Ebu Cafer Hazin By: reyyan Date: 27 Haziran 2012, 02:54:44
EBÛ CAFER HÂZÝN (ö. 360/971 [?])
Ýlk devir matematikçi ve astronomlarýndan.
Hayatý hakkýnda fazla bilgi yoktur. Nisbesinden Horasan menþeli ve muhtemelen Merv yakýnlarýndaki Sâgan yöresinden olduðu anlaþýlmaktadýr. Kendisinin Sâmânî Emîri 1. Mansûr b. Nûh zamanýnda (961-976) Buhara'da bulunduðu ve bu hanedana Nîþâbur'da vezirlik yaptýðý kaydedilmektedir. Ünlü Horasanlý filozof Ebû Zeyd el-Belhî'nin onun için Aristo'nun es-Semâ ve'l-âlem (De Caelo etMundo) kitabýnýn baþlangýç bölümüne þerh yazmýþ olmasý bu vezirlik dönemine rastlasa gerektir. Ýbnü'l-Esîr de Hâzin'in, Büveyhî Emîri Rüknüddevle tarafýndan Sâmânî Emîri Nûh b. Nasr'ýn kumandanlarýndan Ebû Ali Ahmed b. Muhtâc ile barýþ görüþmelerinde bulunmak üzere elçi olarak görevlendirdiðini bildirmektedir. Hâzin, Emîr Rüknüddevle'ye olan bu yakýnlýðý sayesinde Rey'deki Büveyhî Veziri Ebü'l-Fazl Ýbnü'l-Amîd'in himayesine girmiþ ve ondan sonraki hayatýný orada astronomi gözlemleri yaparak ve kitap yazarak geçirmiþtir. Mîzânü'l-hikme adlý eserin sahibi olan Abdurrahman el-Hâzinî ile (Vl./ XII. yüzyýl) karýþtýrýlmamasý gereken Ebû Ca'fer el-Hâzin'in 350-360 (961-971) yýllarý arasýnda öldüðü sanýlmaktadýr.
Hâzin'in Nîþâbur'da iken dönemin önde gelen filozoflarýndan Ebü'l-Hasan el-Âmirî ile görüþmüþ olmasý muhtemeldir. Gerek Ebû Zeyd el-Belhi’nin gerekse Âmirî'nin riyâzî ilimlere karþý duyduðu ilgiyi Hâzin'in etkisine baðlamak mümkün görünmektedir. Âmirî'nin çeþitli eserlerinde rastlanan astronomi ve geometri terimlerinin onun etkisiyle açýklanabileceði anlaþýlmakta, Belhî’nin de Suverü'l-ekâlîm adlý eserinde Hâzin'in haritalarýndan faydalandýðý bilinmektedir. Ýbnü'l-Kýftî Hâzin'in aritmetik, geometri ve astronomiye dayanarak yapýlan hesaplamalarda (ilmü't-teysîr) uzman olduðunu, ayrýca astronomi gözlemleriyle ilgili teorik ve pratik disiplinleri iyi bildiðini kaydetmekte, onun Zîcü'þþafâih ve Kitâbü'l-Mesâ'ili'l-'adediyye adlý eserlerini kaydettikten sonra da en iyi çalýþmasýnýn, o güne kadar yazýlanlarýn en mükemmeli kabul edilen Zîcü's-safâ'ih olduðunu söylemektedir. Hâzin, kendi zamanýnda ve kendinden sonraki dönemlerde ileri gelen âlimler tarafýndan matematik ve astronomi alanlarýnda otorite kabul edilmiþtir. Kendisinden çeþitli vesilelerle alýntý yapan veya bazý teoremlerde fikirlerini tartýþan matematikçiler arasýnda Ebû Nasr Ýbn Ýrak, Bîrûnî, Ebü'l-Cûd Muhammed b. Leys, Ömer Hayyâm ve Nasîrüddîn-i Tûsî gibi önemli kiþiler bulunmaktadýr. Ýbn Haldun da Mukaddime'sinde iklimler üzerine bilgi verirken Ca'fer el-Hâzin adýyla andýðý Hâzin'den astronomi ilminin ileri gelenlerinden biri diye söz etmekte ve onun yedi iklime uygun olarak yaptýðý enlem ve bölge ölçümlerine iliþkin tespitlerini aktarmaktadýr.
Ebû Ca'fer el-Hâzin'in matematik sahasýndaki çalýþmalarý, zamanýmýza parça parça gelen risalelerinden veya kendisinden alýntý yapan âlimlerin eserlerinden hareketle tespit edilebilmektedir. Meselâ Ömer Hayyâm, Þerhu mâ eþkele min müsâderâti Kitabi Öklîdis adlý eserinin önsözünde Hâzin'i, Öklid'in beþinci postulasýný ispata çalýþan Ýslâm matematikçilerinin arasýnda ilk sýraya koymakta olduðu. Ömer Hayyâm'ýn þahitliði, Hâzin'in beþinci postulayý bir postula olarak deðil bir teori olarak ele aldýðýný ve ispatlamaya çalýþtýðýný göstermektedir. Ýslâm matematiðinde Hâzin'in bu çalýþmasý muhtemelen paraleller teorisi konusunda yapýlan ilk orijinal ve önemli çalýþmalardan biridir. Yunan matematiðinde, öncüleri Eudoxos ve Arþimed olan "tüketme" (ifna, exhaustion) usulü ile cisimlerin hacimlerini hesaplama yöntemini geliþtiren Ýslâm matematikçilerinden biri de Hâzin'dir. Özellikle o, "bir parabolün kendi ekseni etrafýnda dönmesinden ortaya çýkan cismin hacmi" problemiyle uðraþan Sabit b. Kurre'nin uzun ve karmaþýk olan tekniðini tekrar ele almýþ, böylece kendisinden sonra meseleyi yeniden inceleyerek Sabit b. Kurre'nin çalýþmalarýný daha ileriye götüren Sâbit'in torunu Ýbrahim b. Sinan ve Ýbnü'l-Heysem'e yardýmcý olmuþtur.
Hâzin, Diophantos'un Aritmetica adlý eserinin Kustâ b. Lûkâ tercümesinden esinlenerek ve Hârizmî-Ebû Kâmil cebrine ve kendi zamanýndaki temsilcilerine tepki olarak yeni bir cebir anlayýþý geliþtirdi. Onun yaklaþýmý þu þekilde özetlenebilir:
Bir denklemi gerçekleyen sayý rasyonel sayý kümesinin bir elemaný ise o denklem cebrin, tam sayýlar kümesinin bir elemaný ise hesabýn (sayý bilimi) konusudur. Bu noktada Hâzin, Öklid'i takip ederek hesabý "doðru parçalarý ile temsili mümkün olan tam sayýlar kümesi" þeklinde sýnýrlandýrdý; dolayýsýyla çalýþmalarýnda sayý biliminin kavramlarýný esas alýp her türlü rasyonel çözümü dýþta býraktý. Benimsediði yöntem gereði çalýþmalarýný, çözümü tam sayý olabilecek belirsiz denklem (el-muâdelâtü's-seyyâle) tipleri üzerine kaydýrdý ve yukarýda ifade edilen sayý anlayýþýna uygun olarak bu denklemlerin analizinde. Diophantos'un Aritmetica'da sergilediði ve Ýslâm cebircilerinin, en çok da Kerecî'nin "istikra" yöntemi adýyla ele aldýðý belirsiz denklem tipi için pozitif rasyonel sayý araþtýrmayý deðil tam sayý tespit etmeyi hedefledi. Bu çerçevede özellikle Pisagor üçlüleri üzerinde durdu ve rasyonel kenarlý dik açýlý üçgen teorisini geliþtirip en yüksek noktasýna ulaþtýrdý. Hâzin'in bu tavrýna, Diophantos'un Aritmeticasý’ný Öklid'in Elementler "i (Uþûlü'l-hendese) ýþýðýnda okuma denilebilir. Onun, özellikle belirsiz denklemlerin analizi konusunda takýndýðý tavrý Ebû Saîd es-Siczî, Ýbnü'l-Heysem ve Ebü'l-Cûd b. Leys gibi Ýslâm matematikçileriyle XVII. yüzyýl Avrupa matematikçilerinden Bachet de Meziriac ve Pierre de Fermat da benimsemiþlerdir.
Hâzin'in cebir alanýnda yaptýðý orijinal çalýþmalardan biri, modern matematik tarihinde …3'ün imkânsýzlýðý" þeklinde ifade edilen ve adýna "Fermat'nýn Son Teoremi" denilen denklem hakkýndadýr. Bu denklemin kökü Mezopotamya'ya, Pisagor üçlülerine ve Diophantos'a kadar gider. Ancak eski dönemde, tesbit edilebildiði kadarýyla denklemin sadece n = 2 hali üzerinde durulmuþtur. Ýslâm matematikçileri ise baþta Hâmid b. Hýdýr el-Hucendî ve Hâzin olmak üzere denklemin daha çok n = 3 ve n = 4 halleriyle ilgilenmiþler ve ortaya çýkan sonucu tartýþmýþlardýr. Özellikle Hâzin, Pisagor üçlüleri konusu üzerinde çalýþýrken Pisagor denkleminin kuvvetini ikiden üçe çýkararak x3 +y3 =z3'ün imkânsýzlýðýný ispatladýðýný ileri sürmüþ, ayrýca Hucendî'nin ayný konuda verdiði geometrik ispatýn yanlýþ olduðunu göstermeye çalýþmýþtýr. Yine Pisagor üçlüleri üzerinde çalýþýrken daha sonra Ýbnü'l-Havvâm ve Fermat ile büyük bir geliþme gösteren sayýlarýn toplamý teorisine dahil "herhangi bir doðal sayýnýn iki doðal sayýnýn kareleri toplamý olarak ifadesi" gibi problemlerle de ilgilenmiþtir. Hâzin bunlardan baþka "Uyumlu Sayýlar Teorisi" içine giren denklemler hakkýnda da çeþitli çalýþmalar yapmýþ ve ilk defa bu tür denklemlerin sýnýrlarýný tam olarak belirleyip bunu rasyonel kenarlý dik açýlý üçgenler teorisinin esas konusu kabul etmiþtir.
………Ömer Hayyâm'ýn bildirdiðine göre Mâhânî, Archimedes'in Ýslâm âleminde Kitâb fi'l-küre ve'l-üstüvâne adýyla bilinen eserinin ikinci makalesinin dördüncü teoreminde (þekl) bulunan bir öncülü (mukaddime) tahlil ederken ax3 + bx2 = c þeklinde üçüncü dereceden (kübik) bir denklemle karþýlaþmýþ ve onu uzun çabasýna raðmen çözemediði için çözümsüz problem (mümtene) olarak kabul etmiþtir. Daha sonra gelen Hâzin ise matematik tarihinde "Mâhânî denklemi" diye adlandýrýlan bu denklemi koni kesitleri yardýmýyla çözmüþtür. Yine Ömer Hayyâm'dan öðrenildiðine göre kübik denklemlerin çözümü konusunda Hâzin'in gerçekleþtirdiði bu ilk baþarýnýn ardýndan birçok hendeseci bu denklemlerin deðiþik türlerini sistematik olmasa da Hâzin'in yöntemiyle çözmeyi baþarmýþtýr.
Nasîrüddîn-i Tûsî, Kitâbü Þekli'l-kattâ’ adlý eserinde eþ-þeklül-muðni’yi iþlerken konuyla ilgili deðiþik Ýslâm matematikçilerinin ispatlarýný zikretmekte ve bu arada Hâzin'in el-Metâlibü'l- cüz'iyye, meylü'l-müyûli'l-cüz'iyye ve'l-metâli fi'l-küreti'l-müstakime adlý eserinden iktibas ettiði küresel dik açýlarda sinüs teoreminin ispatýný vermektedir. Söz konusu alýntýdan Hazin’in bu eserinin küresel trigonometriyle ilgili olduðu anlaþýlmaktadýr. Nasîrüddîn-i Tûsî, Benî Musa'nýn geometri sahasýndaki eserinin tahririnde de "s = 1/2 (a + b + c) ise bir üçgenin alanýnýn genel formülü √s(s-a) (s-b) (s-c)'dir" þeklinde ifade edilen Heron formülüne deðiþik bir çözüm vermekte ve bunun muhtemelen Hâzin'e ait olduðunu söylemektedir. Yapýlan araþtýrmalara göre Hâzin'in bu çözümü Heron'a Benî Mûsâ'nýnkinden daha yakýndýr. Ayrýca Hazin’in kullandýðý þekil ve harfler Heron'un Dioptra adlý eserinde bulunan þekil ve harflerle ayný iken Benî Musa'nýn kitabýnýn Latince tercümesinde bunlar mevcut deðildir. Bu durum. Hâzin ile Benî Musa'nýn Heron formülü hakkýndaki kaynaklarýnýn farklý olduðunu göstermektedir.
Klasik biyografi eserlerinden ve Hâzin'den alýntý yapan kaynaklardan onun doðrudan rasat faaliyetlerinde bulunan bir astronom olduðu öðrenilmektedir. Bîrûnî, Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin'inde Büveyhîler zamanýnda Ebü'l-Fazl Ýbnü'l-Amîd'in Rey'de bir rasathane kurduðunu ve burada Ebü'l-Fazl el-Herevî ile Hâzin'in 12 Rebîülâhir 348'de (22 Haziran 959) güneþin irtifaýný rasat ettiklerini belirtmektedir. Bu bilgi, ayrýca Herevîve Hâzin'in yönetimleri altýnda bir grup astronomun çalýþtýðýný ve düzenli rasat faaliyetlerinde bulunduðunu göstermektedir. Hâzin, bir veya birkaç defa ekliptiðin eðiminin tesbiti çalýþmalarýna da katýlmýþtýr. Bîrûnî ayný eserinde, Herevî'nin 348 (959) yýlýnda yaptýðý gözlemler sonucunda ekliptiðin eðimi için e = 23° 40' deðerini tesbit ederken Hâzin'in heyet baþkaný olduðunu da yazmaktadýr. Yine Bîrûnî, Hâzin'in ekliptiðin eðimini belirleme yöntemleriyle Ýbrahim b. Sinan'ýn yöntemlerinin benzerliðine de dikkat. Bîrûnî, bundan baþka el-Âþârü'l-bâkýye, el-Kânûnü'l-Mesûdî ve Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin adlý eserlerinde, Hâzin'in Batlamyus'unkinden farklý "homocentric" bir güneþ modeli ileri sürdüðünü belirtmektedir. Bîrûnî'nin ayrýntýlý bir þekilde anlattýðý bu sistemin benzerleri daha sonra Avrupa'da Levi ben Gerson (ö. 1344) ve Hesseli Henry (ö. 1397) tarafýndan tekrar ortaya konmuþtur. Ancak Hâzin ile bu iki Batýlý bilim adamýnýn düþünceleri arasýnda herhangi bir iliþki olduðunu belirlemek zordur.
ESERLERÝ: Ebû Ca'fer el-Hâzin'in matematik ve astronomi konularýnda telif ettiði eserlerden ikisi tamamen, ikisi de kýsmen günümüze ulaþmýþtýr. Diðerlerinin bazýlarý yapýlan alýntýlardan tanýnmakta, geriye kalanlarýn ise sadece adlarýnýn anlamlarýndan konularý tahmin edilebilmektedir.
A) Matematik.
1. Tefsîru þadri'l-makâleti'l-'âþire min Kitabi Öklîdis. Öklid'in Elementler'inin, irrasyonel sayýlarýn geometrik nicelik (el-adedü'l-muttasýl = sürekli sayý) açýsýndan bir incelemesi olan onuncu makalesinin tanýmlarla ilgili giriþ bölümünün tefsiridir. Ýbnü'n-Nedîm'in Þerhu Kitabi Öklîdis adýyla andýðý eserin zamanýmýza birçok nüshasý gelmiþtir.
2. Kitâbü'l-Mesâ'ili'l-'adediyye. Ýbnü'n-Nedîm ve Ýbnü'l-Kiftî'den öðrenilen isminden anlaþýldýðýna göre bazý problemlerin sayýsal (nümerik) analiziyle ilgilidir.
3. Risâletü Ebî Cafer el-Hâzin fi'l-müsellesâti'l-kâ'imeti'z-zevâyâ ve'l-müntekati'l-edlâ’. Rasyonel kenarlý dik açýlý üçgen teorisi hakkýnda olup Hâzin'in Pisagor üçlüleri üzerine yaptýðý orijinal çalýþmalarý ihtiva eder. Fr. Woepcke tarafýndan Fransýzca'ya tercüme edilen risaleyi Âdil Enbûbâ yayýmlamýþtýr (bk. bibi).
4. el-Burhân 'ala þekli's-sâbi min Kitabi Benî Mûsâ. Benî Musa'nýn geometri alanýndaki eserinin Nasîrüddîn-i Tûsî tarafýndan yapýlan tahririnde Heron formülü üzerine Hâzin'e atfedilerek ortaya konulan bir ispattýr.
5. Kitâbü'l-Uþûli'l-hendesiyye. Ebû Nasr Ýbn Ýrak'ýn, Hâzin'in Zîcü'þ-þafâ’ih'i üzerine kaleme aldýðý Risale fî tashîh mâ vaka’a li-Ebî Ca'fer el-Hâzin mine's-sehv fî Zîci's-safâ'ih adlý eserinde zikrettiði Hâzin'in baþka bir çalýþmasýdýr. Ýbn Irak'a göre Hâzin kitabýnda Menelaos'u eleþtirmiþtir.
6. el-Metâlibü'l-cüz'iyye, meylü'l-müyûli'l-cüz’iyye ve'l-metâlic fi'l-küreti'l-müstakime. Nasîrüddîn-i Tûsi’nin Kitâbü Þekli'l-katta’ adlý eserinden varlýðý öðrenilen ve küresel trigonometriyle ilgili olduðu sanýlan eser bazý kaynaklarda Kitâb fî meyli'l-eczâ’ adýyla kaydedilmiþtir. Ebû Nasr'ýn yukarýdaki eserinde bildirdiðine göre Hâzin, Menelaos'un trigonometriyle ilgili olan Kitâbü'l-Üker'inin de bazý noktalarýna bir tenkit yazmýþtýr. Ancak günümüze ulaþmayan bu çalýþmasýnýn adý da bilinmemektedir.
B) Astronomi.
1. Zîcü'þ-safâiih. Hâzin'in en iyi tanýnan eseridir. Bîrûnî'nin Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin'inde bildirdiðine göre Ýbnü'l-Amîd için kaleme alýnmýþ olan eserin sadece çok küçük bir parçasý zamanýmýza ulaþmýþtýr. Berlin Kütüphanesi'nde kayýtlý bulunan astronomi aletleriyle ilgili iki küçük risale de ondan birer parça olmalýdýr. Bîrûnî araþtýrmalarýnda yer yer bu zîcden alýntýlar yapmakta, ayrýca bazý konularda Hâzin'in fikirlerini eleþtirmektedir. Bîrûnî'ye göre Hâzin bu eserdeki bazý astronomik hesaplarda Ebû Ma'þer el-Belhi nin tesbitlerini tenkit etmiþtir. Ebü'l-Cûd ise, "Hâzin bu eserde bir derecelik açýnýn kiriþini hesaplamýþtýr; bu da onun muhtemelen bir dar açýyý üç eþit parçaya bölme iþini baþardýðýný gösterir" demektedir. Bîrûnî'nin hocasý Ebû Nasr Ýbn Irak, bu zîc üzerine Risale fî tashihi mâ vakaa’ li-Ebî Ca'fer el-Hâzin mine's-sehv fî Zîci'þ-þafâ'ih adýyla bir çalýþma yapmýþ ve Hâzin'in düþtüðü teorik ve pratik hatalarý düzeltmeye gayret etmiþtir. Ancak burada vurgulanmasý gereken husus þudur: Zîcler genellikle metin ve tablolar halinde iki kýsýmdan oluþur. Söz konusu zîc de muhtemelen böyle idi. Dolayýsýyla Ýbn Irak ile Bîrûnî'nin alýntýlarý, tartýþmalarý ve düzeltmeleri sadece metin kýsmýnýn bazý ayrýntýlarýyla ilgili olduðu için bunlar eser hakkýnda tam bir bilgi edinmemize yardým etmemektedir. Bîrûnî el-Âsârü'l-bâkýye'sinde, bu zîcin ayný zamanda feleklerin hareketini açýklayan yeni bir yorum ihtiva ettiðini bildirmektedir. Ýbn Ýrak, yukarýdaki çalýþmasýndan baþka ayrýca Ýstidrâk 'alâ mes'ele min Zîci'þ-þafâih adýyla zîcdeki bir geometri problemini de ele almýþtýr.
2. Tefsîrü'l-Mecistî. Batlamyus'un el-Mecistî adlý eserinin (Almagest) þerhidir. Ýbn Irak'ýn Cedvelü't-takvîm ve Bîrûnî'nin Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin ile el-Kânûnü'l-Mes'ûdi’sinden öðrenildiðine göre, Hâzin bu eserinde Benî Musa'nýn Baðdat'ta yaptýðý bazý ölçümlerle Ali b. îsâ el-Usturlâbî ve Sened b. Ali gibi kiþilerden oluþan bir grubun yine Baðdat'ta yaptýðý astronomik gözlemlerden bahsetmektedir. Kitabýn bir parçasý zamanýmýza ulaþmýþ ve Rüþdî Râþid tarafýndan matematiksel tahlil açýsýndan.
3. el-Medhalü'l-kebîr ilâ Ýlmi'n-nücûm. Hakkýnda Bîrûnî tarafýndan el-Âþârü'l-bâkýye'de bilgi verilen eser astroloji sahasýnda olup tarihleme usullerini incelemiþ, ayrýca muharrem ayýnýn ilk gününü tayin etmede kullanýlan yöntemleri tartýþmýþtýr.
4. Kitâbü'l-Eb'âd ve'l-ecrâm. Bîrûnî'nin el-Kanûnü'l-Mesûdî'si ile Haraki'nin Münteha'l-idrak’inde bahsi geçen bu eserinde Hâzin anlatýlanlara göre yýldýzlar arasýndaki uzaklýklarý vermektedir; ancak verdiði deðerlerin kendi tesbitleri olup olmadýðýný belirtmediði gibi bunlarý nasýl elde ettiðini de açýklamamaktadýr.
5. Risale ti halli't-ta’dîl. Adýna Bîrûnî'nin Makale fî istihrâci'l-evfâr'ýnda rastlanmaktadýr.
6. Makale fi ennehû yümkin en yütevehhem ihtilâf ü hareketi'þ-þems alâ merkezi'l-âlem. Bîrûnî tarafýndan Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin, el-Kânûnü'l-Mescûdî ve el-Aþârü'l-bâkiye'de bu isimle bahsedilen eser, bazý kaynaklarda kýsaca Risale fi hareketi'þ-þems adýyla verilmektedir.
7. Makale fi'l-burhân alâ bazý þan'ati'l-usturlâb. Semev'el el-Maðribî tarafýndan Keþfü avâri'l-müneccimîn adlý eserinde Hâzin'e atfedilerek kaydedilmiþtir.
8. Kitâbü'l-'Âlemin. Dünya tarihinin kronolojisini tesbite çalýþan bir astronomi cetvelidir. Paris Bibliotheque Nationale'de kayýtlý bulunan anonim bir zîcde ondan yapýlmýþ birçok alýntý yer almaktadýr.
9. 'Amelü's-safîhati'l-âfâkýyye. Bîrûnî tarafýndan Kitâbü Ýsticâbi'l-vücûh adlý eserinde zikredilmiþtir.
10. Kitâbü'l-Beyân. Semev'el bunu Keþfü avâri'l-müneccimîn adlý eserinde anmaktadýr.
11. et-Tahayyür fî tashihi târîhi't-Tûfân. Adýndan anlaþýldýðýna göre Nûh tufanýnýn tarihi hakkýnda bir çalýþmadýr.
12. Sýrrü'l-âlemin. Ýbnü'l-Heysem'in ve Haraki'nin konuyla ilgili orijinal çalýþmalarýna kaynaklýk eden eser. Batlamyus'un âlemin oluþumu ve gezegenlerle ilgili var sayýmlarýný ele alýr ve bunlarý geliþtirir.
13. Tefsîrü'l-makâleti'l-ûlâ mine'l-Mecistî. Bîrûnî'nin Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin’de bu isimle andýðý eser muhtemelen Tefsîrü'l-Mecistî'nin bir parçasýdýr.
Wiedemann, Ýbnü'l-Ekfânî'nin Ýrþâdü'l-kâsýd’ýný ve diðer bazý klasik eserleri kaynak göstererek Hâzin'e Kitâbül-Âlâti'l-acîbe er-raþadiyye adlý bir eser daha nisbet etmekteyse de bu çalýþma aslýnda isim benzerliðinden dolayý karýþtýrýlan Abdurrahman el-Hâzinî'ye aittir.
(T.D.V. Ýslam Ans. 16/126-129)