Lalekai By: reyyan Date: 10 Temmuz 2012, 15:25:30
LÂLEKÂÝ
(ö. 418/1027)
Hadis hafýzý, kelâm âlimi ve Þafiî fakihi.
Ebü'l-Kâsým (Ebü'l-Hüseyn) Hibetullâh b. el-Hasen b. Mansûr el-Lâlekâî et-Taberî er-Râzî. Takunya yapýp sattýðý için Arapça'da bu anlama gelen "levâlik" kelimesine nisbetle Lâlekâî diye tanýndý (Sem'ânî, V, 669). Taberistanlý olup bir müddet orada yaþadýktan sonra önce Rey'e gitti, ardýndan Baðdat'a yerleþti. Ebû Hâmid el-Ýsferâyînî, Ca'fer b. Abdullah el-Fennâkî, Ýsâ b. Ali b. îsâ el-Vezîr, Ebû Tâhir el-Muhallis, Ebü'l-Hasan Ýbnü'l-Cündî, Ebû Ahmed el-Faradî, Ýbn Ebü'l-Fevâris ve Ebû Mes'ûd ed-Dýmaþki'nin de aralarýnda bulunduðu yüzü aþkýn hocadan hadis dinledi. Kendisinden Hatîb el-Baðdâdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Hüseyin el-Ukberî, oðlu Ebû Bekir Muhammed b. Hibetullâh ve Ýbn Zehra Ahmed b. Ali et-Tureysîsî hadis rivayet etti. Baðdat'a göç edinceye kadar sadece hadis ilimleriyle meþgul olan Lâlekâî'nin Ebû Hâmid el-Ýsferâyînî'den Þafiî fýkhý öðrendiðine dair bilgilerden hareketle (Hatîb, XIV, 70; Ýbnü'l-Cevzî, VIII, 34) onu Þafiî fakihleri arasýnda sayanlar olmuþsa da (Brockelmann, GAL, I, 192; Sezgin, I, 501) Sübkî'nin Tabakütü'þ-Þâffiyyeti'l-Kübra'sýnda yer almamasý, kendisinin amelî mezhebi konusunda kesin bir bilgi bulunmadýðýný göstermektedir.
Ýyi bir hadis münekkidi kabul edilen ve görüþlerine baþvurulan Lâlekâî amelde ehl-i hadîs, itikadda Selef yolunu benimsemiþtir (Ýbn Kesîr, XII, 25). Silefî, Lâlekâî'nin tedlîs yaptýðýný söylemiþ, râviler hakkýnda verdiði bazý bilgiler dolayýsýyla yanýlmakla suçlandýðý olmuþtur. Lâlekâî 6 Ramazan 418'de (10 Ekim 1027) Dînever'de vefat etti. Erken yaþta öldüðü için hadis bilgisinden ve eserlerinden yeterince istifade edilemediði belirtilmektedir.
Eserleri.
1. Þerhu uþûli itikâdi Ehli's-sünne ve'l-cemâla. Çeþitli kaynaklarda es-Sünne, Þerhu's-sünne, Þerhu itikâdi Ehli's-sünne, Hucecü uþûli i'tikâdi Ehli's-sünne ve'l-cemâ'a, Þerhu huceci uþûli itikâdi Ehli's-sünne ve'l-cemâca, Mezâhibü Ehli's-sünne gibi adlarla da anýlýr. Lâlekâî'nin hayatýnýn sonlarýnda kaleme aldýðý anlaþýlan eserin mukaddimesinde Selefin sünnete baðlýlýðý, aklý esas alan Mu'tezile'nin hadisi bilmediði, bid'at karþýsýnda âlimlerin tavrý ve ehl-i hadîsin üstünlüðü ele alýnmýþ, daha sonra Allah'ýn birliði, isimleri ve sýfatlarý, Ehl-i sünnet'in Kur'an'a bakýþý, Allah'ýn zâtýný düþünmekten nehiy, kader, mucize, iman, günah, tövbe, kabir, kýyametin alâmetleri gibi konular iþlenmiþtir. Eser, Ebû Muâz Mahmûd b. Ýmâm b. Mansûr tarafýndan el-Müntekâ min Þerhi uþûli i'tikadi Ehli's-sünne ve'l-cemâa adýyla ihtisar edilmiþ ve müellifin Kerâmâtü evliyâ'illâh adlý kitabýnýn yine Ebû Muâz Mahmûd tarafýndan yapýlan muhtasarý ile birlikte yayýmlanmýþtýr (Cidde 1415/1994). Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de (Hadis, nr. 325) es-Sünen adýyla kayýtlý bulunan nüsha da bu eser olmalýdýr. Ayrýca kimliði tesbit edilemeyen bir kiþi rivayetlerin senedlerini çýkararak kitabý Kâþifü'l-ðumme fi itikâdi Ehli's-sünne adýyla ihtisar etmiþ, bu muhtasar üzerinde Abdullah Salih el-Müþeykýh, Câmiatü'l-Ýmâm Muhammed b. Suûd el-Ýslâmiyye'de (Külliyyetü usûli'ddîn) yüksek lisans tezi hazýrlamýþtýr (1405/ 1985). Ahmed b. Sa'd b. Hamdan el-Gâmidî de eser üzerinde doktora çalýþmasý yapmýþ (1402, Câmiatü Ümmi'l-kurâ külliyyetü'þ-þerîa) ve bunu dokuz cilt halinde yayýmlamýþtýr (Riyad 1405-1415/1985-1994).
2. Kerâmâtü evliyâ'illâh. Müellifin akaide dair eserini ikmal eder mahiyetteki bu çalýþmanýn bir nüshasý Almanya'da Leipzig Kütüphanesi'nde (Leipzig, nr. 318/2), bir bölümü de Chester Beatty Kütüphanesi'nde (nr. 4644/1) bulunmaktadýr (Sezgin, 1, 501). Kitap, Muhtasaru Kerâmâti evliyâ'illâhi azze ve celle adýyla Ebû Muâz Mahmûd b. Ýmâm b. Mansûr tarafýndan ihtisar edilersk neþredilmiþtir (yk. bk.).
3. Esmâ'ü ricâli'þ-Sahîhayn (Ma'rifetü esma'i men fý's-Þahihayn). Günümüze ulaþmamakla birlikte Zehebî ve Ýbn Hacer el-Askalânî gibi müellifler özellikle Sahîhayn’da rivayeti bulunan çeþitli râviler hakkýnda bu eserden yararlanmýþlardýr (Zehebî, Mîzânü'l-i'tidâl, II, 445-446; Ýbn Hacer, I, 239-240, 311; II, 201. 241; III, 156, 237; VII, 215). Kehhâle'nin Kitâbü Ricali's-sahâbe adýyla müellife nisbet ettiði çalýþma da muhtemelen ayný eserdir.
4. el-Emâlî. Mecâlis adýyla kayýtlý, VII. (XIII.)yüzyýlda istinsah edilen birkaç meclise ait bir cüzü ile kýrkýncý meclise ait diðer bir cüzü Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de bulunmaktadýr (Mecmua, nr. 63, 68).
5. Þerhu Kitabi 'Ömer b. el-Hattâb. Hz. Ömer'in Þam melikiyle yaptýðý bir anlaþma üzerine ona gönderdiði mektubun þerhi olduðu anlaþýlan eserden Ýbn Kayyim el-Cevziyye iktibaslarda bulunmuþtur (bk. bibi).
(T.D.V. Ýslam Ans. 27/85-86)