Tenkit Psikolojisi By: rabia Date: 10 Mart 2010, 14:53:59
Tenkit Psikolojisi
Hatalarýmýzýn uygun þekilde bizlere ifade edilmesi ve bizim bunu kabul etmemiz, þahsî kemâlât açýsýndan gereklidir. Birçok insanýn hiç hoþlanmadýðý tenkitte gaye ve ölçü ne olmalýdýr, Peygamberimiz’in (sas) bu husustaki metotlarý nelerdir?.. Menfî tenkidi alýþkanlýk haline getiren kiþilerin þuuraltýnda hangi düþünceler yatýyor olabilir, menfî tenkitçilerin toplum içindeki yeri nedir?.. Tenkidin ferdî ve içtimaî hayatta sebep olduðu hasarlar, olumsuzluklar... Tenkitte mihenk taþýmýz ne olmalýdýr?
Her þeyi tenkit eden bir adam bir tabloyu da tenkit etmiþ. Yanýndaki: ‘Sen hiç bu kadar güzel bir eser meydana getirdin mi?’ deyince, adam: “Arkadaþým ben yumurtlamayý bilmem; ama bir yumurtanýn saðlam veya çürük olduðunu pek âlâ anlarým.” diye cevap vermiþ.
Birilerinin tenkit ettiðini, birilerinin de tenkit edildiðini sýk sýk görürüz. Acaba insanlar niçin tenkit eder? Tenkit etmenin arkasýndaki psikolojiler nelerdir? Tenkidin faydalarý var mýdýr? Müspet tenkit nasýl yapýlýr? Tenkidin insan psikolojisine tesirleri nelerdir?
Tenkit; sözlü, yazýlý veya fiilî olabilir. Lûgat mânâsýyla tenkit; herhangi bir insan, eser veya konunun, doðru-yanlýþ, eksik-fazla, güzel-çirkin yanlarýný bulup gösterme iþidir. Tenkidin ahlâkî zâviyeden iyi veya kötü olarak vasýflandýrýlmasý; kime, ne zaman, nerede, hangi dozda, hangi maksatla ve ne niyetle yapýldýðýna baðlýdýr. Bu açýdan bakýlýnca tenkit, müspet tenkit (yapýcý olan, fayda saðlayan) veya menfi tenkit (yýkýcý ve zarar veren) olarak ikiye ayrýlýr. Tenkidin tesiri de yukarýda zikredilen hususiyetlere baðlý olarak farklýlýklar gösterebilir.
Kiþi niçin tenkit eder?
Ferdî ve içtimaî hayatýn daha iyi hâle gelmesi için hatalarýn fark edilip usûlünce ifade edilmesi yararlýdýr. Ancak bu ifade þeklinin kiþiye ve çevresine zarar vermemesi ve ifadelerin iyi niyetli olmasý gerekir. Bu þekilde yapýlan müspet tenkitlerde yanlýþý düzeltme mülâhazasý vardýr.
Aile ve cemiyette menfî tenkide kilitlenenler, giderek her þeyde bir olumsuzluk arama gibi bir duruma düþerler. Bu þekilde tenkidin bir alýþkanlýk olarak yapýldýðý sýk görülür.
Yýkýcý tenkidin gerisinde hissî ve nefsî mülâhazalar yatabilir. Rekabet ve kýskançlýk da, kiþiyi sürekli tenkide sürükler. Bu durumda tenkide mevzu olan hususu düzeltme ve çözme gayesi veya iyi niyet olmadýðý için, iki taraf da bundan zarar görür. Kýsacasý ‘üzüm yemek yerine baðcýyý dövmek’ niyeti ile konuþmamak gerekir. Deðerlendirmelerde samimi olmak, hissî ve nefsî mülâhazalarý terk etmek, çoðunlukla yýkýcý tenkit yapmamýza engel olsa da, bu tenkidin yerini, zamanýný, dozunu ve üslûbunu ayarlayamadýðýmýz takdirde, yýkýcý tenkitlerle karþýlaþmamýz kaçýnýlmaz olacaktýr.
Yýkýcý tenkit içtimaî bir hastalýk haline gelebilir. Meselâ medyada ‘hatýrý sayýlýr’ kiþilerin bile, duygularýna yenik düþerek yaptýklarý yýkýcý tenkit þaþýrtýcýdýr. Tv’deki birçok tartýþma programýndaki tenkidin gerisinde, iyi niyetli bir yaklaþým yerine daha çok karþýdaki kiþiye maddî- mânevî zarar verme gayesi vardýr. Karþýdaki kiþi ne söylerse söylesin, tek taraflý deðerlendirme ve sonrasýnda tenkit yapýlmaktadýr. Ýçtimaî hayatý derinden yaralayan bu üslûbun yeni yetiþen nesillere sirayet etmeden deðiþtirilmesi gerekir.
Batý kaynaklý “kiþisel geliþim”de ferdiyetçiliðin bir kurtuluþ gibi görüldüðü günümüzde, þahsiyet ve benlik aþýrý yüceltilmiþtir. Bu durumda, ‘var olmak için yok etme’ veya en baþarýlý olmak adýna diðerleri geçilmeye çalýþýlýyor, diðer insanlar yýkýcý bir üslûpla tenkit ediliyor ve þahsî çýkarlar korunuyor. Benlik ve enaniyetin, menfî tenkidi artýrdýðý görülmektedir.
Tenkitçinin psikolojisi
Yýkýcý tenkitlerde empati eksikliði vardýr, karþýdakinin psikolojik durumu pek düþünülmez. Yeterince empati kurabilen kiþilerde yýkýcý tenkit daha az görülür.
Negatife odaklanan ve karamsar kiþilerde ise, eksik tarafý bulma daha fazla söz konusudur. Herkesin ve her hâdisenin eksik ve yanlýþlýklarý onlarý etkiler. Mutsuz ve distimik (uzun süreli hafif mutsuzluk hali) kiþilerde, iradî veya gayri iradî karamsar bakýþ açýsý tenkidi artýrýr. Bu durumdaki kiþiler, içlerinde bulunduklarý durumu fark edemeyebilirler. Çevredekilerin bunu fark etmesi ve böyle kiþilere yardýmcý olmasý gerekir. Meselâ karamsar bir çocuk oyun esnasýnda arkadaþlarýnýn kendisine yaptýðý normal davranýþý bile kasýtlý olarak deðerlendirir, onlarý tenkit eder ve sevilmediðini düþünür. Bu durumda onu yakýndan tanýyan kiþilerin onunla ilgilenmesi gerekir.
Aþýrý mükemmeliyetçi kiþilerde, kendini ve baþkalarýný sürekli deðerlendirme, hatalarý bulup çýkararak her þeyin hatasýz olmasýný isteme gibi bir tavýr görülür. Mükemmeliyetçi kiþiler, çevresindekilerin hatalarýný bularak stresin artmasýna sebep olurlar. Meselâ mükemmeliyetçi bir anne, çocuðunun not olarak dört almasýný bile kabullenemez; hep beþ almasýný ister. Bu ise, çocuðun stresinin artmasýna, baþarýsýnýn azalmasýna yol açabilir. En mükemmeli istemek ve beklemek bazý güzelliklerin sönmesine sebep olabilir.
Tenkitçinin þuuraltýnda “Ben daha iyi bilirim, daha iyi yaparým” gibi bir düþünce olabilir. Bu düþünce ile kiþilerin veya herhangi bir hâdisenin yanlýþ yanlarýný bulur. Buna istinaden, karþýdaki kiþiden daha iyi bildiðini kendince ispat etmiþ olur. Böylece benliðin ve enaniyetin daha da artmasýna sebep olur. Bu türlü tenkit giderek yýkýcý bir mahiyet kazanabilir.
Kimileri ise, hatalarýný gayri iradî olarak örtmek için tenkit eder. Özellikle kurumlarda bu durum daha da yaygýndýr. Baþkalarý tenkit edildiðinde veya eksik taraflarý bulunduðunda, tenkitçi yerinin saðlamlaþtýðýný sanýr, hatalarýnýn örtüldüðünü düþünür. Aile içinde de, yanlýþlarýn hep baþkalarýna mal edilmesi, kiþinin kendi hatalarýný düzeltmesine engel teþkil eder ve aile içi münasebetlerin zedelenmesine yol açar. Sürekli her þeyi ve herkesi olumsuz bakýþ açýsý ile deðerlendiren kiþiler, kendilerini strese ve kaygýya ittikleri gibi, çevrelerine de negatif enerji yaydýklarýndan yalnýzlaþýrlar.
Tenkit edilenin psikolojisi
Söylenen her kelimenin karþý tarafta bir yansýmasý vardýr. Bu yansýma müspet veya menfi olabilir. Bir deðerlendirme yapmadan önce, neyi niçin eleþtirdiðimizi ve bunun sonucunda kimin ne kadar fayda göreceðini hesaba katmalýyýz. Söylediklerimizle sadece karþý tarafa mesaj vermekle kalmayýp, o kiþinin kýsa, orta ve uzun vadedeki davranýþlarýna da tesirde bulunduðumuzu unutmamalýyýz. Olumlu üslûbu yakalayamadýðýmýz deðerlendirmelerde karþý tarafa zarar verebileceðimizi aklýmýzdan çýkarmamalýyýz.
Tenkit, daha ziyade tenkit edilen tarafta strese yol açar; bu da kiþilerin zamanla birbirinden uzaklaþmasýna sebep olur. Her þeyi yýkýcý bir þekilde tenkit eden kiþilerin, aile içinde bile yalnýz olduklarý görülür. Kimse o kiþiye bir þey bahsedemez hâle gelir; çünkü karþýlýðýnda sürekli bir olumsuz deðerlendirme görmektedir. Tenkit ile birlikte muhatapta kýrýlma ve dýþlanma duygusu oluþabilir. Bir kiþinin sürekli eksik taraflarýný söylediðimizde, o kiþinin kendine bakýþ açýsý olumsuz hâle gelir. Kendisini yetersiz ve baþarýsýz hisseder. Bu durumda endiþesi artar. Endiþe ve stresi artan kiþilerin de, hatalarý çoðalýr. Yani fâsit daire oluþur. Tenkit, stresi; stres de hatayý beraberinde getirir. Sýk hata yapan kiþi ise daha çok negatif mesaj almýþ olur.
Ona-buna eksiklik-bozukluk atfedenler, kendilerini ifade etmek için herkesi hor görürler. Bunlar gönüllerine göre kendilerini ifade edemedikleri için hep âlemin kusurlarý ile meþgul olurlar. Aleyhissalâtü vesselam Efendimiz, "O bozuk, bu bozuk, þu da bozuk." diyene "Bozuk olan asýl kendisidir." manasýna þöyle buyurmuþtur: "Ýnsanlar helak oldu diyen asýl kendisi helak olmuþtur." Kiþinin vicdaný ve kalbi duru olsa her þeyi duru görür. Mizaç bakýmýndan herkeste kusur arayanlarý, birkaç hafta Cebrail Aleyhisselam'la buluþtursan onda da kusur bulur ve "Ayaðýný nasýl kaydýrabilirim?" yollarý araþtýrýr. Aslýnda bozukluk bu tip insanlarýn karakterlerindedir. Bunlarýn ahlâk anlayýþý geçimsizliktir. Bu tip hiç kimse ile geçinemeyenlerin bütün derdi, kendini ifade etmektir. Bunlar sürekli kendilerinden bahsedilmesini, hep kendilerine deðer verilmesini ve her zaman öne çýkarýlmalarýný isterler. Bir iþi üstün bir baþarýyla tamamladýðý zaman þunu diyebiliyor musun: "Eðer þu arkadaþ veya benden baþka birisi yapsaydý, bu iþ neticeleri itibarýyla daha çok hayýrlara vesile olacak ve dolayýsýyla daha fazla baþarý elde edilmiþ olacaktý." Ýþte bu anlayýþ Kur'ân ruhunun ve Peygamber ahlâkýnýn ifadesidir. Aksine hep beklenti içinde olup kendini her zaman öne sürmeye kalkanlar, hezeyanlarýný bir ruh hastalýðý içinde yaþayanlardýr.
Tenkit ile karþý tarafýn ya cesaretinin azalarak pasifleþmesine veyahut daha da hiddetlenmesine sebep olunabilir. Sürekli olumsuz sözler iþiten insanlarda, tenkit edilme korkusu ile cesaretsizlik baþlar. Tenkit ettiðimiz kiþinin bize karþý içten içe öfke duymasý halinde de aradaki diyalog bozulur.
Bir kiþinin veya þeyin, birçok güzel tarafý olduðu halde sadece hatalý ve yanlýþ yönlerini açýða çýkarmak hakkaniyet ve adalet ile açýklanamaz. Tenkit edilen kiþinin güzel yönlerinin fark edilmemesi, o kiþinin güzelliklerinin azalmasýna sebep olur. Bir bahçede onca güzel çiçek varken, sadece birkaç yabanî ota takýlmamýz o çiçeklerin zamanla azalmasýna yol açabilir. Sürekli tenkit edilen kiþinin mutsuzlaþmasý ve içe kapanmasýna sebep olabiliriz.
Müspet tenkit nasýl olur?
Bir konuyu veya kiþiyi deðerlendirirken niyetimiz ve tercih ettiðimiz üslûp çok önemlidir. Karþý tarafýn tenkidimizden istifade etmesinde en önemli unsur niyetimizdir. Lisan-ý hâlimizle ve konuya yaklaþýmýmýzla iyi niyetimizin hissettirilmesi gerekir. Tavýr ve üslûp çok önemlidir. Karþýdakinin bize tavýr almasýna sebep olacak tutumlardan kaçýnmalýyýz. Tenkit yumuþak bir üslûpla yapýlmalýdýr. Böylece yapýcý ve müspet davranmýþ oluruz. Karþý tarafýn da alýcýlarýnýn açýlmasýna ve görüþlerimizden istifade etmesine zemin hazýrlarýz. Niyetimizin ve üslûbumuzun iyi olmadýðý tenkitlerde ise, hem bizden uzaklaþmasýna hem de görüþlerimize karþý alýcýlarýný kapatmasýna sebep olabiliriz.
Deðerlendirdiðimiz þeyin anlayýþýmýza göre eksik ve yanlýþ taraflarý varsa, subjektif tenkit yapmýþ oluruz. Kriter ve standartlara göre deðerlendirmeler yapýlmýþsa objektif tenkit yapýlmýþ olur. Buna þöyle bir misal verilebilir: Bir söze baþlarken ‘bana göre, bana sorarsan, benim anlayýþýma göre’ gibi ifadeler, karþý tarafýn cephe almasýna sebep olabilir. Bunun yerine, standartlarýmýzý daha objektif kaynaklara dayandýrarak söze, ‘falan kitaba göre, bazý büyük zatlarýn dediðine göre’ þeklinde baþlamamýz faydalý sonuçlara vesile olabilir.
Amirlerimizin veya bilgi ve tecrübelerinden yararlandýðýmýz kiþilerin tenkidi müspet kabul edilir. Çünkü bu kiþilerin görüþ bildirmesi ile karþý tarafýn iyiliði, faydasý ve olumlu bir hale gelmesi saðlanýr. Birçok kimse bu kiþilerden aldýðý tenkitlerle kendini yetiþtirir ve eksikliklerini gidermeye çalýþýr. Hattâ böyle bir deðerlendirmenin olmasý yetiþme ve yetiþtirme açýsýndan gereklidir.
Tenkitteki gâyemiz karþýdaki kiþinin hatasýný düzeltmek olsa bile, o hatanýn yerleþmesine sebep olabiliriz. Bir kiþiye yanlýþýný söylemekten ziyade, ona nasýl olmasý gerektiðini söylemeliyiz. Eðer karþýmýzdaki kiþi hatalarýnýn söylenmesine alýþmýþsa, artýk bunlarý tekrar tekrar tenkit etmek doðru olmaz. Bu tür kiþilere hatalarý söylendikçe hatalarýnýn yerleþmesine yol açabiliriz. Bunun yerine, bu kiþilerin olumlu yönlerini ön plâna çýkarýp eksik yanlarýna iþaret etmek daha faydalýdýr.
Efendimiz (sas) insanlarýn hatalarýný isim vermeden düzeltmeye çalýþmýþtýr. Þahýslarýn hatalarýnýn ön plâna çýkarýlmasý, isim verilerek konuþulmasý, þahsýn psikolojisi açýsýndan uygun olmayabilir. Bu konuda Efendimiz (sas) bize rehberdir.
Çocuklarla olan münasebetlerde onlarýn iyi yönlerini ön plâna çýkarmak önemlidir. Meselâ sýnýfta bir soru sordunuz. Öðrencilerden birisi cevap verdi; ama verdiði cevap yanlýþ. Bu durumda yanlýþa iþaret etmeden öðrencinin olumlu yönlerini, cevabýndaki bilgi parçalarýný kullanarak onu rahatlatmalýyýz. Daha sonra cevabýn yanlýþ olduðunu ifade etmeliyiz. Bu durumda öðrenci kýrýlmayacak ve sonraki sorularda cevap verme cesareti bulacaktýr.
Takým halinde çalýþanlarýn, arkadaþlarýný tenkitten kaçýnmasý gerekir. Tenkit eden kiþi, baþkalarýnýn da tenkide baþlamasýna kapý açar; dedikodu ve gýybetin artýþýna sebep olur. Bu durumda bir arada çalýþma ruhu zedelenir. Kiþiler sürekli birbirlerinin hatalarýný görmeye baþlar. Kardeþlik ve arkadaþlýk zarar görür. Bediüzzaman Hazretleri bu konuda þöyle der: “Ýkinci düstürunuz: Bu hizmet-i Kur’âniyede bulunan kardeþlerinizi tenkid etmemek ve onlarýn üstünde faziletfüruþluk nev’inden gýbta damarýný tahrik etmemektir. Çünkü nasýl insanýn bir eli diðer eline rekabet etmez; bir gözü bir gözünü tenkit etmez; dili kulaðýna itiraz etmez; kalb ruhun ayýbýný görmez.. belki birbirinin noksanýný ikmal eder, kusurunu örter, ihtiyacýna yardým eder, vazifesine destek olur; yoksa o vücud-u insanýn hayatý söner, ruhu kaçar, cismi de daðýlýr.’’
Tenkit ile Kur’an-ý Kerim’deki ‘nasihatle kötülükten uzaklaþtýrma’ arasýnda fark vardýr. Mü’minlerin kardeþlerinde gördükleri eksiklikleri iyi niyetle ifade etmelerindeki ve nasihatte bulunmalarýndaki niyet ve yaklaþým mü’mine yakýþýr olmalýdýr.
Ölçümüz þu olmalýdýr: ”Her þeyi tenkit, her þeye itiraz bir yýkma hamlesidir. Ýnsan bir þeyi beðenmiyorsa daha iyisini yapmaya çalýþmalýdýr. Yýkmaktan harabeler, yapmaktan mamureler meydana gelir.”
Tenkidin faydalarý var mýdýr?
Müspet tenkidin faydalarý olmasýna karþýlýk yýkýcý tenkidin zararlarý vardýr.
Hatalarýn süreklilik kazanmamasý ve büyümemesi açýsýndan tenkidin yararlarý vardýr. Kiþinin kendini bir aynada seyretmesine ihtiyaç vardýr. Müspet tenkit ayna vazifesini görür. Kendimizi bu aynada seyreder hatalarýmýzý görür ve düzeltiriz. Yerinde tenkitler, insanlarýn bir arada çalýþtýðý yerlerde saðlýklý iþleyiþ açýsýndan gereklidir. Ancak yýkýcý tenkit bu gibi yerlerde ciddî sýkýntýlar oluþturur. Bunun yerine müspet tenkidin yapýlmasý gerekir.
Müslümanlara, bir kötülük gördüklerinde, duruma göre, önce elleri, sonra dilleri ile engellemeleri, buna güçleri yetmiyorsa da kalbleri ile buðz etmeleri emredilir. Bu mülâhaza ile yanlýþýn uygun bir þekilde engellenmesi faydalý olacaktýr.
Çoðumuz hatalarýmýzýn söylenmesinden pek hoþlanmayýz. Yanlýþlarýmýzýn bize uygun bir þekilde ifade edilmesi ve bunu kabullenmemiz þahsî kemâlat açýsýndan gereklidir.
Eðitim ve öðretimde de müspet tenkit, hem iyi eðitimi destekler, hem de bilimin geliþmesine katký saðlar.
Ýster amir, ister memur, isterse de ailede bir eþ olalým, günlük hayatýmýzda müspet bakýþ açýsý hâkim olmalýdýr. Bu bakýþ açýsýna sahip kiþilerin hayatta baþarýlý olduklarýný ve etraflarýnda çok sevildiklerini görmekteyiz.
Sonuç olarak
Her þeyi tenkit edenler, kendilerini de nefis muhasebesine tâbi tutmuyorlarsa, bu durum onlarýn hatalarýný düzeltmelerine engel teþkil eder. Hep baþkalarýný tenkit eden kiþilerin kendi hatalarý konusunda da ayný hassasiyeti göstermeleri gerekir.
Tenkit alýþkanlýðý, dedikodu ve gýybeti beraberinde getirebilir. Dolayýsýyla tenkide baþlayan kiþi, bir süre sonra dedikodu ve gýybete de yakalanabilir.
Yapýcý olmak ve güzeli takdir etmek, her zaman teþvik edilen bir davranýþtýr. “Güzel gören güzel düþünür, güzel düþünen hayatýndan lezzet alýr.’’ ifadesi bizler için bir mihenk taþý olmalýdýr. Hayatýmýza bakýþýmýzý buna göre ayarladýðýmýzda, hem kalb kýrmamýþ, hem de müspet davranmýþ oluruz.
Tahribin tamire göre daha kolay olduðu bilinmesine raðmen, tahripçi tenkit üslûbunun toplumumuzda yaygýnlaþtýðýný müþahede edilmektedir. Birilerini menfî tenkit ederek sýkýntýya sokmanýn prim yaptýðý ve bunu alkýþlayan insanlarýn kolayca bulunduðu ortamda, müspet davranmak zordur. Tenkit edilen kiþinin ruh halini göz önüne alýp öyle konuþmak, tenkit etmeden önce nefis muhasebesi yapmak gerekir.
Dr. Hasan AYDINLI
radyobeyan