Islam hukukunda cinayetler hakkinda

Islam hukukunda cinayetler hakkinda By: ecenur Date: 22 Mart 2010, 23:59:02
BİRİNCİ BÖLÜM

İSLAM HUKUKUNDA CİNAYETLERE MÜTEALLİK MESELELER HAKKINDADIR.

İÇİNDEKİLER : Cinayetin mahiyyeti ve nevileri. Haksız yere yapılan katilleri» ve cerhlerin nevileri. Cinayetlerden dolayı tatbik edilecek cezaların nıahiyyetleri ve bunların tatbik edilmelerindeki hikmet ve maslahat. Diyetlerin nevileri ve nükdarlan. Diyetlerin ödenecekleri vakitler. Diyetlerin lüzumundaki şartlar. Âkilemu mahiyyeti ve mükellefiyeti, âkile usulünün içtimaî ehemmiyeti. Cinayetlerin hükümleri. Kat-ii nef&den dolayı kısas icra edilmesi için vücudt icab eden şartlar. Azaya iihI cerh ve kat´dan dolayı kısas yapılabilmesi için vücudi iktiza eden şartlar. Kısas hakkına mâlik ve kısası istifaya selâhiyetli olanlar. Kısasın ne veçhile istifa edileceği. Kısası îskat edecek şeyler. Afüv ve ibraya müteallik bazı hükümler. Cinayetler ile cezalar arasındaki tedahüller ve nıünferid ve´gayri münferid cinayetler. ttazı ameller neticesinde meydana gelen katü ve telef hâdiseleri. varların yıkılmasından mün l»ais ölüm hadisleri. Müdafaai me^nıa halindeki kati hâdiseleri. Hayvanlara müteallik cinayetler. Cinayetlerin ne veçhile sabit olacağı. Ceninin mahiyyeti ve nevileri. İskatı ceninin esasen bir cinayet olduğu. Iskatı «enine müteallik bazı hükümler. Kasameniıı ve levsin mahiyetleri. Kasa-meıım lüzumundaki maslahat ve hikmet. Kasame icrası için muktezİ siirtlar. Kasameye ve diyete dahil olub olmayanlar. Kasame ile diyetdeıı ilıra. Kasame hakkında muhtelif mezahibi fıkhiyye. [24]

Cinayetin Mahiyyeti Ve Nevileri

201 - : Cinayet, esasen muahezeyi istilzam eden herhangi bir cü~ i umden, herhangi memnu bir fi´li irtikâbdan ibaretdir. insanların gere;; nefislerine ve gerek uzuvlarına, kuvvetlerine, ırzlarına, mallarına teal-lûk eden herhangi haram, memnu bir fi´l, bir cinayetdir. Şu kadar var ki, canlı ve cansız mallara teallûk eden cinayetler; gasb, rıehb, sirkat, itlaf gibi namiar ile yad olunur. Bunlara dair islâm hukukunda müstakil kitaplar mebhasler mevcuttur. Biz burada asıl insanların hayat iiinna veya uzuvlarına, kuvvetlerine müteveccih olan cinayetlere dair malûmat vereceğiz.

Mukaddimede de zikr olunduğu üzere cinayet, fıkıh ıstılahınca «in--siLrun nefsine veya âza ve kuvasından herhangi birine teallûk eden memnu bir fi´lden ibaretdir ki, ya kısas veya zamanı mucib olur.

202 - : Cinayetler, tarifinden de anlaşıldığı üzere başlıca iki nevidir. Biri, masum bir kimsenin haksız yere nefsi hakkında yapılan, onun hayatdan mahrumiyetini intaç eyleyen cinayetdir ki, buna «cinayet fin-nefs» denir. Bir insanı haksız yere öldürmek gibi.

Diğeri de bir kimsenin âzası, kuvası hakkında haksız yere .yapılan cinayetdir ki, cerh, kat´, havas ve kuvayı tatil suretiyle yapılır. Buna da. «cinayet fiVetraf», «cinayet mâdûnen"nefsadı verilir.

203 - : Nefse müteallik cinayetler, katil suretiyle vücude gelir. Katil ise, bir kimseyi öldürmek, bir zî hayatı hayattan mahrum etmek demekdir ki, «cesedden ruhi izhak ve izale eden, müessir bir fi´b diye tarif olunur. Bir hayat sahibini öldürene katil, öldürülene de maktul denilir.

204 - : Azaya, kuvaya müteallik cinayetlerde cerh, şec, kat´, tatil suretiyle yapılır. Şöyle ki: cerh bir şeyde yara vücude getirmek, herhangi bir uzvu yaralamakdır. Fakat fıkıh ıstılahınca cerh, baş ile yüzden başka uzuvlarda, vücude getirilen yara demekdir.

Şec ise bağda veya yüzde yara vücude getirmek, bunları cerh et-" mek demekdir, maamafih başda veya yüzde vücude getirilen yaralara da şec ve şecce denilir.

Kat´ı uzuv da insanın bir uzvunu kesmek, bedeninden ayırmak yerinde kullanılmaktadır. Uzuv mesabesinde bulunan bir şeyi kesip itlaf etmek de bu kabildendir. El, ayak, parmak, tırnak, kulak, dudak, ağız, burun gibi uzuvları kesmek ve göz, diş gibi uzuvları çıkarmak, kırmak ve kirpikleri, kaşları, baş saçlarını yolup koparmak, tıraş etmek bütün bunlar kat´ sayılır.

Havas ve kuvayı tatil ise bir uzvu âtıl bırakmak, hılkatindeki gayeden mahrum etmek, o uzvu faaliyetinden ayırmak, sekteye uğratmak demektir. Yani: Azanın kendileri baki olduğu halde hassalarını, menfa atlerini, vasıflarını izale etmekden ibarettir. Görme, işitme, tatma, koklama, anlama, kuvvetlerini, mücameat ve tevlid kudretini, tutma ve yürüme iktidarını gidermek, dişlerin rengini siyah, sarı, kırmızı veya yeşilimtırak bir hale getirmek bu kabildendir. Bedayi, Hindiyye, Kamus. [25]

Haksiz Yere Yapılan Katillerin Nevileri:

205 - : Cezayı müstelzim olan katiller, aşağıdaki vechüe beş nevidir:

(1) : Amden katildir ki, Öldürülmesi meşru olmayan bir inşam Matı carihadan veya o hükümdeki bir şey ile kasden öldürmekdir. Bir şahsı kılıç ile ve kurşunla kasden vurub öldürmek gibi.

(2) : Şİbhi amddir ki, öldürülmesi caiz olmayan bir inşam âlâtı ca-rihadan sayılmayan bir şey ile kasden öldürmekdir. Küçük bir ağaç veya taş parçasiyle veya bir iki tokat vurulmasiyle husule gelen katil git Buna «şibhül´hata» da denir. Çünkü bu katil, kasde mukarin olduğu için amde benzer, kendisinde katil âleti değil, tedib âleti kullanıldığı cihetk-de hataya müşabihdir.

Galib hâle nazaran helake müeddi olacak büyük taş veya büyük değnekle vukua gelen bir katil de îmamı Âzam´a göre şibhî amddir. Fakat İmameyne göre vesair müctehidlere göre bu, amden katildir, velev ki kullanılan o büyük taş veya değnek, vücudt cerh edecek, delebileceU bir durumda bulunmasın.

Küçük bir değneğin mütevaliyen vurulması neticesinde husule ge len bir kati ise Hanefî müctehidlerince §ibhi amd olduğu halde İmamı. Şafiîye göre amdden sayılır.

Bir şahsın boğazına ip takılarak sıkılmak veya asılmak suretıyîe kati edilmesi de imamı Âzam´a göre şibhi amd, îmameyne göre amd sayılır.

Şunu da ilâve edelim ki: Cârin olmayan bir âlet ile kasden vuku bu--lan bir katlin-şibhi amd olması, cerhe mukarin olmadığı takdirdedir. Cerhe mukarin olursa amden kati hükmünde olur.

Binaenaleyh sopa ile kasden döğülen bir şahsın bir uzvu mecruh olub da bundan müteessiren vefatı vuku bulsa rîarıbı hakkında katli amd cezası tertib edilir.

(3) : (Hataen kati) : Bir İnsanı kasde mukarin olmaksızın bir yanlışlıkla öldürmekdir. îki kısma ayrılır:

Birincisi: Failin zannında vuku bulan hatadır. Av veya başka bit şahıs zanniyle atılan kurşun ile bir İnsanın Öldürülmesi gibi. Fakat bir insanın muayyen bir uzvuna atılan bir kurşun veya havale edilen bir kılıç, o insanın diğer bir uzvuna isabet ederek mevtini intaç etdiği takdirde amden bir kati hâdisesi vücude gelmiş olur.

İkincisi: failin fi´linde vukua gelen hatadır. Muayyen bir insana ve ya bir hedefe atılan kurşun ile diğer bir insanın kazaen öldürülmesi gibi.

(4) : Hata mecrasına carî katildir ki, gayri ihtiyarî bir fi´î ile vukua gelen ölüm hadisesidir. Uyumakda bulunan bir şahsın, üzerine düştüğü bir kimseyi öldürmesi gibi. Bir hamalın arkasındaki veya elindeki yükün kazara düşerek bir insanı telef etmesi de bu kabildendir.

(5) : Tesebbüben katildir ki, bir insanın Ölmesine sebebivet ver-mekdir. Yani: bir şeyde bir ademin cereyanı âdet üzere telef olmadın:) sebebi müfzî olan bir fi´l vücude getirmekdir. Bir şahsın âmmeye an´ bir yol üzerinde izinsiz olarak kazıdığı kuyuya veya yığmış olduğu taş ların Üzerine bir kimsenin düşüp ölmesi gibi.

Tariki, âmme dökülen kaypak bir şey yüzünden bir kimsenin göçerken ayağı kayarak düşüp telef olması da bu cümledendir.

Tesebbüben kati, manen katil ise de aureten katil değildir. Bunun mukabili «mübaşereten kati» dir ki, bir kimsenin bir şahsı amden veya hataen bizzat vurup öldürmesi demekdir. Bu, hem manen, hem -de aureten bir katildir.

îkrah tarikiyle olan kati de mülcî olan mücbire nazaran mübaşere-_ten kati sayılır. Çünkü mükreh, mücbirin bir âleti icraiyyesi mesabesinde olduğundan asıl katle mübaşeret eden, mücbir olmuş olur. Bedayi, Kâfi, Hindiyye.

« (Mâlikîlere göre katiller, başlıca şu üç nev´e ayrılır:»

(1) : Mübaşereten kati ´*- İtlaf: harbî olmayan bir mükellefin bir ma´sumüddemi bir âleti cariha ile ve kati kasdiyle vurub Öldürmesidir.

Maamafih bu vurmakla kati kasdedilmese de vurulan şahıs Zeyd, zannedilirken Amr olduğu belirse de yine bu kati, mübaşereten itlaf sayılır.

(2) : îtlâf bissebeb. Bir kimsenin herhangi bîr yerde velev ki kendi evinde kuyu kazması, veya yol üzerine kayılacak şeyleri atması, veya yola hayvan bağlaması, veya kelbi akur edinmesi gibi bir suretle bîr şahsın ölümüne sebebiyet vermesidir.

(3) : Hataen kati: Bir kimsenin bir şahsı ya lâtife veya te´dih maksadiyle küçük odun parçası veya kamış gibi bir gey ile vurub Öldürmesidir. Bu nıaksad için kıhc gibi öldürücü bir şey kullanılmış olursa amd sayılır. Şerhi Ebil´berekât.)

(Şafiîlere göre de nefs hakkındaki cinayetler şu üç kısma ayrılır:

(1) : Amden kati, muayyen bir şahsı kasd ederek galib hale nazaran insanı öldürecek bir şey ile veya ağır bir cisim ile o şahsı öldürmek dir.

(2) : Şibhi amd, bir şahsı galibi hale nazaran insanı öldüremeye-cek bir şey ile, meselâ asa ile veya kamçı ile vurub öldürmekdir.

Bir kimseyi öleceği bîr yerine iğne sokmakla öldürmek amd sayılır. Başka bir uzvuna iğne sokub teverrümüne, teessürüne badi olmak suretiyle öldürmek de amdden maduddur. Fakat böyle bir eser zuhur etmeksizin derhal ölse şibhi amd olmuş olur. Bir kavle göre bu da amd-dîr. Diğer bir kavle göre bu, bir cinayet sayılmaz.

Kezaiik: Bir kimse, bir şahsı habs edib taamdan, sudan, bunları te-lebden men ederek ölümüne sebebiyet verse bakılır: Eğer galib hale nazaran insanın öleceği mikdar bir zaman geçmiş olursa bu bir amddir. Fakat daha bu kadar müddet geçmeden, yani: o şahıs evvelce aç ve susuz olmayıb habs edildiği müddet de açlıkdan, susuzluktan ölecek mîldarda bulunmasa bu esnadaki ölüm, şibhi amd olur.

(3) : Hataen kati: Bir kimsenin bir ağaca attığı taşın isabetiyle bir şahsın düşüb ölmesi gibi bir ölüm hadisesidir. Bir kimsenin bir şahı-üzerine bilâ kasdin düşerek Ölümüne sebebiyet vermesi de bu kabilden* dir. Minhacüt´talibîn.)

(Hanbelîlere göre de katiller üç kısımdır:

(1) : Kati amddir ki: canının masum bir kimseyi insan olduğunu bildiği halde kendisiyle öleceğine zanm galib bulunan bir jey ile kasdcn öldürmesidir.

(2.) : Şibhi amddir ki: Bir kimseyi galib hâle nazaran insan öldürebilecek bir şey ile yaralamak sızın vurub Öldürmekdir.

(3) : Katli hatadır ki, yapılması caiz bir şey yapılırken bu yüzdnn istemeksizin bir kimsenin ölümüne sebebiyet vermekdir. Ava atılan bir Turşunla masumüddem bir şahsın kazara vurulması gibi. Mübahüddem .annedilerek öldürülen kimsenin masumüddem bir insan olduğunun tebeyyün etmesi de bu kabildendir. Neylül´meârib.)

(Zahirîlere göre de kati iki kısımdır, bunun üçüncü bir kısmı yokdur. Şöyle ki:

(1) : Katli amd, bir müslümani haksız yere insanı öldürecek bir şey ile vurub Öldürmektir.

(2) : Katli hata, bir şeye atılan ve emsalinin iaabeüyle bazan ölün; hâdisesi vücude gelen bir şeyin kasd edilmeksizin bir müslime çarpara!: ölümünü intaç etmesi gibi.

Bir müslümana kazara çarparak ölümüne sebebiyet vermek veyj\ darı harbde gayri müslim sanılarak bir müsîümanı öldürmek de katlı hata kabilindendir.

Haddi zatında muhtî olan bir kimsenin kendisini muhik sanarak bir te´vile mebni birisini öldürmesi de bu kabilden sayılır.

Bir kimseyi, hiçbir insanı emsalinin Öldüremeyeceği bir şey ile vurub öldürmek ise ne amddir, ne de hata. Bundan dolayı faili hakkınd* yalnız te´dib lâzım gelir. Elmuhallâ.) [26]

Haksız Yeee Yapılan Cerhlerin Nevileri

206 - : Cerhler, amde mukarin olub olmamak itibariyle şöylece dört nevidir:

(1) : Amden cerhdir ki, bir insanı gerek bir âleti carihe ile ve gerek başka bir şey ile haksız yere kasden yaralamakdır.

Cerhlerde «şihhi amd» yokdur. Katle nazaran şibhi amd olan» cerhe nazaran amddir.

(2) : Hataen cerhdir ki, bir insanı kasde mukarin olmaksızın ka zara yaralamakdır- Av zanniyle atılan bir kurşunla bir insanın yaralanması gibi.

(3) : Hata hükmünde cerhdir ki, ihtiyara mukarin olmayan bir fil ilo vukua gelen yaralanmakdır. Buna «hata mecrasına carî cerh» de denir. Bir hammahn arkasındaki yükün kazaen düşerek bir insanı yara-/´ laması gibi.

(4) : Teaebbüben cerhdir ki, bir kimsenin yapmış olduğu bir şey ile vücude gelmesine istemeksizin sebebiyet vermiş olduğu yaralanmakdir. Bir şahsın âmmeye aid bir yolda müsaadesiz olarak kazımış olduğu kuyuya, veya yığmış olduğu keresteler üzerine bir insanın düşüb yaralanması gibi. Kat´ı azanın aksamı da cerhin envai gibidir.

207 - : Başdan ve yüzden başka uzuvlardan birinde tahaddüs edib eürh, cirahe namını alan yaralar iki kısımdır:

(1) : Câifedir ki, cevfe kadar nüfuz eden yaradır. Göğüsde, arkada karında açılan yaralar gibi.

(2) : Gayri câifedir ki, cevfe nüfuz etmeyen yaradır. Elde, ayak-da, boyunda vücude gelen yaralar gibi.

208 - : Başda veya yüzde vücude gelib şec ve şecce adını alan aralar da mukaddimede de beyan olunduğu üzere - şöylece on bir kısımdır,

(1) : Hansa, bir yaradır ki kan çıkmaksızın yalnız deri yırtılmış olur.

(2) : Damıa, bir yaradır ki, kendisinden seyelân etmeksizin göz yaşı kadar kan çıkmış olur.

(5) : Mütelâhime, bir yaradır ki, deri ile beraber epeyce de et kesilmiş olur.

(6) : Simhak, bir yaradır ki, et kesilmiş, et ile baş kemiği arasındaki ince zar gibi deri görünmeğe başlamış olur.

(7) : Muziha, bir yaradır ki, et ile baş kemiği arasındaki zar gibi olan deri yırtılıb kemik meydana çıkmış oîur.

(8) : Hâşime, bir yaradır ki, bunda-kemik kırılmış olur.

(9) : Münakkile, bir yaradır ki, kemik kmhb yerinden oynamış veya ufanmış olur.

(10) : Amme, bir yaradır ki, et kesilib dimağ ile kemik arasındaki, deri meydana çıkmış olur.

(11) : Damığa, bir yaradır ki, ümmüddimağ denilen deri yırtılmış, dimağ yaralanmış olur. Bedayi, Bahri Raik. Damiye, kendisinden göz yaşı kadar kan çıkıp seyelân edan Bâzia, bir yaradır ki, deri ile beraber biraz da et kesilmiş

Cinayetlerden dolayı tatbik edilecek cezaların mahiyetleri ve bunların tatbik edilmelerindeki hikmet ve maslahat:

209 - : Cinayetlerden dolayı derecelerine göre ceza vermek bir esasdır. Mücrimlere böyle cürümlerile mütenasib bir suretde ceza verilmesi ; hem ferdlerin, hem de cemiyetlerin menfaatleri icabâtmdan-djr.

Filhakika efradın hukukuna münafi, muhitin asayişini muhil, âmmenin huzur ve emniyetini sâlib olan cürümlerden, cinayetlerden dolayı adalet ve müsavat esaslarına uygun, icabına göre mütefavit derecelere münkasim ve alel´ekser halkın ahlâkını ıslaha hadim, ibret bahs bir suretde tatbik edilecek cezalar sayesinde hem efrada karşı haksız yere vuku bulmuş olan tecavüzler mümkün mertebe tazmin edilmiş, hem de fena hareketlerin çoğalmasına sed çekilerek içtimaî heyetin muhtaç olduğu asayiş ve emniyet temin altma alınmış olur.

îşte islâm hukukunda bu gayeye hizmet için cinayetlerden dolayı habs, kısas, diyet, gurre, mirasdan mahrumiyet, keffareti kati gibi cezalar mevcuddur, bilhassa bu babda uhrevî mesuliyetin dehşet ve azameti de ayrıca nazarı intibaha vaz edilmişdir. Biz bunları sırasiyle aşağıda bir mikdar izah edeceğiz:

210 - : Habs, esasen ahkâmı kazadandır, idarî ve siyasî bir cezadır. Bazı cürümlerden cinayetlerden dolayı alâkadar olanların, salâ-hiyetdar makamların karariyle habs edilmeleri meşrudur. Bazı mütte-hemlerin göz habsine alınmaları, mahkemede muvakkaten tevkif edilmeleri de ihtiyatî tedbirler cümlesindendir.

Habsin meşruiyeti, kitabullah ile, sünneti nebeviyye ile sabittir. nazmı kur´anîsindeki nefiden murad, habsdir. Çünkü bir şahsı yer yüzünden nefy etmek, büsbütün çıkarıb harice atmak mutasavver olmadığından bu nefiden murad, onun yer yüzünde dolaşıp durmasına, savuşub kaçmasına meydan vermemekdir.

Resuli Ekrem, sallâllahü aleyhj vesellem Efendimiz, bir tohmet-den dolayı bir kişiyi habs etmişdi, Hassafın rivayetine nazaran Hicaz ahalisinden bir taife arasında münazea zuhur ederek bir kişi katledil-mişdi. Nebiyyi Zîşan hazretleri gönderdiği bir memur ile bunları habs etdirmişdi.

Peygamber Efendimizle Ebubekir hazretlerinin zamanlarında hususî mahbushaneler yok idi, mescidi şerifde veya dehlizinde habs edilirdi. Hazreti Ömer, Mekkei Mükerreme´de dört bin dirheme bir hane satın alarak bunu hapishane ittihaz etmişdir.

Bİr rivayete göre de Hazreti Osman´ın zamanına kadar habishane yok idi, ancak imam Ali Hazretleri hilâfeti esnasında kamışlardan nafi» adında bir mahbushane yapdırmışdi. Fakat bu, pek metîn olmadığından hırsızlar tarafından delinerek içine girilmiş ve bazı mahbuslar bundan firar etmişlerdi. Bunun üzerine Hazreti Ali, «Mahyes» adında taşdan, çamırdan müstahkem bir habishane bina etdirmişdir. îmam Ali Hazretlerinin bunu tesis etmesi, bir çok sahabei kiramın huzurlarında vuku bulmuş, buna muhalefet edenler bulunmamışdır. Bu cihetle hab* sin cevazı, meşruiyyeti, muktezai maslahat olduğu hakkında icma da husule gelmişdir.

Mahyea, tahyîs mahali demekdir. Tahyîs ise tezlîl manasınadır. Cevhere, Fethülkadîr.

211 - : Kısas da cinayetlere mahsus bir cezadır. Katili maktul mukabilinde Öldürmek bir kısasdir. Mecruh veya maktu olan bir uzuv mukabilinde carin ile katım ona mümasil olan uzvunu cerh veya kat1 etmek de bir kısasdir.

Kısas, esasen müsavat mânâsını müş´irdir, cürüm ile ceza arasındaki matlûb mümaseletin bir neticesidir.

Kısaslar, nefse ve azaya aid olmak üzere iki kısımdır: Birine «kısas finnefs** diğerine de «kısas fü´etraf» denir. Kısas hakkına mâlik olan kimseye «veliyyi kısas», «veüyyi cinayet», «veliyyi kati» denir. Kısas ettirmek hakkına malikiyyete de «velayeti kısas» denilir.

Kaved tabiri de mutlaka kısas yerinde müstameldir. Maamafih çok kere «kısas finnefs» yerinde kullanılır. Mukaddimeye müracaat!

Kısasın meşruiyyetine gelince bu, kitabullah ile, sünneti nebeviy-ye ile, icmai ümmetle sabitdir. Bunun hikmeti teşriiyyesi ise bedihîdir.

Filhakika kısas, medarı´,h a yat olan pek faideli bir cezadır. Malûm olduğu üzere bir takım kimseler, cinayetlere atılmak istidadında bulundukları halde mücerred kısas korkusiyle bu İatidadlarına muhalefete çalışırlar, kısası müstelzîm olacak hailelerden geçinerek canlarını kurtarmış olurlar. Cinayetlere kurban olacak bir kısım kimselerin hayatları da bu sayede tecavüzlerden kurtulur, ve böyle bir ceza âmme hakkında da cinayetlere temayülden men´e vesile olur. Bunun neticesinde de bir içtimaî heyetin umumî hayatı, emniyet ve selâmeti siya-net edilmiş olur. İşte âyeti kerimesi de bu hakikati nâtıkdır.

Bu âyeti kerime ile buyurulmuş oluyor ki, ey evhamdan azade, mükemmel akıllara sahip olanlar! Sizin için.kısasda büyük bir hayat vardır, kısas sizin hayatınızı korumaya mühim bir vesiledir, Hak Te-aiâ bunu bir ceza olmak üzere tayin ve teşri buyurmuşdur. Tâ ki, cinayetlerden sakınasınız, kısası icab eden memnu fiillere cür´et göster-meyesiniz. .

Maahaza kısas, şahsîdir, insaniyet bakımından bir müsavat esasına müsteniddir, her maktul veya mecruh mukabilinde şeraiti mevcut olunca yalnız katili kati edilir, carihi cerh edilir, başkalarının hayatlarına, uzuvlarına dokunulmaz. Halbuki cehalet devrelerinde kati, cerh, cezası şahsî değildi, meselâ: yüksek sayılan bir insan mukabilinde mü-teaddid kimseler öldürülürdü, bu yüzden aşiretler, cemiyetler arasında bir intikam duygnsiyle senelerce mukateleler devam ederdi. Kısas ise bu zalimane hareketlere nihayet vermiş, cezadaki şahsiyet esasım teyit etmiş, bu cihetle de âmmenin hayatını siyanete medar olmuşdur.

Bir de kısas, gerek mecruhun şahsına ve gerek maktulün vârislerine karşı kâfi derecede teşeffii sadrı temin, elemleri teskin edecek bir zeman mahiyetinde bulunarak intikam hissinin fazla suretde galeyanına sed çeker.

Şunu da ilâve edelim ki, islâm hukukuna nazaran- caniler hakkında kısas icra edilmesi, her halde müîtezem değildir. Bir kısım cinayetler, hiç de istenilmediği halde bir tehevvür neticesi olarak vücude gelebilir, bir nice caniler, bir hiddet saikasiyle yapmış oldukları cinayetlerden dolayı bilâhare derin bir elem duyabilirler. Artık bu gibi canilerin evliyai cinayet tarafından af edilmeleri, tekvadan, mürüvvet ve keremden maduddur. Nitekim Kur´anıkerîm´de

buyurulmuşdur.

Yani : bir fenalığın cezası, onun gibi bir fenalıkdır, cezanın cürümden fazla olması caiz değildir. Hattâ her kim cezayı afüv eder, arayı ıslah ederse onun mükâfatını Allah Tealâ verir, Hak Tealâ Hazretleri zalimleri .sevmez, haddi -tecavüz etmeye razı olmaz.

Bir hadisi şerifde de buyurulmuştur. Yani: dünya ve ahiret ahlâkının en âlicenabâne olanı için sana rehberlik edeyim mi?. Bu ahlâk, senden kesileni, seni arayıb sormayanı senin arayıb sor-mandir, senden esirgeyene senin lûtf ve ihsanda bulunmandır. Ve sana zulm edeni senin af etmendir. Taberânî.

212 - : Diyet denilen ceza da, bir nevi tazminat mahiyetinde bulunan bir cezai nakdî demekdir. Cinayet sebebiyle mecniyyün aleyhe veya varislerine verilir. Ve «katil suretiyle yapılan cinayetlerde maktullerin nefislerine bedel ve uzuvlarda yapılan cinayetler de cerh veya kat edilen uzuvlara bedel cani veya cani ile âküesi üzerine lâzım gelen maldır» diye tarif olunur.

Diyet vermesi lâzım gelen şahsa «men aleyhiddiye» denildiği gibi diyete müstahik olan kimseye de «men lehüddiye» denilir.

Diyetler, diyeti kâmile, diyeti mugallâza namiyle de iki kısma ayrılır. Şöyle ki: kati edilen şahsın nefsine bedel caniden veya cani ile âkilesinden alınan tam diyete «diyeti kâmile» denir ki, mikdarı ileride görülecekdir.

Şibhi arad suretiyle vuku bulan bir katilden dolayı verilmesi lâzım gelen diyete de «diyeti mugallâza» denir ki, diyetlerin deve cinsinden verileceği takdirde" nazara alınır. Nitekim atiyen beyan olunacakdir.

Cerh ve kat´ edilen azada ndolayı verilmesi´ lâzım gelen diyetlere «erş» adı da verilir ve iki kısma ayrılır. Şöyle ki: uzuvlara mahsus, mikdarı şer´an muayyen olan bir diyete «ûrşi mukadder» denildiği gibi uzuvlara aid, mikdarı şer´an gayri muayyen olub ehli vukufun takdir ve tayinine muhavvel bulunan bir diyata da «ersi gayri mukadder» veya hükümeti adi denilir.

Hükümeti adlin mahiyyetini tefsir hususunda bervechi âti üç kavi

vardır:

(1) : Cerh edilen şahsın yarası iyi olub da ayıbı mucib bir eser bırakdığı takdirce bu şahsın bür´i tam bulduğu zamana kadar muhtaç olduğu nafaka, tabib ve ilâç parası bittakdir kendisine verilir. îşte bu, bir hükümeti adildir.

(2) : Hükümeti adi, muziha denilen yaraya nazaran mikdarı tayin edilen bir erşdir. Şöyle ki: vukua gelen yara ile muziha arasındaki mikdar tayin edilerek muzihanın ersinden bu mikdar nisbetinde diyet verilir.

Meselâ : o yara muzihanın sülüsüne veya rub´una müsavi olsa muzihaya mahsus diyetin sülüsü veya rub´u mikdarınca diyet verilmek icab eder.

Yarayı bâzıa denilen bir ceriha farz edelim. Bu bâzıa, muzihanın dörtte biri nisbetinde bulunsa bunun ersi, muzihaya aid ersin dörtde biri olmuş olur. Muzihanın ersi ise - ileride bildirileceği üzere - diyeti kâmilenin nısfı öşrü, yani yirmide biridir.

(3) : Yarası iyileşdikden sonra kendisinde aybı mucib bir eser kalan mecruh, memlûk farz edilerek bir kerre o eserden salim, bir kerre de o eser ile ayıblı bulunduğuna göre kendisine ehli hibre marifetiyle bir kıymet takdir olunur, bu iki kıymet arasındaki tefavüt, salimen kıymetin kaç d a birine müsavi ise o nisbetde diyet mikdan, hükümeti adi olmuş olur.

Meselâ: mecruh salimen bin lira, ayıblı olarak dokuz yüz lira takdir olunsa aradaki yüz Ura, salimen kıymetin onda birisine müsavi olduğundan diyetin onda biri olan yüz dinar, hükümeti adi olur.

Kezalik : mecruh, salimen yüz bin, o cerihadan dolayı seksen bin kuruş kıymetinde takdir olunsa iki kıymet arasındaki yirmi bin kuruş,

sâîimen kıymet olan yüz bin kuruşun beşde biri olduğundan bu halde diyetin beşde biri olan iki bin dirhem, hükümeti adi olmuş olur.

Hükümeti adi hususunda müftabih olan da bu üçüncü kavüldür.

Bir de «hükûmetül´dem» vardır ki, bu da şecce veya cirahesi iyi-leşib eseri kalmamış olan meşcuc veya mecruh için çekmiş olduğu elemden dolayı ehli vukufun takdir edeceği bir erş, bir zeman demelidir.

Böyle bir hâdiseden dolayı bu suretle bir diyet verilmesi, imam

Ebu Yûsüf´e göredir, İmam Muhammed´e göre bu hâdisede yalnız tabib ücreti -lâzım gelir. İmamı Âzam´a göre ise elemler gibi ruhî halet, mütekavvim olmadığından bunlardan dolayı diyet, zeman ;âzım gelmez. Mebsut,, Bedayi, Reddül´muhtar.

Diyetlerin meşruiyeti de, kitabullah ile, sünneti seniyye .ıe ve ümmetin icmaîle sabitdir. Hata tarikiyle öldürülen müminle.e, zimmîlere, muahidlere diyet verilmesini âyeti kerimesi âmirdir.

Yani: bir mümine lâyık olamaz ki bir mümini Öldürsün, meğer ki, yanlışlıkla ola. Kim ki bir mümini yanlışlıkla öldürürse bir mümin kul azad etsin, ve ölenin varislerine de diyet versin. Meğer ki onlar bu diyeti, bu kan bahasını katile bağışlasınlar, tesaddukda bulunsunlar. Eğer öldürülen şaüıs, mümin olduğu halde size düşman olan bir cemaat arasında, yani dari harbde kalmış bir kimse ise ytne bir mümin kul azad edilmesi lâzımdır. Ve öldürülen şahıs, aranızda - zimmet veya istiî-man, muahede suretiyle - ahd ve misak bulunan bir kavmden ise vârislerine diyet verilmesi, ve bir mümin esir azad edilmesi icab eder. Bunlara gücü yetmeyen de töbesinin kabulü için biribiri ardınca iki ay oruç tutsun. Allah Tealâ alimdir, hakimdir. Bütün bu emirleri birer hikmete müsteniddir.

Diyet İtasının hikmeti teşriiyyesine gelince bu da bedihî demekdir. Şübhe yo kki bazı cinayetlerden dolayı, diyet ve saire namile bir malî cefanın mevcudiyeti bir takım hayırlı gayelere müteveccihdir. Ezcümle böyle bir ceza, bir çok kimseleri ihtiyatlı suretde harekete sevk eder, bir takım cinayetlere atılmak cüretinden men edebilecek bîr kuvvei müeyyide mesabesinde bulunur. Sonra cinayetler yüzünden bir nice kimseler zararlara, kederlere maruz kalıyor, bir nice aileler mahv olub gidiyor. Böyle bir mali ceza sayesinde ise bunların mümkün mertebe tamir ve teskini cihetine gidilmiş, zararlar bir dereceye kadar tazmin edilmiş oluyor.

Maamafih diyetler, ekseri hata suretiyle meydana gelen cinayetlerden dolayı lâzım gelmekdedir. Hata eden kimse ise bir dereceye kadar mazurdur. O halde bu hatayı afüv ve safh ile karşılamak bir müriiv-

vet ve insaniyet icabı sayılır. Bu cihete işaret.içindir ki, bu diyetin caniye bağışlanmasına lisanı kur´an ile tesadduk denilmişdir. Binaenaleyh diyete müstahik olanların bundan sarfı nazar etmeleri, islâm hukukunca, ahlâkınca takdire şayan bir muameledir.

213 - : Gurre de bir malı cezadır, iskat edilen bir ceninden dolayı verilmesi icab eden bir malî tazminatdır. Bunun mikdan Hanefi-yeye göre beş yüz dirhem gümüşdür veya bu kıymetde bir köledir veya bir cariyedir veya bir atdir.

Gurre esasen her şeyin mukaddemidir. Bir şeyin mukaddemi ise kendisinin en olan cüz´üdür. Gurre de diyetlerin en az mikdarı olduğundan bu adı almışdır. Mukaddimeye de müracaat!..

Gurrenin meşruiyyeti fi´li nebevi ile sabit, tatbiki istihsanen va-cibdir. Ashabı kiramdan «mugîretübnü Şu´be» radıyallahü tealâ anh-den mervîdir ki: Bir cariye diğer bir cariyenin vurduğu bir çadır direğinin tesiriyle ölü bir cenin düşürmüş, kendisi de ölmüşdü. Bunun üzerine Resuli Ekrem sallâîlahü aleyhi vesellem efendimiz, o vuran cariyenin âkilesi üzerine hem diyetle, hem de cenin için gurre ile hüküm buyurdu.

Gurrenin hikmeti tegriiyyesine gelince bu da diyet mesabesinde bulunduğundan diyetin meşruiyetinde ki hikem ve mesalihi mutazammen-dir. Iskat edilen bir eenîn, eğer validesinin rahminde diri bulunmuş ise," bu iskat ile o hayatdan mahrum bırakıimışdır. Ve eğer henüz diri bulunmamış ise onun hayat bulmasına mumaneat edilmişdir. Binaenaleyh her iki ihtimale göre de mazmun olması muktezayı adaletdir.

Maahaza bu gurre dolayısiyle hem cani bir nevi ceza görmüş olur, hem de bu ıskat sebebiyle mutazarrır olan kimselere bir mikdar tazminat verilmiş olur. Maahaza bu cinayeti irtikâb edenler hakkında ayrıca ta´zir cezası da lâzım geür. Nitekim ileride tafsilâtı görülecekdir. Bedayî, Ankaravî, Mecmaül´enhür.

214 - : Mirasdan, vasiyetden mahrumiyet de cani hakkında bir nevi cezadır. Şöyle ki: katil, maktule varis olamaz, ve bir katil, maktulün kendisine evvelce yapmış olduğu vasiyetden istifade edemez.

Bir kimseyi haksız yere Öldüren şahsın o kimseye varis olamayacağı sünneti nebeviye, ile sabitdir. Resuli Ekrem Efendimiz, katilin mi-rasdan mahrumiyetine hükm etmişdir. Hazreti Ömer demişdir.

Hanefîlere göre katlin amden veya şibhi amd suretiyle olmasiyle hataen olması, mirasdan mahrumiyet hususunda müsavidir. Tesebbti-ben k,atl ise bundan müstesnadır. Nitekim ileride izah edilecekdir.

îmam Şafıîye göre tesebbübden katil de mirasdan mahrumiyete sebebdir. imam Mâlike göre ise mirasdan hırmani icab eden yalnız âmden katildir. Diğerleri bu mahrumiyeti icab etmez.

îmam Şafiîye göre tesebbüben katil de haksız yere katildir. Eğer mütesebbib katil olmasaydı âkilesine diyet lâzım gelmezdi.

Buna karşı Hanefîler diyorlar ki: bir katle sebebiyet vermek, yani: tesebbüben katilde bulunmak, meselâ: bir insanın içine dügüb öldüğü bir kuyuyu kazımış bulunmak fi´li, katle mübaşeret tarikiyle olmadığından ve mirasa biran evvel nailiyet maksadına müstenid olmak ihtimalinden uzak bulunduğundan iraden mahrumiyeti icab etmez. Mübaşir, bu kuyuya müverrisinin gelib düşeceğini nasıl bilmiş olabilir? Tesebbüben katil, hakikaten katil değildir. Meselâ: kuyuyu kazıdığı zaman bir katil hâdisesi vücude gelmiş değildir ki, kendisi katil sayılsın. Ve olabilir ki, kuyuyu kazıyan ölür de, badehu o kuyuya birisi düşerek vefat eder. Artık kuyuyu kazımış olan, o kuyuya düşen şahsın nasıl katili olmuş olur?. Bu hâdiseden dolayı diyetin lüzumu ise maktulün kanını heder olmakdan siyanet içindir. Bu, o mütesebbibin katil olduğuna delâlet etmez. Binaenaleyh bu tesebbüb, irsden mahrumiyeti müstelzim değildir.

Mâlikîlere gelince bunlar da diyorlar ki: hata tarikiyle müverrisi-ni öldüren kimse, bu öldürmeyi kasd etmiş değildir. Mirası istical ise bu kasd üzerine ibtina eder. Sonra hati, mazurdur, ukubete müstahik olmaz. Hata, şer´i şerifde bir rahmet olarak mevzudur = mâfüvdür. Artık bununla mirasdan hirman sabit olmaz. Şu kadar var ki, hati, âkilesi tarafından verilecek diyetden hissei irsiyye alamaz. Zira âkilesi onun bu hatası yüzünden sair varislere verilmek üzere diyeti tahammül ederler, yoksa onun kendisine verilmek için tahammül etmezler.

Hanefîler, buna karşı da diyorlar ki: Evet., bir kere amden katil, bu kati ile maktulün mirasına biran evvel nail olmayı kasd etmiş, olabilir. Bu, ihtimal dahilindedir. Halbuki «her kim bir şeyi zamanından evvel istical ederse ondan mahrumiyetiyle muateb olur.» Bu ihtimal ise hataen katilde de vardır. Caiz ki, katil, bu maksad için bu cinayeti yapmış, fakat kendisini mazur göstermek için bu cinayeti bir hata şeklinde meydana getirmişdir. Böyle bir ihtimal ve tevehhüm, mirasdan mahrumiyet hususunda mütehakkik gibi sayılır.

Hâti, bu cinayete bilfi´l mübaşeret etmişdir. Artık mirasdan mahrumiyet, bu ihtiyatsızca mübaşeretin bir cezasıdır.

Maahaza mirasdan mahrumiyet, şer´an mahzur = memnu olan bir katlin cezasıdır. Hati´den zuhur eden katil de haddi zatında mahzurdur, memnudur. Çünkü mahzurun zıddı mübahdır. Bir insan bir cerimeye ceza olmaksızın mubah bir katle mahal olamaz. Bu katlin mahzur olduğuna, müstelzim bulunduğu keffaret de bir delildir. Çünkü keffaret, günahı setr etmekdir, eğer hataen kati, mubah olub günahdan beri bulunsa idi bu keffarete lüzum kalmazdı. Mebsutı Serahsî, Muhit Velhâsıl; katillerin böyle bir mahrumiyete uğramaları, nazariyatı cezaiyye bakımından da pek muvafık bulunmuşdur. Çünkü gerek amd ve gerek şibhi amd ve hata tarikiyle vuku bulan katillerden dolayı masum şahıslar hayatdan mahrum kalmış, kendilerine mensub bulunan bir çok kimseler de´ hüzn ve kedere müstağrak olmuşlardır. Artık böyle elîm bir hâdisenin zuhuruna meydan vermiş olan bir şahıs, maktulün terikesine temellâk ederse bu, dilsûz bir hâile teşkil eder ve bu temellük hırsı bu gibi cinayetlerin tahaddüsüne saik olabilir.

Bir de bu mahrumiyet cezası, insanları daha mütebassırâne harekete sevk edeceği cihetle cinayetlerin azalmasına ve binnetice umumî Hayatın siyanet edilmesine hizmet eder.

215 - : Keffareti katil de bir nevi cezadır. Şöyle ki: bazı katillerden dolayı verilecek diyetlerden başka bir de keffaret lâzım gelir ki, bu bir mümin rakabeyi azad etmekden, bu bulunmadığı takdirde muttasıl iki ay oruç tutmakdan ibaretdir.

Keffareti katlin meşruiyyeti, kur´am mübînin sarih beyanatiyle sabittir. Nitekim yukarıda kısmen yazılmışdır.

Keffareti katlin hikmeti teşriiyyesine gelince fukahai kiram diyorlar ki: bu, hem bir şükran nişanesidir, hem de cemiyete karşı bir nevi manevî tazminat mesabesindedir. Şöyle ki: bir masumüddem kimseyi gibhi amd veya hata suretiyle Öldüren şahıs, her ne kadar âmid değilse de. yine büyük bir cinayet işlemiş, âdeta kısasa müstahik bir hâle gel-mişdir. Fakat şarii hakîm, onu mazur görerek kıssadan afv etmişdir. Binaenaleyh bu şahıs, bir müslüman ise nail olduğu bu afüv ve lûtfun bir şükranesi olmak üzere nefsine veya maktule bedel bir mümin köle veya cariye azad etmekle mükellef bulunur. Bu, kendisi için bir vecibedir.

Maahaza bir kimseyi haksız yere öldürmüş olan bir şahıs, huku-kullaha tecavüz etmiş, âmme menfaatlerini ihlâl eylemiş, maktulün mensub olduğu cemiyeti mutazarrır ve müteessir kılmışdır. Binaenaleyh böyle bir cinayette bulunan bir müslüman, keffaretle mükellef bulunur, tâ ki manen ölü olan bir köle veya cariyeyi hürriyet hayatına kavuşturmak suretiyle âmmeye tarziye vermiş, cemiyetin zararını min vechin telâfiye çalışmış olsun. Bu vecibe, islâmiyetîn hürriyete ne kadar ehemmiyet verdiğini de ayrıca gösterir.

Bir âyeti celîle de buyurulmuşdur.

Yani: her kim bir insanı öldürmüş olduğu bir nefse kısasdan veya yer yüzünde yapdığı bir fesaddan dolayı olmaksızın Öldürürse sanki bütün insanları öldürmüş gibi olur. Bilâkis ´bir kimseyi ölümden kurtarır, yasamasına hizmet ederse güya bütün halkı diriltmiş gibi olur.

Demek ki, nazarı isîâmda bir insanı haksız yere öldürmek, bütün bir içtimaî heyeti öldürmek kadar ağır bir cinayet sayıldığı gibi bir bî günahı ölümden kurtarmak da bütün insanları ihya etmek derecesinde bir kemal, bir ihsan sayılmışdır. Rakikler ise dünya bakımından Ölü mesabesindedirler. Hürriyet ise bir hayat hükmündedir.

Binaenaleyh bir rakiki azad etmek, bir Ölüyü manen ihya etmek demekdir. Nitekim bigayri hakkın Öldürülecek bir bîçareyi müdafaa ederek ölümden kurtarmak, veya kısasen kati edilecek bir mücrimi af eylemek de bir nevi ihya sayılmakdadır.

İşte keffaret vasıtasiyle böyle mühim, insanî bir vazife ifa edilmiş oluyor. Şu kadar var ki her vakit ve her şahıs için rakabe azad etmek mümkün olamaz. Bunun için şarii hakim, teshîlât göstermiş, buna muktedir olmayan müslümanlar için iki ay oruç tutulmasını kâfi görmüş-dür. Çünkü keffaretden maksad, mücrimlerin bir nevi ıslahı hal etmeleri, istifai kusurda bulunmaları ve cemiyetin zararlarını mümkün mertebe telâfiye çalışmalarıdır. Hasbelbeşeriyye cinayette bulunmuş olan bir müslüman ise oruç vasıtasiyle hem nedametini izhar etmiş, hem de ahlâk ve etvarım tehzibe çalışarak mensub olduğu cemiyet için nafi, salih bir uzuv olmak gayesini istihdaf eylemiş olur. Zaten mücrimler hakkında ceza vermekden asıl gaye de bu cihetleri teminden başka değildir.

216 - : Uhrevî mesuliyet de bir cezadır, hem de en büyük, en müthiş bir cezadır. Bundan maksad, caninin yapmış olduğu cinayetten, meselâ katil hâdisesinden dolayı ebediyet âleminde cezaya müstahik olmasıdır. Bu Öyle bir cezadır ki, bunun dehşetinden dolayı her mutekid insan tirtir titrer, cinayet tarafına eri cüz´î bir temayül bile göstermeğe cüret edemez. Bu ceza, bu cihetle en kuvvetli bir müeyyide! ahlâkiyya teşkil etmekdedir.

Filhakika nizamı âlem için en mükemmel müeyyide, mesuliyeti uh-reviyye endişesidir. Bir kısım caniler, herhangi bir sebeple veya bahane ile dünyevî cezadan masun kalabilirler. Böyle bir masuniyet imkânını düşünen bazı kimseler ise bir takım cinayetlere mücaseret ederler. Fakat bir mu´tekid insan, dünyevî cezadan kurtulabilse de uhrevî cezaya çarpılacağını her halde düşünür, bu düşünce ise şübhe yok ki, insaniyet muhitinde cinayetlerin azalmasına pek çok yardım eder.

Maahaza beşeriyet hasebiyle cinayette bulunmuş olan mutekid bir insan, uhrevî cezadan kurtulmak İçin cinayetini itiraf ederek hakkında dünyevî cezanın tatbik edilmesine muvafakat eder. Çünkü töbekâr olub halini ıslah eden ve hakkında, dünyevî cezanın tatbik edilmesine muvafakat gösteren metin itikadü bir müminin uhrevî azabdan kurtulacağı kaviyyen me´muldür. Bunun neticesinde de hem cinayet hâdisesi meydana çıkmış, hak yerini bulmuş, hem de başkalarının intibaha için mükemmel bir vesile vücude gelmiş olur.

Cinayetlerin ve bilhassa haksız yere olan katillerin uhrevî. mesuliyetleri hakkında pek müdhiş ayatı kur´aniyye ve ahadisi şerife vardır. Biz burada bu katil hâdiselerini yedi kısma ayırarak bunların haklarındaki dinî tehdidatı kısmen kaydedeceğiz:

(1) : (Bir mümini haksız yere bir adavet neticesi olarak öldürmek): Bu, Allah Tealâ´ya şerik ittihazından sonra günahların en büyüğü sayılmakdadır. Bu cinayeti irtikâb eden bir mücrim, cehennem azabına ebediyen müstahik olur. Nitekim Kur´anı mübin´de buyurulmuştur.

Yani : her kim bir mümini kasden öldürürse müstahik olduğu ceza, içinde muhalled kalmak üzere cehennemdir. Ona Allah Tealâ gazab etmişdir, lanet etmişdir ve ona büyük azab hazırlamışdır. ´Ne elîm âkibet.

Malûmdur ki, müşriklerden, Hak Tealâ´yı münkirlerden başka hiç bir kimse cehennemde. müebbeden muazzeb olmayacakdır. Mümin olan bir katil ise böyle ebedî bir cezaya giriftar olmayacakdır. Fakat yapdi-ğı cinayet o kadar büyükdür ki, ondan dolayı böyle ebedî bir cezaya müstahikdir. İşte âyeti celîlede buna işaret olunmuşdur.

Maahâza bir kimse, bir mümini mahza mümin olduğundan dolayı öldürürse veya bir mümini haksız yere öldürmeği halâl görürse zaru-riyyatı diniyyeden oian bir hükmü inkâr etmiş, bu sebeple ebedî azaba giriftar bulunmuş olur.

Bir hadisi şerifde de buyurulmuştur. Nesal

Yani: bir mümini haksız yere öldürmek, Allah Tealâ´mn nezdi kib-riyasında bütün dünyanın zeval bulmasından daha büyükdür.

İşte bir mümin hakkında zulmen yapılan bir cinayetin indi ilâhîdeki fecaati.

Diğer bir hadisi nebevide de buyuruîmuştur. Tirmizî.

Yani: Eğer gök ve yer ehli toplanıp bir müminin kanında - kati edilmesinde ortak bulunsalar elbette Allah Tealâ hepsini de yüzleri üstüne cehenneme atar, hepsini de hûr ve zelîl eder.

Artık böyle bir cinayetin uhrevî mesuliyetinden insan titremez mi?.

(2) : (Müslümanların zimmetinde, ahd ve e mananda bulunan bir gayri müslimi haksız yere öldürmek): Bu da pek büyük bir günahdır. Bunun uhrevî mesuliyeti de pek elimdir. Bir hadisi şerifde buyurulmuşdur. Diğer bir rivayette de diye varid olmuşdur. Buharî, Süneni Neseî.

Yani : bir kimse, müslümanlar ile muahede yapmış olan bir gayri müslimi, veya islâm tabiiyetini kabul etmiş bulunan bir zimmîyi Öldürürse cennetin kokusunu koklayamaz, yani, cennete nailiyete müstahik olmaz. Halbuki cennetin güzel kokusu, kırk senelik bir mesafeden gelir, insanın meşamını ta´tîr eder. Ne büyük mahrumiyet!.

İşte böyle bir cinayetin uhrevî mesuliyetini her mümin düşünmeye" mecburdur.

(3) : (iki veya daha ziyade kimselerin toplanıp biribirini öldürmeleri) : Bu da pek müthiş bir günahdır. Böyle bir "hâdise neticesinde Ölen de, öldüren de uhrevî mesuliyetden yakasını kurtaramaz. Nitekim bir hadisi şerifde

Camiüs´sagîr.

Yani : iki müslüman, kılıçlarîyle biribirini karşılayib da biri diğerini Öldürecek ojtsa öldüren de, ölen de cehennemdedir. Denildiği: Yâ Resûlâllah!. bîri katildir, ya maktul olan diğeri neden cehennemlik oluyor?. Buyurdu ki: şüphesiz o da arkadaşını öldürmeğe haris bulunmuş-dur.

Demek ki biifil kati değil, katle azm de böyle dehşetli mesuliyete . sebep oluyor.

Binaenaleyh bu gibi cinayetlere müncer olabilecek münazaalardan kaçınmak dinen bir vecibedir.

(4) : (İhtiyaç korkusiyle veya iffete mugayir bîr hareketin setri maksadiyle bir cenini, bir çocuğu öldürmek): Bu da pek dilsûz bir cinayet olduğundan pek büyük bir günahdır, bu da pek azîm uhrevî mesuliyeti calibdir.

Bir âyeti kerimede buyurulmuşdur.

Yani: çocuklarınızı maişet korkusiyle öldürmeyiniz. Biz, sizi de onları da merzuk ederiz.

Herhangi bir endişe ile olursa olsun böyle bi rcinayete cüret etmek, dünyevî mücazatdivn başka uhrevî mücazatı da, mesuliyeti de müs-telzim olacakdır. Binaenaleyh1 bundan her mutekid insan son derece ka-Çinır. Cenîn bahsine müracaat!.

(5) (Bir kimsenin intihar etmesi, kendi kendisini öldürmesi) Bu da pek dehşetli bir cinayetdir, günahı da, uhrevî mesuliyeti de o derece büyükdür. .

Bir insan, hasta olur, müzayaka içinde kalır, bazı elim hâdiselerle karşılaşabilir. Fakat bu hâle karşı sabr etmesi, takdiri ilâhiye razı olması icab eder. Böyle bir takdire razı olmak ubudiyet muktezasıdır. Bu rızanın mevcudiyeti ise nahoş hallere karşı sabr etmekle tecelli eder. Nitekim bir hadisi şerifde sabır, imanın yarısıdır buyurulmuşdur.

ihyaüTulûmda yazıldığı üzere insanın arzusuna tevafuk etmeyen bir takım şeylere kargı sabır etmesi, bir faziletdir. Bahusus musibetlere, meselâ: muhterem zatların vefatlarına, mâlların helakine sıhhatin maraz ile zevaline, azanın bozulmasına, gözün ârna olmasına vesair mütenevvi belâlara karşı sabır etmek makamatı sabrın en yükseğidir. Sabır edenler için ise pe kçok mükâfat vardır. Nitekim bir âyeti kerîmede buyuıulmuştur.

Yani: dabır edenlere mükâfatları hesabsız olarak ihsan buyurula-cakdır. Sabır etmeyib herhangi nahoş bir hâdiseden dolayı intihara cüret göstermek İse büyük bir ma´siyot olduğundan pek büyük bir mesuliyeti cahbdir.

intihar eden, bu cüretile istemediği bîr hadiseden kurtulmuş mu olacak!. Bilâkis o hâdiseden binlerce kat elem âver olan felâketlere, azablara maruz kalacak, yaptığına pek çok nedamet edecek, fakat bu nedamet faide vermeyecekdir.

Hak Tealâ Hazretleri nefislerinizi Öldürmeyiniz diye bu cinayetden nehy etmiş olduğu halde insan, buna nasıl cüret edebilir. Bunun elîm akıbetini düşünmesi icab etmez mi?

Teysirülvusul1 de yazıldığı üzere Resuli Ekrem, sallâllahü aleyhi ve-sellem efendimiz, Hayber gazvesine iştirak edib müslüman bulunduğunu iddia eden-bir şahıs hakkında «o ehli nârdır» diye buyurmuştu. Harb başlayınca bu şahıs, şiddetli bir mukatelede bulunarak bir çok cerihalar aldı. Buna şahid olan bazı zatlar tarafından «Yâ Resulâllah!. Siz fülân şahıs hakkında «ehli nârdir» buyurmuşdunuz, halbuki o şiddetli muharebelerde bulunarak vefat etti» denildi. Nebiyyi hikmet beyan hazretleri tekrar «O ateşe atıldı» diye buyurdu. Bazı kimseler hemen hemen şübheye düşecek bir hale gelmişlerdi ki, o şahsın henüz vefat etmediği, fakat kendisinde şiddetli bir ceriha bulunduğu söylendi. Vak-tâ ki, gece oldu, bu cerihaya sabr edemeyerek kılıcının üzerine düşüb kendisini Öldürdü. Keyfiyet Resuli Ekreme haber verilince: «Allahü Ek-ber. Şahadet ederim ki, ben Allahın kulu ve resulüyüm» diye buyurdu ve Bilâli Habeşîye emr ederek nâs arasında şöyle nida ettirdi

Buharı ve Müslim.

Yani: Şübhe yok ki cennete müslüman olan kimseden başkası gir-meyecekdir ve yine şübhe yok ki, Allah Tealâ bu dini fâcir bir kişi ile do te´yid buyurur.

Demek ki, imandan, tâatden mahrum ola nbir kimsenin din namına hizmeti görülse de bu, onun azabı ilâhîden kurtulmasına vesile olamaz. Nitekim bu müntehir de böyle bir hizmetde bulunmasına rağmen irtikâb etdiği intihar cinayetinden dolayı* azaba müstahik olmuşdur.

Binaenaleyh intihar suretiyle olan bir katli nefsin de. uhrevî mesuliyetini düşünmek her mutekid insan için mühim bir vazifedir.

(6) : (Bir insanı velev ki ölüm döşeğinde bulunsun, velev ki kendi emriyle olsun Öldürmek) : bir cinayetdir. Bunun da uhrevî mesuliyeti pek ağırdır.

âyeti kerimesi, böyle bir cinayeti kat´iyyen nehy etmekdedir.

Yani: Allah Teaiâ´nın haram kıldığı nefsi de öldürmeyiniz, "haklı yere olan müstesna, tşte size bunu vasiyet buyurmuşdur. Tâ ki düşü-nesiniz, muktezasına göre hareket edesiniz. Akla, hikmete, muhalif ha-reketde bulunmayasınız.

Kütübi fıkhiyyemizde ve bilhassa «Elm,uhallâ» da yazıldığı üzere can vermekde olan bir insan dâ tam hakkı hayata mâlik bir insandır. Hattâ cesedinin yarısından canı çekilmiş olan bir insanı öldüren, onun kanını zamin olur. Şübhe yok ki böyle bir insan da tam zî hayat hükmündedir. Bunun içindir ki, bir insan bir ületden veya bir cerihadan veya amden veya hataen yapılan bir cinayetden dolayı teslimi ruh edecek bir halde iken bir karibi vefat etse o karibe vâris olur. Kendisine bir malını vasiyet etmiş olan bir kimse vefat etse o mala vasiyet tarikiyle temellük eder. Ve bir gayri müslim bu halde aklı başında olarak islâmiyeti kabul etse ihtidası makbul, kendisine müslüman olan karib-leri var ise vâris olur.

Demek bu insan, tam hukuka mâlik, zî hayat bir şahisdır. Ehli şe-rîatden vesaireden iki kimse tasavvur olunamaz ki bu insanın bu hayatında ihtilâf etsin. Artık böyle zî hayat bir insanı haksız yere öldürmek islâm hukukunca kat´iyyen haramdır, memnudur. Böyle bir şahsın kendi ölümünü tacil etmesi, kendisinin öldürülmesine razı olması, emir vermesi asla halâl olmaz.

Binaenaleyh böyle bir insanı öldüren, şübhe yok ki masum bir nefsi Öldürmüş olur. Artık onu amden kim kati ederse hakkında ya kısas, ya diyet veya müfadat lâzım gelir. Ve onu kim hataen kati ederse kendisine keffaret, âkilesi üzerine de diyet lâzım gelir. Nitekim bu hususu ileride de izah edeceğiz.

Şübhe yok ki hayatımız bir vediai ilâhiyyedir. Bir müsaadei şer´iy-ye olmadıkça bunu başkalarının izale etmesi asla caiz olamaz. Son nefeslerini yaşadıklarına etıbbanın kani oldukları nice hastaların bilâhare şifa bularak senelerce yaşadıkları daima görülmek dedir. Hali ihti-zarda bulunarak pek şiddetli elemler içinde kıvrandığı bahanesiyle bir hastanın hayatına biran evvel hatime vermek salâhiyeti, birçok cinayetlere sebeb olabilir. Bir çok suikasdler, bu bahane ile cezadan beri olarak irtikâb edilebilir. Bunun muayyen bir mikyası olamaz, bir kaç kişinin buna lüzum göstermesi, bu hususda bir kaç kimsenin karâr vermesi, melhuz fecayii bertaraf edemez. Hastanın geçtiği ıztırabat saika-siyle veya hangi mülâhazat sebebiyle bu öldürülmesine muvafakat etmesi de böyle bir cinayete meşruiyet veremez. Doğrusu budur ki böyle bir hareket; keyfî kanaatlere istinaddan hâli olamaz, bir nice gayri ahlâkî neticelere müncer olmakdan kurtulamaz.

Şunu da düşünmelidir ki, dinî bir terbiyeye mâlik olan insanlar, çektikleri hastalıkların, ıztırapların mükâfatına nail olacaklarına kani-dirler. Onları muvakkat bir ıztırabdan kurtarmak için bu ebedî mükâ-fatdan mahrum bırakmak doğru olamaz. Şifa bulmak için insan ne acı, zehirli ilâçlara tahammül eder. Ya ebedî bir hayata, bir saadete naili-yet için muvakkat bir elem ve ıztıraba tahammül edemez mi?

Velhâsıl: böyle bir bahane ile yapıla nkatillerin uhrevî mesuliyeti de tasavvurların fevkindedir.

(7) : (Katil, cani sanılan bir insanı lâyıkiyle tahkikat .yapmadan ölüme mahkûm etmek) : Bu da pek büyük bir ma´siyyetdir. Bunun uhrevî mesuliyeti de mu´tekid insanları titretecek kadar büyükdür. Lâzım gelen tedkikat bihakkin yapılmadan bir İnsanın katline hüküm verilmesi, şübhe yok ki ruhi adaleti sızlatır, içtimaî hayatı perişan eder.

«Muhtasarı Ebiz´ziya» şerhinde Muhammedü´hırşî diyor ki: Bütün milletlerde dini muhafazadan sonra müraatı vacib olan zaruriyatin en müekkedi, kanlardır. Bu, nüfusı muhafaza me´selesidir. Bir hadisi şerifde buyurulmuşdur.

Yani: Kıyamet gününde nâs arasında muhakemesi yapılıb hükmü verilecek ilk şey, kanlar hakkındadır. Binaenaleyh bunun şanına çok ehemmiyet vermek lâyıkdır.

Diğer bir hadisi şerifde de buyurulmuştur.

Yani: Her kim bir müslümanın kanının dökülmesine velev bir kelimenin bir harfi ile, meselâ: «öldür» sözünün ilk harfiyle iştirak etse kıyamet gününde iki gözünün ortasında «Allanın rahmetinden ümidi kesilmiştir» diye yazılmış olarak meydana gelecektir. Ne feci âkibet!

Diğer bir hadisi şerifde de buyurulmuştur. Taberanî, Beyheki.

Yani: biriniz, bir kişinin zulmen Öldürüldüğü yerde sakın durmasın. Çünkü orada hazır bulunup da onu o ölümden kurtarmayanların hepsi üzerine lanet iner. Ve biriniz bir kişinin zulmen döğüldüğü yerde de sakın durmasın. Zira orada hazır bulunanların hepsi üzerine onu o-zulümden müdafaada bulunmadıkları anda lanet nüzul eder. Ne korkunç hâile!..

Velhâsıl: bir bî günahın katline hüküm vermek veya onun hu katlinde herhangi bir suretle medhaldar olmak veya onun bu zalimane katledilmesini lâubaliyâne bir surette seyre dalmak büyük bir günah-dır, bunun uhrevî mesuliyeti pek ziyadedir. Bu mesuliyet endişesi ise mutekid olan nezih ruhlu insanlar için dünyevî cezaların pek fevkinde-dir. îşte cemiyeti beşeriyeyi birçok cinayetlerden kurtaracak olan da asıl bu uhrevî mesuliyet itikadıdır. [27]

Diyetlerin Nevîlerl Ve Mikdarlakı :

217 - : Diyetler, îmamı Âzam´a´ göre altın, gümüş, deveden verilmek üze.re üç nevidir. îmameyne göre diyetler, sığır, koyun, elbise olarak da verilebilir. Bu halde diyetler altı nev´e ayrılmış bulunmakda-dır. Zamana ve muhite göre mübadele vasıtaları, mikyasları değişebileceği cihetle diyet hususunda bu muhtelif neviler muteber bulunmuş-dur.

218 - : Diyetlerin mikdarma gelince nefsine aid diyetlerin mik-darı, maktullerin hür ve erkek olup olmadığına göre değişeceği gibi de-´ veden verilecek diyetlerin nev´i de katlin şibhi amd olub olmadığına göre tebeddül eder.

Şöyle ki: hür bir erkeğin diyeti kâmilesi, bin dinar veya on bin dirhemi şer´î gümüş veya yüz deve veya iki yüz sığır veya iki bin koyun, yahut her biri iki parçadan ibaret olmak üzere iki yüz kat elbisedir.

Hür bir kadının diyeti kâmilesi ise bunların yansıdır. Erkekler i!;: kadınların diyetîeri arasındaki bu fark, kendilerinin arasında maddî zararlar bakımından mevcut olan bir farktan neşet etmektedir,

Malum olduğu üzere islâm hukukunda erkekler ile kadınlar arasında hayat itibariyle bir müsavat kabul edildiği cihetle bunlardan herhangi birinin nefsi mukabilinde diğerinin kısası icap etmektedir. Nitokim ileride göiülecektir. Fakat maddî, malî zararlar itibariyle bunların arasında umumî bir bakımdan bir fark gözetilmiştir. Çünkü erkekler, daha ziyade müstahsil olmak, ailelerinin maişetlerini temine çalışmak, yurtlarmın müdafaasına koşmak itibariyle kadınlardan daha mühim bir mevkie, bir mükellefiyete sahiptirler.

Binaenaleyh erkeklerden birinin ziyaı, cemiyetin sinesinde maddeten daha büyük bir ceriha vücude getirmiş olabilir, işte bu gibi farklara binaen malî tazminat hususunda erkeklerin diyetleri kadınların diyetlerinden ziyade olarak kabul edilrnişdir.

219 - : Köleler ile cariyelerin diyetlerine gelince bunlar da kendi kıymetleri mikdarında bulunmakdadır. Şu kadar var ki, bir kölenin kıymeti, bir hürrün diyetine müsavi veya ondan ziyade olursa - hürriyetin şerefine binaen - hürrün diyetinden on dirhem mikdarı noksan verilir.

Kezalik: bir cariyenin Kıymeti de bir hurrenin diyetine müsavi veya ondan zaid bulunursa hurrenin diyetinden on dirhem mikdarı eksik verilir.

Meselâ: hataen öldürülen bir cariyenin kıymeti beş bin dirhem olsa velîsine dürt bin dokuz yüz doksan dirhem verilmek lâzım gelir.

Bodayi, Dürer.

Kezalik: köle veya cariyenin âzasından birinde yapılan cinayetten dolayı da hur veya hurre için mukadder olan diyet mikdarı nisbetinde kıymetine göre diyet takdir olunur.

Meeaiâ: hurrun kesilmiş bir elinin diyeti, diyeti kâmüenin nısfı olduğu gibi bir kölenin kesilen bir elinin diyeti de kendi kıymetinin nıstı mikdar] d ir. Şayet bu kölenin nısıf kıymeti, beş bin dirhem veya daha ziyade olursa diyet, beg bin dirhemden beş dirhem noksan olarak verilir.

220 - : Şibhi amd suretinde icab eden diyetlerin deve cinsinden verilmesi iltizcm edildiği takdirde her diyet için dört neviden yirmi be-şor aded olmak üzere yüz deve verilir. Bu neviler; binti mehaz, binti le-tün, hıkka, ve cezea denilen develerdir.

Hataen katilden dolayı deve cinsinden verilecek bir diyet ise beş neviden yirmişer aded olmak üzere yine yüz devedir. Bunlar da ibni me has ile yukarıda yazılı dört nevi deveden ibaretdir.

(1) Binti mehaz, iki yaşına girmiş dişi devedir.

(2) Binti lebûn, üç yaşma girmiş dişi devedir.

(3) Hıkka, dört yaşına giren dişi devedir.

(4) Cezea, beş yasına girmiş dişi devedir.

(5) Ibni mehaz, iki yaşına girmiş olan erkek devedir.

221 - : Diyetlerin deveden verilmesi herhalde lâzım değildir. Bu hususda katil, muhtardır, dilerse altundan veya gümüşden de verebilii1-Velev ki kati, şibhi amd suretiyle vuku bulmuş olsun. Bedayî, Hindiyy

Türkiye´de minelkadîm yüsr ve suhulete mebni diyetlerin gümüşden verilmesi müteamel ve mütearef bujunmuşdu. Bu cihetledir ki, vaktiyle yirmi kuruşa rayiç olan ve her biri yedi buçuk dirhem, yani: yüz yirmi kırat sikletinde bulunan ve seksen üç .ayarında bulunmuş olmakla hâlis dirhemlerden sayılan sîm mecidiyelerden veznen diyetin verilmesi tecviz olunmuştur. Her kırat, dö´rt buğday ağırlığında sayılıb beş arpaya müsavi hisab edilmektedir.

Binaenaleyh bir hurrun diyeti kâmilesi: (1166 = bin yüz altmış altı) mecidiye ile bir mecidiyenin sümsanı mikdarı bulunmuşdur ki, mecmuu yirmişer kuruşdan (23336)´ kuruş, on iki para, bir pul eder.

Diyetlerde dirhemi şer´î muteber olduğundan diyetler bu mikdar üze ver He gelmişdir.

«Mîyarül´adale»de diyetler, dirhemi örfîye göre hisab edilmiş olduğundan bir diyeti kâmilenin tutarı (1333) aded mecidiye ile bir çeyrek mecidiye ve bir kuruşlukla yirmi para gösterilmişdir ki, mecmuu (26666) - yirmi altı bin altı yüz altmış altı kuruş, yirmi paradan ibaretdir. Fakat bu hisab, mülga fetvahane! âlice muteber tutulmamıştır.

Dirhemler için islâm hukukunda mikyaslar bahsine müracaat!.

222 - : Azanın diyetlerine gelince insanda el ,ayak, kulak, dudak, göz, kaş gibi çift olan uzuvlardan her ikisinin diyeti, nefsin diyeti kâ-miîesine müsavidir. Bunlardan birinin diyeti ise bir diyeti kâmilenin nısfı mikdarıdır.

Meselâ: Bir eli hataen kesilen bir erkeğe beş bin dirhem, bir kadına da iki bin beş yüz dirhem diyet verilmesi lâzım gelir.

Kadınların memeleri ve meme başları çift uzuvlardan sayılır. Erkeklerin memelerinde ise muayyen bir diyet yokdur, bunların kesilmesinden dolayı «hükümeti adi» icab eder. Cevhere, Mecmaül´enhür.

223 - : Kirpikler, göz kapakları gibi adetleri dört olan uzuvlardan her birinin diyeti de bir diyeti kâmilenin dörtte biri nisbetindedir.

Lisanın, aklın diyetleri de birer diyeti kâmiledir. Binaenaleyh bir kimse, bir hata neticesi olarak birisinin dilini kesse veya yapdigi bir cinayet yüzünden Dir kimsenin aklını izale ederek mecnun olmasına sebebiyet verse üzerine bir diyeti kâmile lâzım gelir ki, erkek hakkmds gümüşden on bin, kadın hakkında beş bin dirhemdir.

Bîr kimsenin meselâ: arkasına vurup da selisülbevle mübtelâ olmasına sebebiyet´ veren şahıs üzerine de bir diyeti kâmile lâzım gelir. Hin-diyye, Mülteka.

224 - : Ellerdeki, ayaklardaki parmaklardan her birinin ersi - diyeti de bir diyeti kâmilenin onda biri mikdarıdır. Üç mafsalli parmaklardan her mafsalın ersi bir parmak diyetinin üçd^ biridir. İki mafsal-li parmakların ersi de bir parmak ersinin yarısıdır. Yarım mafsal için de hükümeti adi icab eder. Cevhere, Mecmaül´enhur.

225 - : Dişlerden her birinin ersi, sahibinin diyeti kâmilesinin yirmide birine müsavidir. Binaenaleyh erkeğe aid bir dişin ersi, Jaeg yüz: kadına aid bir dişin ersi de iki yüz elli dirhemdir. Dürer.

226 - : Muziha denilen yaralardan her birinin diyeti, diyeti kâ milenin yirmide biridir. Hâşimenin diyeti, diyeti kâmilenin onda biridi". Münafcküenin diyeti, diyeti kâmilenin onda birile onda birinin nısfıdır Yani: bu yarayı alanın diyeti, erkek ise bin beş yüz, kadın ise yedi yii^ elli dirhem gümüşdür. Amme denilen şeccenin diyeti de diyeti kâmilenin üçde biri mikdarıdır. Hindiyye, Tenkih.

227 - : Diyetlerin mikdarı; maktullerin, mecruhların müslüman olub olmamalariyle tebeddül etmez. Bu hususda bunların aralarında zü-kûret, hürriyet, ismet gibi dünya ahkâmı itibariyle mevcud olan müsavat, nazara almmışdır.

Bu meseleler Hanefiyyeye göredir.

«(Malikîlere göre diyetler; yalnız altından, gümüşden veya deveden verilir. Bir müslümanın diyeti kâmilesi için Bâdiye ahalisinden yüz deve alınır, Şam, Mısır, Mağrib ahalisinden bin dinarı şer´î alınır, İrak, Fâ-ris, Horasan ahalisinden de on iki bin dirhemi şer´î alınır. Demek buralarda bu suretle diyet verilmesi mütearef bulunmuştur.

Bir müslim erkeğin diyeti, gümüşden on iki bin dirhemdir, bir müs-limenin diyeti de bu mikdârın yarısıdır.

Zimmî veya müteahid olan kitabîlerin, kitabiyyelerin diyetleri tfe müslimlerin ve müslimelerin diyetleri nısfına müsavidir.

Mecusîlerin, mürtedlerin diyetleri de müslümanların diyetlerinin beş-de birinin sülüsüne müsavidir. Binaenaleyh bir mecûsînin diyeti (800 -sekiz yüz), bir mecusiyyenin diyeti de (400 - dört yüz) dirhemdir.

Bu gayri müslimlerin cerh ve kat cinayetlerinden dolayı kendi diyeti kâmilelerine göre müstahik olacakları diyetler de, müslümanların kendi diyeti kâmilelerine nazaran müstahik olacakları mikdarlar ile müte-nasibdir. Meselâ: bir müslim, bir 3ecceden dolayı kendi diyeti kâmileei-nin meselâ yirmide birine müstahik olsa bir mecusî de ayni secceden dolayı kendi diyeti kâmilesi olan sekiz yüz dirhemin yirmide birine müs tahik olur.

( îmami Mâlike göre köleler ile cariyelerin kıymetleri de bâliğen mâ beleğ verilir. Hür kimselerin diyetlerinden fazla da olsa tenkis edilmez. Bu, itlaf edilen bir malın kıymetini tazmin gibidir. İmamı Şafiîye ve îmamı Ebu Yûsüf´den bir kavle göre de böyledir. Bedayî, Muhtasarı Ebiz-ziya, Şerhi Kebîr, Düsûkî.)

(Şafiîlere göre diyetlerin deveden verilmesi asıldır. Şöyle ki: Bir müslim hakkında şibhi amd ve bazan arad suretiyle vuku bulan katilden dolayı lâzım gelen diyet, yüz deveden ibaretdir ki bunlar, otuzu hıkka, otuzu cezea, kırkı da halife, yani: yüklü olmak üzere üç kısma ayrılır. Hataen katilden dolayı lâzım gelen yüz deve de yirmişerden ibaret olmak üzere binti mehaz, binti lebûn, ibni lebûn, hıkka, cezea kısımlarına ayrılır.

Bu develeri bulub veliyyi cinayete teslim etmek kabil olunca diyety ba^ka nevi emvalden tediye edilemez. Meğer ki iki tarafın rızası bulunsun. Fakat develerin verilmesi lâzım gelen mahalde deve bulunmazsa veya bulunduğu halde kıymetleri semeni mislinden ziyadeye çıkmış olursa müslim bir nefsin diyeti kâmilesi, bin dinar veya on iki bin dirhem gümüşden ibaret olur.

Bu, İmamı Şafiînin kadim içtihadına göredir. Muahhar içtihadına göre icab eden develerin teslimi lâzım geldiği yerdeki ve gündeki kıymetleri nazara alınır. Develer bulunmadığı takdirde bu kıymet, bâliğen mâ-beleğ tediye edilir. Develerin yalnız bir kısmı mevcud olunca da bunlar ile beraber mütebakisinin de kıymetleri verilir.

Kadınların diyetleri, erkeklerin diyetlerinin yarısıdır.

Gayri müslimlere gelince bunların diyetleri mikdarı, aralarındaki ihtilâfı dine mebni tebeddül eder. Meselâ: bir Yan udinin veya bir Nasranî-nin diyeti kâmilesi, dört bin, bir mecüsinin diyeti kâmilesi de sekiz yü-a dirhemdir. Tunfetül´muhtaç, Muhtasarı Müzeni.)

(Hanbelîlere göre de diyetler, deveden, sığırdan, koyundan, altın ile gümügden olmak üzere beş kısma ayrılır. Bunlar diyetde usuldendir. Men aleyhiddiye, bunlardan her hangisiyle diyeti ödeyecek olsa men lehüddi-yenin kabul etmesi icab eder.

Bunların mikdarlarına gelince bir hür müslimin diyeti kâmilesi, yüz deve veya iki sığır veya iki bin koyun veya bin miskal altun veyahut on iki bin dirhem gümüşdür. Bu dirhemlerden her onu, yedi miskal ağırlığında bulunur. Bunlara «dirhemi islâmî» adı verilmektedir.

Diyetlerin iki yüz kat elbise olarak verilebileceğine dair bir kavi de vardır. Bunlar, üçer parçadan ibaret bulunur.

Hurrei müslimenin diyeti, hür müslimin diyetinin yarısına muadildir.

Zimmî, muahİd, müste´min olan kitabîlerin diyetleri de müslimîerin diyetlerinin nısfı derecesindedir. Mecusîlerin veaaîr putperestlerin diyetleri de sekiz yüz dirhemdir.

Bu gayri müslimîerin cerh ve kat cinayetlerinden dolayı müstahik olacakları diyetler de kendi diyeti kâmilelerine nazaran müslümanların diyetleri nisbetinde tayin edilir. Meselâ: bir müslimin bir cerhden dolayı alacağı diyet, kendi diyeti kâmilesinin dörtte birine müsavi olsa bir kitabînin böyle bir cerhden dolayı alacağı diyet de kendi diyeti kâmilesinin dörtde birine müsavi olur. Neylül´meârib, Keşşaf ül´kma.)

(Zahirîlere göre de katli amdden veya hatadan dolayı verilmesi lâzım gelen diyet, yüz deveden ibaretdir. Hüküm mevziinde deve bulunmaz sa orta halli develerden yüz adedinin kıymeti verilmek icab eder. Bunlarda te´cil yokdur. Bu develer yirmişerden şu beş kısma ayrılır: Binti me haz, benî lebûn, benatı lebûn, hıkka, cezea.

Diyeti ödeyecek olan, bunların hepsini de tetavvuan dişi deve olarak verebilir, bu güzeldir. Elmuhallâ.) [28]

Diyetlerin Ödenecekleri Vakitler

228 - : Bir diyeti kâmile, üç taksit ile üç senede ödenir. Şöyle k: hüküm vaktinden itibaren birinci ssne sonunda diyetin üçde biri, ikinci sene sonunda diğer üçde biri, üçüncü sene sonunda mütebakisi ödenir.

Kezalik: müşterek bir katil hâdisesinden veya katilin mechuliyetin-den dolayı bir diyeti kâmile ödemesile mahkûm olan müteaddid kimselerden her biri, kendi hissesine isabet eden mikdari üç taksit ile üç senede eda eder. Bedayi, Hİndiyye.

229 - Uzuvlara aid cinayetlerden dolayı verilecek diyetlere gelince bunların mikdarı, diyeti kâmilenin üçde birini geçmezse birinci sene hitamında verilir. Uçde birinden ziyade olursa üçde biri birinci sene hitamında, mütebakisi de ikinci senenin sonunda verilir. Diyeti kâmilenin üc-de ikisinden ziyade olduğu takdirde de bu ziyade mikdar, üçüncü senenin hitamında tediye edilir. Bahri Râik.

230 - : Diyetler, caninin âkilesi tarafından verileceği takdirde ba-kıhr: Eğer âkile, kavm ve aşiret ise bir diyeti kâmileyi üç sene içinde öderler. Ehli divandan ibaret ise bu diyeti alacakları üç atiyeden tediye ederler. Reddi Muhtar.

231 - : Hataen katilden dolayı diyet, âkile üzerine lâzım gelir. Bu nu üç senede öderler. Hazreti Ömer, bu veçhile hükm etmişdir. Bu hu susda sahabei kiramın icmaı vardn.

Şibhi amd´de ve kendisine şübhe dahil olan amdde ise ihtilâf vardır. Hanefiyyeye göre bunlardan dolayı diyet üç senede ödenir. Şu kadar var ki, şibhi amdin diyetini âkile öder, alel´itlâk amdin diyetini de cani tediye eder. Oğlunu amden öldüren bir şahsın vereceği diyet gibi ki, bu amde şübhe dahildir. Bedayi.

(Eimmei selâaeye göre de diyetlerin büyük bir kısmı üç sene içinde tediye edilir. Nitekim âkile bahsinde vazılacak´dir. Fakat İmam Şafiîyo göre amden katilden, meselâ: bir şahsın kendi oğlunu amden öldürmesinden dolayı icab eden diyet, halen eda olunur, bunda te´cil carî olmaz

Çünkü amd, esbabı müşeddideden olduğu cihetle cani hakkında tahfife mahal yoktur. Bundan dolayıdır ki, bu diyeti yalnız cani verir, bunu âkile yüklenmez. .

Fakat Hanefîlere nazaran bu te´cil, usuli şer´iyyesi da