlenebilsin diye talâk vardır, iddet bitmiştir şeklinde anlaşma yapmalarını önlemek içindir. Fetih.

METİN

Lâkin kadın bu isnadda kocasını yalanlar veya bilmiyorum derse iddet ikrar vaktinden vâcib olur. Kadına da nafaka ve mesken verilir. Kocasını tasdik ederse hüküm yine böyledir. Şu kadar var ki, bu kadınla cimada bulunursa ikinci bir mehir vermesi lâzım gelir. İhtiyar. Kadına nafaka ve mesken de verilmez. Çünkü kadının kendi aleyhindeki sözü kabul edilir. Hâniyye. Yine Hâniyye´de şu ibâre vardır: "Kadını talâk-ı bâinle boşar da sonra bir zaman onunla beraber yaşarsa talâkını ikrar ederek yaşadığı takdirde iddeti biter. İnkâr ederek yaşarsa bitmez. "Cevâhiru´l-Fetâvâ´nın talâk bahsinin başında şöyle denilmektedir" Karısını talâk-ı bâinle boşar da onunla beraber yaşarsa halk arasında boşadığı şöhret bulduğu takdirde iddeti biter, şöhret bulmazsa bitmez." Kadına hul´ yapması da böyledir. Halka bildirir ve hul´ yaptığına şâhid getirirse iddeti biter. Aksi takdirde bitmez. Sahih olan budur. Keza boşadığını gizlerse gizlemekten men etmek için iddet bitmez. O zaman iddetin başlaması sübut ve zuhur vaktinden itibarendir.

İZAH

"Lâkin ilh..." Sözü yukardaki söylediklerine istidraktır. Çünkü yukarıda nafaka ve meskenden bahşetmedi. Zira burada tasdikle tekzib arasında fark vardır. Kısaca: "Zira fetvaya göre kadın kocasını yalanlarsa ilh..." dese daha iyi olurdu.

"Cimada bulunursa ikinci! bir mehir vermesi lâzım gelir." Sözünü üç talâktan aşağı boşamışsa diye yahut üç talâk iddetinde lâkin helâl zannederek diye kayıdlaması gerekir. Zira Bezzâziye´den naklen arz etmiştik ki, üç talâkla boşayıp haram olduğunu bildiği halde iddeti içinde cimada bulunursa bu zinâ olur. Şimdi cimaların tekerrürü ile mehrin tekrarlanıp tekrarlanmayacağı kalır. Bahırın mehir bâbında Hulâsa´dan naklen şöyle denilmiştir: "Üç talâktan iddet bekleyen karısı ile cimada bulunurda şübhe iddia ederse bir mehir vermesi mi yoksa her cima için ayrı mehir mi lâzım gelir? Bazılarına göre üç talâkı birden yapar da bunların vâki olmadığını zannederse bu yerinde bir zan olur ve bir mehir vermesi lâzım gelir. Talâkların vâki olduğunu fakat cimaın da helâl olduğunu zannederse bu zan yerinde değildir. Binaenaleyh her cima için ayrı mehir vermesi lâzım gelir."

"Kadına nafaka ve mesken de verilmez." Yani geçen zaman iddete yeterse hüküm budur. Fakat iddetin bir kısmı kalırsa o müddet nafaka ve mesken vermesi vâcib olur. T.

"Çünkü kadının kendi aleyhindeki sözü kabul edilir." Ve kendisi için kocasına vâcib olan borç sâkıt olur. Bahır sahibi diyor ki: "Hâsılı kadın isnadda kocasını yalanlar yahutbilmiyorum derse iddet ikrar vaktinden başlar. Tasdik ederse kadın hakkında talâk vaktinden, Allah Tealâ hakkında ikrar vaktinden başlar." Yine Bahır´da beyan edildiğine göre mesken Allah Teâlâ´nın hakkındandır. Bunun muktezası kadın kocasını tasdik etse de mesken lâzım gelmesidir. T.

Ben derim ki: Bahırın ibâresinde mesken sözü yoktur. Onun ibâresi:

"Lâkin kocasını tasdik ederse kadına nafaka ve giyecek yoktur." şeklindedir. Nehir´de de böyledir. Meselenin aslı Hâniyye´dedir. Nitekim şârih de ona nisbet etmiştir. İbâresi şöyledir: "Fetvaya göre kadının ikrar vaktinden itibaren iddet beklemesi lâzım gelir. Boşamasının eseri ancak nafakanın ibtalinde görülür." Böylece anlaşılır ki, musannıfın ifadesindeki mesken sözü sonradan katmadır.

"Onunla beraber yaşarsa" Sözü mutlaktır, cima edip etmediği hallere şamildir. T.

"İkrar ederek yaşadığı takdirde ilh..." Yani iddeti talâktan başlar. Zâhire bakılırsa buradaki İkrardan murad sadece kadına değil halk orasında ikrarda bulunmasıdır. Bir de boşadığı anda İkrar etmesidir. Böylece bu meseleyle metindeki mesele arasında fark anlaşılmış olur. Çünkü metindeki mesele karısını boşadığını gizleyip de bir zaman sonra ikrar ettiğine göre farz edilmiştir.

"Şöhret bulduğu takdirde ilh..."´ şöhret bulan bu talâktan sonra kadını üç defa boşarsa bu üç talâk vâki olmaz. Nitekim fer´î meselelerde gelecektir.

"Kadına hul´ yapması da böyledir." Bu söz talâk-ı bâinle boşarsa cümlesinde dahildir. Lakin talâk-ı bâin bazen kadının haberi yokken de yapılır. Hul´ böyle değildir. Şârih şöhretin şart kılınmasında kadının bilmesiyle bilmemesi arasında fark olmadığına işaret etmiştir.

"Hul´ yaptığına şâhid getirirse" Sözüyle şöhret bulmanın mutlaka halk arasında ikrar etmekle olacağına işaret etmektedir. Başkalarından işitmeleri kâfi değildir. Bunda ikrarın iki adam huzurunda yapılırsa kâfi geleceği" ne de işaret vardır. Ekseriyetin huzurunda ikrar lâzım değildir. Çünkü şehâdet bir şeyi meşhur etmektir. Nitekim ulema nikâh bahsinde İmam Mâlik´in şart koştuğu ilân iki şâhidle hâsıl olur demişlerdir.

"Kezâ boşadığını gizlerse gizlemekten men etmek için iddet bitmez."

Bu ta´lili Hâniyye sahibi yapmıştır. Bir ta´lif daha geçmişti ki, o da muvazaa töhmetini gidermek için olmasıydı. Bu ta´lil Hidâye´de zikredilmiştir. Mesele metindekiyle birlikte tekrar edilmiştir. Hâsılı boşadığını gizler de bir müddet geçtikten sonra haber verirse fetvaya göre o kimse isnad hakkında tasdik edilmez. Karısı kendisini tasdik etsin etmesin iddet ikrar vaktinden vâcib olur. Gizlemez de vaktinde ikrar ederse halk arasında şöhret bulmadığı takdirde hüküm yine böyledir. şöhret bulursa iddet talâk vukuundan itibaren vâcib olur ve zamanı geçmişse iddet biter. Ama bu helâdır zanniyle cima etmediğine göredir. Aksi takdirdecima´la ikinci bir iddet vâcib olur ve iki iddet içice girerler. Kezâ o kadınla her cimada bulundukça ayrı bir iddet vâcib olur. Son cima´ın iddeti bitmedikçe kadının başka kocaya gitmesi helâl olmaz. Cima şübhe üzerine yapılmazsa bunun hilâfınadır. Çünkü hâlis zinâ olduğu için iddet icab etmez. Nitekim geçmişti. Kadın başkasıyla evlenebilir. Bunu Tatarhâniyye sahibi talâkın yirmi ikinci faslında açıklamıştır.

"O zaman iddetin başlaması sübut ve zuhur vaktinden itibarendir."

Yani bu tafsilâtı gördükten sonra anlarsın ki, bu meseleler talâk şöhret bulmadığına göredir. O zaman iddet talâkın sübut ve zuhuru vaktinden başlar.

METİN

Nikâh-ı fâsidde iddetin başlaması hâkim karı-kocanın arasını ayırdıktan sonradır. Bundan sonra o kadınla cimada bulunursa kendisine had vurulur. Cevhere ve diğer kitablar. Bahır sahibi bunu inceleyerek iddetten sonra diye kayıdlamıştır. Çünkü iddet bekleyen bir kadına cima ile had lâzım gelmez. Yahut iddet mütarekeyle yani kocanın kadınla cima´ı terk edeceğine azim göstermesiyle meselâ diliyle seni cima etmeden bıraktım demesi ve buna benzer bir şey söylemesiyle olur. Kadının huzurunda olursa talâk ve nikâhı ikrar dahi bu kabîldendir. Huzurunda değilse olmaz. Kadınla cimada bulunmuşsa mücerred azim kâfi değildir. Bulunmamışsa bedenlerin birbirinden ayrılması kâfidir. Nikâh-ı fâsidde halvet iddeti icab etmez. Burada talâk boşamanın sayısını eksiltmez. Çünkü feshtir. Cevhere. Kadın kocasının evinde de iddet beklemez. Bezzâziye.

İZAH

"Nikâh-ı fâsidde iddetin başlaması ilh..." İmam Züfer´e göre son cimadan itibarendir. Çünkü iddeti icab eden sebeb cimadır. Bize göre iddeti icab eden sebeb nikâh şübhesidir. Bu şübheyi ortadan kaldırmak aralarını ayırmakla olur. Görmüyor musun ayırmadan o kadınla cimada bulunursa had vurmak vâcib değildir. Ayırdıktan sonra cimada bulunursa had vâcib olur. Şu halde ayırmak süretiyle şübhe ortadan kalkmadıkça kadın iddet beklemeye başlamış olmaz. Nitekim Kâfî ve diğer kitablarda belirtilmiştir. Sâihânî.

Ben derim ki: Akidsiz yapılan şübheli cimada iddetin nereden başlayacağını açıklayan görmedim. Ama şübhe ortadan kalkınca son cimadan başlaması gerekir. Meselâ o kadının kendi karısı olmadığını, cima´ı helâl sayılmayacağını öğrenir. Böylece şübhe ortadan kalkar. Çünkü burada akid yoktur. Binaenaleyh zikri geçen cimadan başka iddet için bir sebeb kalmaz. Nitekim söylediklerimizden anlaşılmıştır. Allahu a´lem.

"Hâkim ayırdıktan sonradır." Yani hemen akibinde iddet başlar. Bu iddetin başlamasına zaman elverişli olduğuna göredir. Binaenaleyh hayız halinde ayırmakla ortaya bir müşkil çıkmış olmaz. Çünkü iddet hayızdan sonra başlamış sayılır. Kadının üç hayız beklemesimutlaka lâzımdır. Bunu Kuhistânî söylemiştir. Ayırmaktan murad hâkimin ayrılmalarına hüküm vermesidir. Nitekim İnâye´den naklen Bahırda bildirilmiştir.

"İnceleyerek kayıdlamıştır ilh..." Ben derim ki: Eğer bu zevatın maksadları cima iddetten sonraysa had vâcib olur demekse bunu söylemekte bir fayda kalmaz. Çünkü sahih nikâhın hükmü de budur. Ondan fâsid nikâhın hükmü evleviyetle anlaşılır. Allâme Makdisî bunu şöyle münakaşa etmiştir: "Denilebilir ki, bu iddet bu hüküm hususunda başkalarına muhâliftir. Çünkü nikâh-ı fâsidin eseridir. Nitekim kocasının evinde iddet beklememekle dahi başkalarına muhâliftir." Kezâ bunu Sâihânî dahi reddederek: "Bu incelemede bir çok zevat Bahır sahibine tâbi olmuşsa da burada meselenin ta´lilini anlamaktan gaflet edilmiştir. Ta´lil İmam Züfer´e verilen cevabda geçendir ki, o da şübhenin karı-kocayı birbirinden ayırmakla ortadan kalkmasıdır ilh..." demiştir. Yani ayırdıktan sonra had vurmayı def edecek bir şey kalmaz demek istemiştir. Bunu Rahmetî dahi reddetmiştir. Onun sözünün hülasası şudur: Karı-kocayı ayırmadan had vurulmaması akid şübhesindendir. Ondan sonra iddet beklemek ise şübhenin şübhesi olur. Bu muteber değildir. Sahih nikâhda helâl zannıyla cima ederse üç hayız iddet lâzım gelmesi bunun hilâfınadır. Çünkü fiil şübhesidir. Kadın o adamın evinde mahpustur. Nafakası da yürümektedir. Burada ise ne nafaka vardır, ne de eve kapanmak!

Ben derim ki: Lâkin bu izaha göre Bahır ve diğer kitablarda açıklanan şu mesele müşkül kalır: Bir adam nikâh-ı fâsidle karısının kız kardeşini alsa onun iddeti bitinceye kadar karısı kendisine haram olur. Bu gösterir ki, bu adama nisbetle o nikâhın bir eseri kalmıştır. Ama buna şöyle cevap verilebilir: O nikâhın iddetle eseri kalması yaptığı cima´ın haddi icab eden zinâ olmasına mâni değildir. Nasıl ki üç talâkla boşadığı karısı iddet beklerken haram olduğunu bile bile onunla cimada bulunursa kendisine had vurulur. Çünkü bu zinâdır. Halbuki nikâhın eseri kesin olarak bâkîdir.

"Kocanın" Diye kayıdlaması şundandır: Çünkü ulemanın zâhir olan sözlerine göre mütareke kadın tarafından olmaz. Bahır sahibi diyor ki: "Biz mehir bâbında mütarekenin kadın tarafından da olacağını tercih ettik. Onun için Molla Miskîn mütareke şekillerinden biri kadının senden ayrıldım demesi olduğunu söylemiştir." Bahır sahibinin bunu tercih etmesi ulema: "Karı-kocadan her biri bu nikâhı fesh edebilir." diye ittifak ettiklerindendir. Fesh mütarekedir. Nehir sahibi: "Biz bunu def eden sözler söylemiştik." demiştir. Yani orada mütarekenin talâk mânâsına geldiğini binaenaleyh yalnız kocaya mahsus olduğunu söylemişti. Fakat Hayreddin-i Remlî: "Nikâh-ı fâsidde talâk yoktur." diyerek bunu reddetmiştir. Tamamı orada geçmişti. Makdisî´nin Bahır sahibine tâbi olduğunu da söylemiştik.

"Ve buna benzer bir şey söylemesiyle" Meselâ Senin yolunu serbest bıraktım veya sendenayrıldım demesiyle olur.

"Mücerred azim kâfi değildir." Zira İnâye´de: "Azim kalb işidir, bilinmez. Ama açık delili vardır. O da azmi haber vermektir." denilmiştir.

"Bulunmamışsa bedenlerin birbirinden ayrılması kâfidir." Yani bırakmayı azmederek bedenlerin ayrılması kâfidir. Bahır sahibi diyor ki: Cima edilmeyen kadına gelince: Onu terk etmek sözle tehakkuk eder. Bazılarına göre terk etmekle de olur. Bundan murad bir daha bu kadına dönmemek kasdıyla ondan ayrılmaktır. Bazılarına göre ise cima edilsin edilmesin her iki surette mütareke ancak sözle olur.

"Nikâh-ı fâsidde halvet" İster sahih ister fâsid olsun iddeti icab etmez. H. Burada şöyle denilebilir: Fâsid nikâhta halvet ancak fâsid olur. Çünkü şer´an o kadınla cimada bulunmak men edilmiştir. Hayızlı kadınla halvette bulunmak gibi olur. Lâkin murad bu halvetin nikâhın fesadından başka bir mâniden dolayı fâsid olmasıdır.

"İddeti icab etmez." Mehri de icab etmez. Çünkü bunlar ancak hakiki cima ile vâcib olurlar.

"Kadın kocasının evinde de iddet beklemez." Çünkü fâsid nikâhta akid mevcud iken bile erkeğin o kadını evinde hapsetmeye hakkı yoktur. Akid bozulduktan sonra evleviyetle hakkı kalmaz. Lâkin bundan sonraki fasılda bunun hilâfı gelecektir. Şu halde buradaki iki kavilden biri demektir. Tamamı gelecektir.

T E T İ M M E : Bahır´da beyan edildiğine göre bu iddetten murad mütareke iddetidir. Binaenaleyh adam ölmekle kadına iddet vâcib olmaz. Yalnız cimadan sonra hayzını görmesi lâzımdır. Bu iddette yas tutmak ve nafaka da yoktur. Karısının kız kardeşini nikâh-ı fâsidle alırsa iddeti bitinceye kadar kendi karısı haram olur. Bir de bu iddetin vâcib olması kazaendir. Diyâneten o kadın son cimadan sonra üç hayız gördüğünü bilirse ayırma filan olmadan dahi başka kocaya varması helâl olur. Râcih kavle göre kadının mütarekeyi bilmesi şart değildir.

METİN

Kadın iddetim bitti der de müddetin buna ihtimali bulunursa kocası yalanladığı takdirde yeminiyle beraber kadının sözü kabul edilir. Müddetin buna ihtimali yoksa kabul edilmez. Çünkü güvenilen kimse ancak zâhire muhalefet etmediği vakit tasdik olunur. Sonra kadın aylarla iddet bekleyenlerdense zikri geçen mukadder zamanı bekler. Hayızlarla bekleyenlerdense en azı hürre için altmış gün, cariye için kırk gündür. Fakat bu, kadın çocuk düşürdüğünü iddia etmediğine göredir. Nitekim ricat bâbında geçmişti. Bir de talâkı doğurmasına tâlik edilmediğine göredir. Tâlik edildiyse İmam-ı Azam nifâs için buna yirmi beş gün ilave eder. Nitekim hayız bâbında geçmişti.

İZAH

"Kadın iddetim bitti derse ilh..." Bilmelisin ki iddetin bitmesi yalnız kadının haber vermesine münhasır değildir. Bilâkis hem onun haber vermesiyle, hem de fiilen olabilir. İddetin geçebileceği bir müddetten sonra başkasıyla evleniverir. Bundan sonra kadın iddetinin bitmediğini söylerse tasdik olunmaz. Çünkü evlenmeye teşebbüs etmesi ikrarın delilidir. Bunu Bedâyı´dan naklen Bahır sahibi söylemiştir.

"Kocası yalanladığı takdirde" Kadının sözü kabul olunur. Fakat iddetinin geçtiğini kocası iddia eder de kadın yalanlarsa ne hüküm verileceği fer´î meselelerin sonunda gelecektir.

"Aylarla iddet bekleyenlerdense ilh..." Bu sözle şârih geçebileceği en az müddeti beyana başlıyor.

"Zikri geçen mukadder zamanı bekler." Bundan murad hürrenin üç ay, cariyenin ise onun yarısı kadar yani bir buçuk ay iddet beklemesidir.

"En azı hürre için altmış gün" Yani kadını temizlik devresinde (cimadan önce) boşamış farz edilir ve temizliğin en az müddeti olan on beş gün farz edilir. Zira çoğu için sınır yoktur. Hayzın ortası beş gündür. Çünkü en azının iki defa bir arada bulunması nâdirdir. Şu halde üç temizlik müddeti kırk beş gün eder. Üç hayız da on beş gün eder. Mecmuu altmış gün olur. Bu hesab İmam-ı Azam´ın kavlinin İmam Muhammed rivâyetine göredir. İmam Hasan rivâyetine göre ise kadının iddetini uzatmaktan ihtiraz için kocasının onu temizlik devresinin sonunda boşadığı farz edilir ve temizlik devresinin en azı hayız müddetinin en çoğu ele alınır ki, ikisinin ortası bulunsun. İki temizlik müddeti otuz, üç hayız müddeti dahi otuz gün eder. (Mecmuu altmış gün olur.) İmameyn´e göre hür kadının tasdik edileceği en az müddet otuz dokuz gündür. Üç hayız dokuz gün eder. İki temizlik müddeti de otuz gündür. (Mecmuu otuz dokuz olur.) Bunu Tahtâvî ifade etmiştir.

"Cariye için kırk gündür." Bu İmam Muhammed´in rivâyetine göredir. İki temizlik devresi otuz gün eder, bir hayız da on gündür. (Mecmuu kırk olur.) imam Hasan´ın rivâyetine göre otuz beş gündür. Bir temizlik devresi on beş gün, iki hayız da yirmi gün eder. (Mecmuu otuz beş olur.) T. Bahır´ın bazı nüshalarında İmam Hasan´ın rivayetine göre otuz gündür denilmişse de yanlıştır. Doğrusu otuz beş gündür. Nitekim Bedâyı´ ve diğer kitablarda belirtilmiştir.

"Çocuk düşürdüğünü iddia etmediğine göredir." Bu söz hem hürre hem cariye hakkında söylenen müddetin şart kılınması için sınırlıdır. Tahtâvî diyor ki: "Murad uzuvlarının bazısı belli olan düşüktür. Bunlar belli olacak kadar bir müddetin geçmesi mutlaka lâzımdır." Yani kadını nikâh eder de meselâ bir aydan sonra boşarsa kadının sözü kabul edilmez. Çünkü dört ay geçmeden karnındaki çocuğun bazı uzuvları belli olmaz. Nitekim evvelce geçmişti. Şârih şuna da işaret ediyor ki, kadın iddetinin bittiğini iddia eder de çocuk düşürdüğünü ikrarda bulunmazsa tasdik edilmez. Bazıları tasdik edileceğini söylemişlerdir. Çünküihtimaldir. Nehir sahibi: "Zâhir olan birinci kavildir." demiş, Remlî ikinci kavlin zayıf olduğunu söylemiştir.

"Nitekim ricat bâbında geçmişti." Orada şârih şöyle demişti: "Sonra müddet ancak hayızla olursa muteberdir. Çocuk düşürmeyle olursa muteber değildir. Kocası çocuğun uzuvları belli olduğuna kadından yemin isteyebilir. Doğurmakla olursa ancak beyyineyle kabul edilir. Velev ki kadın hurre olsun. Fetih.." Bahır sahibi diyor ki: "Bu söz götürür. Zira ulemanın sübutu neseb bâbında açıkladıklarına göre kadının çocuk doğurduğunu ikrar etmesiyle iddeti biter. Velev ki doğum beyyineye bağlı olsun. Çünkü o ancak nesebin sübutu içindir."

"Nitekim hayız bâbında geçmişti." Orada şârih şöyle demişti: "Nifâsın azı için sınır yoktur. Meğerki iddet için buna ihtiyaç olsun. Meselâ kocası: Doğurduğun vakit sen boşsun der, kadın da iddetim bitti cevabını verirse İmam-ı Azam bunu üç hayızla birlikte yirmi beş günle takdir etmiştir. İmam Ebû Yusuf on bir günle, İmam Muhammed bir saatle takdir etmişlerdir.

Ben derim ki: Bu izaha göre doğurduğunun akabinde boşanırsa nifâs için mutlaka yirmi beş gün geçmek gerekir. Sonra altmış gün iddet bekler. Nitekim geçmişti. Şu halde İmam-ı Azam´a göre kadının tasdik edileceği en az müddet seksen beş gün olur. Bu İmam Muhammed´in rivayetine göredir. İmam Hasan´ın rivâyetine göre ise müddetin en azı yüz gündür. Nifâs ve temizliği kırk gün takdir edilir. Ebû Yusuf´un kavline göre müddetin en azı altmış beş gündür. Çünkü nifâs için mutlaka on bir gün geçmek lâzımdır. Sonra kadın on beş günlük temizlik devresi geçirir. Ondan sonra otuz dokuz gün îddet bekler. (Mecmuu altmış beş eder.) İmam Muhammedi´n kavline göre müddetin en azı elli dört günle bir saattir. Bi-naenaleyh nifâs için mutlaka bir saat, temizlik için de on beş gün geçmesi lâzımdır. Sonra otuz dokuz gün iddet bekler. Tamamı hayız bâbında geçmişti.

Bir adam iddet bekleyen karısını -velev ki nikâh-ı fâsid iddeti olsun- sahih nikâhla alır da -velev hükmen olsun- cimadan önce boşarsa tam mehir vermesi vâcib olur. Kadına da yeni iddet beklemek lâzım gelir. Çünkü kadın ilk cima ile adamın elinde sayılır. Zira eseri bâkîdir. O da iddettir. Bu mesele on meselenin biridir ki, bunlarda birinci nikahdaki cima ikincide de cima sayılır. İmam Zufer´in kavline göre bu kadına iddet yoktur. Kadın derhal başka kocaya helâl olur,

İZAH

"İddet bekleyen karısını" Yani üçten az olarak talâk-ı bâinle boşadığı karısını demek istiyor. Dürr-ü Müntekâ. Çünkü kadın ric´î talâk iddetini beklemiş olsa ikinci akid ric´at olur. Üç talâkla boşanmış olsa başka kocaya varmadıkça buna helâl olmaz.

"Velev nikâh fâsid iddeti olsun." Meselâ nikâh-ı fâsidle evlenir ve cimadan sonra araları ayrılır da sonra iddeti içinde sahih nikâhla tekrar evlenir. Bunun aksini yaparsa yani evvelâsahih nikâhla evlenir, cimadan sonra boşayarak iddeti içinde onu fâsid nikâhla alırsa mehîr lâzım gelmez. Yeni iddet de icab etmez. Kadın bil ittifak ilk iddetini tamamlar. Çünkü fâsid nikâh da cima imkânı yoktur. Hakikaten imkân olmayınca hükmen de cima etmiş sayılamaz. Onun için nikâh-ı fâsidde iddet vâcib olmadığı gibi halvetle mehir de lâzım gelmez. Bunu Bahır sahibi söylemiştir.

"Velev hükmen olsun cimadan önce boşarsa..." Hükmen cimadan murad halvettir. Musannıf cima ve halvetten önce boşarsa dernek istemiş tir. H.

"Adamın elinde sayılır ilh..." Yani bu da ikinci akidle eline geçmenin yerini tutar. Gâsp gibi ki, elinde bulunan gasp malını satın alırsa mücerred akidle onu teslim almış sayılır. Böylece buradaki talâk cimadan sonra talâk sayılır. "Cimadan sonra boşamakla o adam ric´ata mâlik olur. Burada ise ric´at yoktur." denilemez. Çünkü ikinci akdin mehir ve iddet hakkında cima yerine tutulmasından ric´at hakkında da cima yerine tutulması lâzım gelmez. Halvet gibi ki mehir ve iddet hakkında cima yerine tutulur. Fakat ric´at hakkında milk yerine tutulmaz. Tamamı Minah´dadır.

Ben derim ki: Şu da var: Birinci talâk bâindir. Nitekim ulema bunu açıklamışlardır. O halde onun iddetini beklerken ric´ata hasıl hakkı olabilir? Velev ki ikincisi ric´i olsun.

"Bu mesele on meselenin biridir." On mesele şunlardır: Bir adam sahih nikâhdan veya fâsid nikâhtan iddet bekleyen karısı ile evlenirse iki mesele meydana gelir ki, bunların izahı yukarıda geçmişti.

Üçüncüsü: Kendisi hasta iken iddet bekleyen karısıyla evlenir ve onu cima etmeden boşarsa mirâs kaçıran olur.

Dördüncüsü: Aralarında kefâet bulunmadığı için cimadan sonra ayrılırlar ve iddeti içinde o kadını nikâh eder de yine cima etmeden araları ayılır.

Beşincisi: Küçük bir kızla veya cariyeyle evlenerek cimada bulunur, sonra onu talâk-ı bâinle boşar, sonra iddeti içinde onunla tekrar evlenir. Bu sefer küçük kız bulûğa erer yahut cariye azad olur ve cimadan önce kendini ihtiyar eder.

Altıncısı: Küçük bir kızla veya cariyeyle evlenir, cimadan sonra kız bulûğa ererek cariye de âzâd olarak kendini ihtiyar eder. Sonra iddeti içinde onunla evlenir ve cima etmeden boşar.

Yedincisi; İddet bekleyen karısıyla evlenir ve cimadan önce kadın dinden döner. Meselenin geri kalan suretleri Bahır´da mükerrer olarak zikredilmiştir. Hatta ilk iki sureti de birdir. Şu halde hakikatte bu meseleler altıdır.

"Bunlarda birinci nikâhdaki cima ikincide sayılır." Bu Şeyhayn´a göredir. İmam Muhammed´le Züfer´e göre ikincide cima sayılmaz. Yeni iddet de lâzım gelmez. Mehrinin yarısı vâcib olur. Lâkin İmam Muhammed´e göre ilk iddeti tamamlamak vâcib olur. Züfer´egöre vâcib olmaz. H. Yani kadın başka kocaya helâl olur ve böylece muhallil iddetini düşürmek için bir hile teşkil eder. Cimadan sonra kadını boşar. Sonra tekrar nikâhlar, sonra cimadan önce boşar ve iddet beklemeden ilk kocasına helâl olur.

---

radyobeyan