Zeka Testleri By: rabia Date: 09 Mart 2010, 19:17:23
Çok Boyutlu Zeka Kavramalarý Iþýðýnda Zeka Testleri
Beyine sürekli gelen bilgi, zihindeki idrak (algý) kalýplarýna göre ya yeniden düzenlenir veya boþlukta kalýr. Zihindeki algý desenleri veya kalýplarý, eþyayý tanýmamýzý kolaylaþtýrýr, onlarý sýnýflayarak belirli bir düzene koyar. Zihin kendine gelen sinyalleri ve bilgileri yeniden sürekli düzenleyen dinamik-kararlý deðiþken bir yapýya sahiptir. Bugünkü bilgilerimiz bize düþünmenin gerçekte algýlama (idrak) tarzýna baðlý olarak þekillendiðini ve dýþ dünyadaki þeyler ve hâdiselerin desen (kalýp-pattern) olarak zihinlere kodlandýðýný söylemektedir.
Ýnsanýn düþünebilme ve öðrenebilme özelliklerini ortaya çýkaran zihin fakültelerinin birden fazla olduðu ve her bir melekenin en az zekâ kadar önemli olduðu ortaya çýkarýlmýþtýr. Ýnsanýn analitik düþünme gücü ve hýzýnýn bir göstergesi olarak zekâ, hayatýn problemlerini çözmede ve baþarýya ulaþmada gerekli faktörlerden biridir ama yeterli deðildir. Son yýllarda yapýlan çalýþmalar ve yayýnlanan dokümanlar, zekâ testlerinin neyi ölçüp ölçmediði ve hangi alanda güçlü ve zayýf olduðu hususunda hararetli tartýþmalar baþlattý. Özellikle, ABD’de yayýnlanan Çan Eðrisi adlýkitabýn yazarlarý Prof. Richard Hermstein ve Prof. Charles Murray zekâ testleri ile insanlarýn sosyal statü ve baþarýlarý arasýndaki ilginç baðlantýlara dikkat çekmiþlerdir.
DÜÞÜNMENÝN FARKLI TARZLARI IÞIÐINDA ZEKÂNIN YERÝ
Düþünce, algýlamanýn, hissetmenin ve hafýzanýn bir kombinasyonu olarak ortaya çýkar. Zihnimizin potansiyel olarak sahip olduðu ve algýlamaya dayalý düþünme genelde üç ana grup altýnda incelenmektedir.
Birincisi: Tanýmlayýcý-sýnýflayýcý düþünme tarzýdýr (Descriptive Thinking). Eþya ve hâdiseleri gruplama, sistematik hale sokma ve sýnýflama bu düþünce tarzýyla gerçekleþtirilir. Bir konu üzerinde çalýþýrken zihnimizin ilk önce kullandýðý düþünme tarzýdýr.
Ýkincisi: Bütünü parçalara ayýrarak inceleme ve analiz etmeye dayalý düþünme tarzý (Analytical Thinking). Sýnýflara, gruplara ayrýlmýþ þeyleri kendi içinde parçalayarak analiz etme ve deðerlendirme; sorgulayýcý ve tenkide yönelik kritik düþünme olarak da bilinir. Batý dünyasý genelde bu düþünce tarzýný kullanarak eþya ve hâdiseleri inceler.
Üçüncüsü: Senteze ve yeni bütünler, alternatifler oluþturmaya dayalý düþünme tarzý (Divergent- creative thinking) olup, heptenci-holistik ve yeni sentezlere yönelik yaklaþýmlarý ihtiva eder. Sentezci düþünce, açýlýmlý, alternatifli-sýradýþý çok ihtimalli düþünme ile sýký sýkýya baðlantýlýdýr. Yeni þeylerin üretiminde, keþif ve icadlarda bu düþünme tarzý önemli rol oynar.
Klasik zekâ tanýmý bu üç düþünme tarzýndan ikincisiyle iliþkilidir. Ancak bugün zekânýn diðer boyutlarý da dikkate alýnarak deðiþik zekâ tanýmlarý yapýlmaktadýr. Zekâ soyut bir kavram olduðundan biz onu ancak belirtileri ile anlayabilmekte ve ölçebilmekteyiz.
ZEKÂNIN BELÝRTÝLERÝ
1- Lisaný, doðru ve zengin kullanabilme derecesi: Ýfade kabiliyeti zekânýn inkiþafýnda önemli rol oynar. Sentaks (söz dizimi) olmaksýzýn geçen bir hayatýn nasýl olacaðýný 11 yaþýndaki saðýr bir çocuðun davranýþlarýný inceleyerek görebiliriz. Bu kiþi, çocukluk yýllarýnda ne konuþulanlarý duyabildi ne de iþaretle iletiþim kurallarýný öðrenebildi.
Dolayýsýyla sentaks öðrenme imkâný yoktu. Bu çocuk normal görüyor, farklý þeyleri ayýrt edebiliyor ve grupluyordu. Algýlamaya dayalý gruplama kabiliyeti ile ilgili bir problemi yoktu. Fakat bu çocuk, zihninde soyut kavramlarý tutamýyordu. Onlarý yansýtamýyor, onlarý kullanamýyor ve plânlayamýyordu. Çocuk okuma-yazma biliyordu. Ama imajlarý, hipotezleri ve ihtimallerle oynamayý beceremiyordu. Ýmaja dayalý hayal dünyasýna gidemiyordu. Çocuk âdeta hazýr zamanla sýnýrlanmýþtý. Ýnsanýn zekâsýnýn inkiþafýnda sentaksýn çok önemi vardý: Meselâ vahþi þempanzeler, üç düzine farklý anlam ifade etmek için, üç düzine farklý ses kullanýrlar. Ýnsan ise, foneme diye adlandýrýlan üç düzine vokal kullanýr. Bu seslerin kombinasyonu bir muhtevaya (içeriðe) sahip olduðundan biz anlamsýz þeyleri belli kombinasyonlarda biraraya getirerek anlamlý kelimeler yaparýz. Þempanzelerde sesleri kombine etme ve üç sesten bir kelime yapabilme kabiliyeti yoktur. Onlar yeni mânâlarý seslerin þiddetini artýrarak üretirler. Ýnsan ile maymun arasýndaki en büyüleyici fark da budur. Yânî tek anlamý olan sesleri birleþtirerek, sonsuz anlamý olan yeni kelimeleri (ses kombinasyonlarý) ancak insan üretebilmektedir. Ayrýca bizler konuþurken ses kombinasyonlarýnýn kombinasyonlarýný da (cümleyi yapan kelimelerden oluþan ifadeler) kullanýrýz. Ýnsan 100 sesi peþi peþine vurarak,(kim yaptý, kime, nerede, ne zaman ve niçin gibi) anlamlý ve eþsiz kelimeler üretebilir. Bu noktadan dilin kullanýmý ile zekânýn geliþimi arasýnda çok sýký bað vardýr. Ýnsanlara verilen büyük nimetlerden biri de; þeyleri biraraya anlamlý þekilde getirebilme kabiliyetidir. Açarsak, kelimeleri cümlelere; notalarý melodilere; adýmlarý dansa; emirleri oyun kurallarýna dönüþtürebilme kabiliyeti insana verilen en büyük nimetlerdendir.
2-Alet yapma ve kullanabilme kabiliyeti: Beynimizin balistik hareketleri (Çekiç vurma, fýrlatma gibi.) plânlama yeteneði, zekâyý olumlu yönde motive eder. Örneðin bacaklardaki balistik hareketler son derece hýzlýdýr. Çünkü balistik hareketler, son derece fazla plânlama faaliyetini gerekli kýlar. Yavaþ hareketler, hata düzeltme için zaman saðlar. Bardaðý aðzýnýza götürürken, bardak, sizin hatýrladýðýnýzdan daha hafif olsa bile bardak burnunuza, bile çarpmadan istikametini deðiþtirebilirsiniz. Ýnsan, tam ayrýntýlý plân yapmaktan ziyade iþe doðru yönde baþlar. Ve yolunu gerektikçe düzeltir. Beyin, hareketi bütün ayrýntýlarýný önceden plânlamak zorundadýr. Çekiç vurma bir düzine kasýn ardýþýk aktivasyonunu gerekli kýlar. Bir cismi fýrlatma iþi ise hedef ile o hedefe ulaþmak için gerekli gücün hesaplanmasý gibi karmaþýk iþlemleri gerektirir. Hedef mesafesi arttýkça, beyinde yapýlmasý gereken hesaplamalar artar. Hedefi vurabilmek zorlaþýr ve beyin ekstra enerji harcar.
3-Plânlayabilme kabiliyeti: Hayvanlarda geleceklerini plânlayabilme özelliði yoktur. Ýnsan hayatýnda özellikle az rastlanýlan durumlarý plânlayabilme çok önemlidir. Bu da birden fazla muhtemel senaryoyu hayal edip ona göre önlemler almayý gerekli kýlar. Dolayýsýyla insandaki plânlama kabiliyetleri zekâyla baðlýdýr.
4-Farklý durumlarda doðru alternatifleri, çözümleri hýzlý þekilde üretebilme kapasitesidir.
5-Gelecek hakkýnda muhtemel hareketleri tahminleyebilme gücü.
6-Belirgin Kiþilik Özellikleri: Zeki insanlar, risk almayý severler ve cesaretlidirler. Dâhilerin bir özelliði de kendi zihinleriyle konuþabilmeleri ve düþündüklerini duyabilmeleridir. Belirsizliklere karþý sabýr ve tolerans ile onlara dayanabilme gücü gösterirler. Zeki insanlarýn beyni bilgiyi iletmede daha kompleks, daha etkin nöral baðlantýlara sahiptirler. Örnek verecek olursak, doktora yapmýþ kiþiler, liseli talebelere nazaran daha fazla komplike nöral aða sahiptirler.
ZEKÂ NEDÝR?
Bugün dünyada zekânýn evrensel bir tanýmý yapýlamamýþtýr. Çünkü o þuur gibi açýk uçlu bir kelimedir. Sýnýrlarýný çizmek çok zordur. Çünkü ruhî fonksiyonlarýmýzýn bir tezahürü olan idrak, þuur ve zekâ, zihnî faaliyetlerin en üst seviyesinde yer alýr. Þahsiyet özelliklerimiz onlarýn ortaya konuþunu doðrudan etkiler. Zekâ (IQ geliþimi) sürekli iç ve dýþ çevrenin etkileþimi altýndadýr. Ýç çevre (psikolojik ve biyolojik beden) ve sosyoekonomik çevre, çocuðun zekâsýnýn inkiþafýný, geliþimini ve zekâsýný kullanabilme düzeyini doðrudan etkiler. Çocuðun özellikle algýlama ile ilgili kabiliyetlerinin geliþtirilmesi zekâ puanýna olumlu etki yapar.
ZEKÂNIN EVRENSEL BÝR TARÝFÝ VAR MI?
Pek çok araþtýrmacýya göre zekânýn esas özünü, muhakeme gücü ve yeni problemleri çözmedeki esneklik oluþturur. Önsezi de zekânýn bir bileþimi olarak ele alýnýr. Nörobiyolog H. Barlow’a göre zekâ, yeni bir düzenliliði veya kuralý keþfetme veya bir tahmin yapma ile ilgili bir aktivedir. Zeki olmak, bir açýdan belli özelliklen olan davranýþlarý ortaya koyabilme becerisidir. Zekâ hadisesi, hýzlý hareket etme, çabuk çözüm bulma ve fikren hýzlý þekilde tasnif edip, gerekli bilgiyi en kýsa süre içinde ortaya çýkarabilme ile iliþkilidir. Zihindeki elementlerin permutasyonu, imajlar, ibareler, hafýza, soyut kavramlar, sembolik düþünme, sesler, matematikî iliþkiler, zihinde lego oyunu þeklinde cereyan eden düþüncenin taþlarýný oluþturur. Zekilik, bu taþlarý doðru kullanmak, fikirlerin, imajlarýn ve sembollerin yeni kombinasyonlarýný oluþturmada, daha þanslý ve hýzlý olmayla iliþkilidir. Bu açýdan zekâ ayný zamanda yeni iliþki ve kombinasyonlarý çok fazla oluþturabilmeyle baðlantýlýdýr. Zaten Ýngilizce “intelligence” kavramý, arasýndan seçme ayýklama anlamýna gelir. Zekâ testleri kiþinin, öðrenme hýzý, problem çözme hýzý, adapte olabilme hýzýný ölçmeye yönelik olarak tasarlanmýþtýr. Her bir iþ ve meslek belirli bir zekâ Her seviyesine ihtiyaç duyar. Bu gereklidir ama o mesleði veya iþi baþarýyla yapmaya yeterli deðildir. Problemleri çözebilme genelde bir zekâ göstergesi olarak kabul edilir, Ancak problemin tanýmlanýþý ve ortaya konuþ tarzý, kiþileri zeki veya aptal duruma düþürebilmektedir. Mesela, sosyal vaka þeklinde sunulan problemler, soyut sayýlar ve semboller halinde tanýmlanmýþ ayný probleme nazaran çok daha kolay çözülebilmektedir.
ZEKÂ TESTLERÝ NEYÝ ÖLÇER?
Klasik zekâ testleri genel olarak, kiþinin anadilini kullanabilme, duygu ve düþüncelerini rahatça ifade edebilme (sözel yetenek); matematiki ve soyut sembolik düþünebilme (sayýsal yetenek) ve uzayda þekilleri evirip çevirebilme (soyut düþünme gücü) kabiliyetlerini ölçmektedir. Zekâ testleri kiþinin, öðrenme hýzýný, problem çözme hýzýný, adapte olabilme hýzýný ölçer. Bugün zekânýn belirli yönlerini ölçen testler pratikte kullanýlmaktadýr. Ancak zekânýn ortaya konmasýnda muazzam derecede varyasyon vardýr. Çünkü hýzlý iþlem yapmada, kýsa yollarý bulmada ve analojiler kullanarak uygun soyut düþünme seviyesini yakalamada ferdî farklýlýklar sözkonusudur. Harvard Üniversitesi öðretim üyesi Howard Gardner’ýn zihin melekeleri teorisine göre zekânýn belirtileri iki grup altýnda incelenmelidir:
A - IQ testleriyle ölçülebilenler: Matematik; topolojik(geometrik); lisan ve mantýkla baðlantýlý zekâ.
B- IQ testleriyle ölçülemeyenler: Müzik; resime (tasarým) yönelik zekâ ile sosyal ve pratik zekâ.
1980’li yýllara kadar kullanýmda olan zekâ testleri, sözel, sayýsal ve þekilsel sorular þeklinde organize edilmiþti. Günümüzde geliþtirilen yazýlý ve sözlü testlerle belirli bir oranda ölçülebilen ve tahmin edilebilen zihin melekelerini aþaðýdaki þekilde gruplayabiliriz:
A- Analitik Zekâ (muhakeme gücü):
1- Sayýsal hesaplama (Sayýlarý manipule edebilme ve iliþkilendirebilme gücü ve hýzý).
2- Sözel Kavrama Gücü (Dili doðru ve zengin kullanabilme gücü ve hýzý).
3- Geometrik Þekilleri Uzayda Manipule Edebilme. (Þekil ve resimleri zihinde oynayabilme ve benzerlik ve farklýlýklarý hýzlý þekilde ortaya koyabilme gücü. Soyut düþünebilme kabiliyeti).
B- Hafýza (Kýsa ve uzun süreli ve kelime, resim ve þekil hatýrlama gücü ve hýzý):
C- Müzik kabiliyeti
D- Resim kabiliyeti
E- Mekanik âlet kullanma kabiliyeti
F- Bilgi Seviye Testleri. (Belirli yaþlarda edinmesi gereken bilgi seviyelerini ölçen testler)
Yukarýda sýnýflandýrýlan zekâ çeþitlerinin herbirini, ayrý bir usulle inkiþaf ettirmek mümkün olup, bu konuda doðuda ve batýda yoðun çalýþmalar yapýlmaktadýr.
Klasik zekâ testlerinin ölçtüðü zihin parametreleri, esas olarak A grubunda toplanmýþtýr. Bu ise zihnin sahip olduðu kapasite ve yeteneklerin % 50’sini oluþturur.
ZEKÂ TESTLERÝ FAYDALI MI?
IQ testleri ve kiþilik analizi testleriyle yapýlan meslek seçimlerinin, sosyal hayatta mecburiyet olduðunu kabul edenler gün geçtikçe çoðalmaktadýr. IQ testleri, günümüzde çalýþma hayatýný düzenleyen, özlük politikalarýnda yararlý rehberlik görevi veren çalýþmalar olarak iþ görmektedir.
Þimdi uzmanlarýn üzerinde birleþtikleri bir gerçek þu; IQ testleri, ferdin zekâ seviyesini belirlemede güvenle baþvurulabilecek yollardan biridir. Zekâ ölçümlerine göre kiþilere görev vermenin pratikte büyük yararlar saðladýðý ruh bilimciler, tarafýndan da kabul edilmektedir.
Amerikan ordusunda personel sýnýflandýrmasý için 1917 yýlýndan beri IQ testlerinden yararlanýlmaktadýr. Bir Ýngiliz uzmana göre, Amerikalýlar, zekâ testlerini personel seçiminde baþarý ile uygulamýþ, bundan çok büyük maddî yararlar saðlamýþlardýr. Amerikan kaynaklarýnýn belirttiklerine göre, söz konusu zekâ testlerinin uygulanmasý, ABD hükümetine her yýl tam 16 milyar dolar tasarruf saðlamaktadýr. Bu rakam bugün yaklaþýk 600 trilyon Türk lirasýna karþýlýk gelmektedir.
IQ TESTLERÝNÝN TARÝHÇESÝ
lntelligent Quatation=zekâ katsayýsý testleri konusunda ilk çalýþmalar 1884 yýlýnda Ýngiliz F. Galton tarafýndan baþlatýldý ve bu kiþi zeki insanlarýn soy aðaçlarýný çizerek zekânýn kalýtým yoluyla nesilden nesile aktarýldýðýný düþündü. Ayrýca ilk psikometrik laboratuarý, fertler arasý farklýlýklarý (zihnî, mekanik, artistik ve müzik kabiliyetleri açýsýndan) ölçebilmek gâyesiyle kurdu. Galton’un bu gâyesini gerçekleþtiren ilk çalýþma, Fransýz psikolog Alfred Binet tarafýndan yapýldý. Bu þahýs 1904 yýlýnda arkadaþý Simon ile birlikte çocuklarý yaþlarýna, performanslarýna göre sýnýflayabilecek bir test hazýrladýlar. Sorular sözel, sayýsal ve þekilsel aðýrlýklý idi. IQ testlerindeki sorular, çocuklarýn belirli bir zaman dilimi içerisinde kaç tane soruyu doðru cevaplandýrabildiðini ve yarým düzine kadar imajý (analoji sorularý gibi) zihinlerinde evirip çevirmede ne kadar iyi olduklarýný ölçmeye yönelik olarak hazýrlanmýþtý. Deðiþik yaþ gruplarýndan yüzlerce çocuða bu testler uygulandý.
1905 yýlýnda bu iki araþtýrmacý zekânýn metrik ölçüm skalasýný yayýnladýlar. Bu skala zaman içinde 3-5 defa revizyona tâbi tutularak kullanýþlý hale getirildi. Bu skala genellikle Çan Eðrisi olarak tanýmlanýr. Bu arada çocuðun kendi yaþýtýndaki ortalama performansa göre zekâ yaþý kavramý ortaya atýldý. Bu kavram kullanýlarak zekâ oraný anlamýna gelen IQ formülü ve puanlarý geliþtirildi. IQ= zekâ yaþý/ Biyolojik yaþ *100
Dr. Selim AYDIN
radyobeyan