AVM By: hafiza aise Date: 23 Haziran 2012, 13:29:22
AVM: Yeni çarþýnýn yeni halleri
Köksal ALVER • 67. Sayý / DOSYA YAZILARI
Her çaðýn ve hatta dönemin kendine özgü bir mekân tasavvuru ve uygulamasýndan söz edilebilir. Çaðlar ve dönemler mekânlarýyla daha bir öne çýkýyor, mekânlarýnda yansýyor. Çaðlar ve dönemler mekânlarla simgeleniyor. Bir mekân, çaðýna ve dönemine iliþkin, o çaðýn hayat tarzýna, davranýþlarýna, düþünme ve eylem biçimine, ritüellerine, deðerlerine, zihniyetine iliþkin kesin veriler sunabiliyor. Bu yüzden bir mekân tahlili, ayný zamanda bir çað ve dönem (zaman) tahlili oluyor. Mekânsal birimlerin, çaðlar boyunca geçirdiði deðiþime, ulaþtýðý farklý biçimlere bakýldýðýnda, mekân ile çaðýn yaþama biçimi arasýnda kimi paralelliklerin kurulacaðý rahatlýkla söylenebiliyor. Evin, çarþýnýn, yolun, sokaðýn, eðlence mekânlarýnýn, okulun zaman aynasýndaki dönüþümü, insan ve toplumun da ne kadar dönüþtüðünü göstermesi açýsýndan kayda deðer. Hayatlý ev ile residence, arasta ile alýþveriþ merkezi, gökdelen ile tek katlý kerpiç bina, bulvar ile sokak arasýndaki benzerlikler, farklýlýklar, karþýtlýklar mekânýn dönüþümü, buna baðlý olarak zihniyet dönüþümüne iliþkin önemli ipuçlarý verebilir.
Yeni zamanlarýn hallerini temsil eden Alýþveriþ Merkezleri (AVM) de mekân ile insan ve toplum arasýndaki baðlarý yorumlamada iþlevsel bir yerde duruyor. Pek çok yönden tahlili yapýlan AVM, küresel toplumun yaþama ve düþünme hallerinin bir laboratuarý olarak öne çýkýyor. Ýnsaný kendinde toplayan, bir araya getiren, onu biçimlendiren, ona yeni tutumlar kazandýran aktif bir mekân olan AVM, kendi baþýna bir gösterge olarak sýyrýlýyor. Ayný zamanda AVM gerek mekân-insan arasýndaki karmaþýk iliþkiyi, gerekse mekânsal formlarýn iþlevselliðini yorumlamaya izin veren güçlü bir gösterge. Dahasý baþta söylendiði gibi koca bir çaðý ve o çaðýn hallerini gösteren bir mekân-gösterge.
Bu gösterge, hem kentsel hem de mekânsal açýdan yorumlanabilir. Kentsel bir form olan AVM, kâh kent merkezine, kâh kent çeperlerine kendini saðlam bir þekilde diken bir anýt. Bir çarþý olmanýn ötesinde etkinliði ve merkeziliðiyle dikkat çekiyor. Baþlý baþýna bir kentsel form olan AVM, ancak yoðun bir nüfus ve ekonomik faaliyetle kendini tanýmlayan kente dâhil. Bir yönüyle de kenti kendinde toplama iddiasýnda, bir kent olma iddiasýyla kuruluyor. Týpký kent gibi AVM de merkez olduðunu dile getiriyor. Nüfus akýþýnýn da o yönde olduðu izlenebilir. Kentin merkezini dönüþtürebilme, kente yeni merkezler oluþturabilme gücünden dahi söz edilebilir. Örneðin kentin çeperlerine kurulan AVM’lerin büyük bir trafik akýþýna sahne olduðu görülüyor. Etrafýna ise kýsa zamanda uydu kentler konumlanýyor. Böylece yeni bir merkez kimliðiyle öne çýkýyor.
Mekânsal form olarak AVM, mimari bir öðe. Yeni çarþý yeni bir mimari ile arzý endam ediyor. Bir anlamda çaðý temsil eden bir mimari çizgiyle kendini sunan AVM, görsel bir olgu haliyle kentlere yerleþiyor. AVM en baþta göze hitap ediyor; temaþayý ve bakýþý besliyor. Kendini sunuyor. Müþteriyi etkileyip, gözü açýp, gönlü çeliyor. Dükkânlar, vitrinler, sergiler, ilanlar, süsler, deðiþik yerlere yerleþtirilen biblolar hep bakýþý öne çýkarýyor. Büyüleyici bir mekân olan AVM, süse dolayýsýyla göze önem veriyor. AVM enine boyuna, ince ince düþünülen bir tasarýmýn gerçekleþmesi de demek ayný zamanda. Tüketicinin rahatlýðýný hedefleyen bir mekân tasarýmý. Müþterinin saatlerini, günün büyük bir bölümünü burada geçirebilmesi için tasarlanmýþ bir mekân. Mekânýn güvenliði, sterilliði, hijyenikliði, ferahlýðý bu amaca dönük.
Penceresiz kapalý mekân olarak tasarlanan AVM, kendini etrafýndan yalýtan bir özelliðe sahip. Dýþa kapalý, dýþarýyla kendisi arasýnda kapýlar ve kalýn duvarlar var. Dýþarýdaki dünyadan farklý yeni bir dünya burasý. Dýþarýsý buraya sirayet edemez; öylesine kapalý, öylesine ayrýksý. Daima temiz, hijyenik, ferah. Her mevsim ve her gün böyle. Mevsimlerden, iklimden, vakitten etkilenmez. Dýþarýda fýrtýna kopmuþ olabilir, AVM gayet sakin, huzurlu ve rutin. Dýþarýsý cehennem sýcaðýnda kavruluyor olsa bile AVM, serin havasýyla müþterisinin gerginliðini alýyor. Kapalýlýðý onun hijyenik yönüyle birlikte güvenilirliðini de pekiþtiriyor. Dýþarýdaki tehlikeli dünyadan da baðýmsýz AVM; güvenlik onun temel düsturu. Her tarafý keskin gözlerle, kameralarla gözetleniyor, güvenlik elemanlarý ise kol geziyor. Kiþi burada güvenle gezebilir, aylaklýk yapabilir, bir kent gezgini flaneur gibi hissedebilir kendini. Kenti, kaldýrýmý, parklarý güvensiz bulan flaneur, AVM’yi kendine mekân tutabiliyor. Davet gayet açýk ve anlaþýlýr.
Tüketimin AVM’nin kurucu unsurlarýndan biri olduðu aþikâr. Ana ritüel burada tüketim. Alýþveriþ çarkýný tüketim lehinde hýzla ve durmaksýzýn döndüren bu mekânlar, dönüþtürücü bir rol üstleniyor. Tüketim alýþkanlýklarý, tüketici davranýþlarý ve bizatihi tüketim üzerinde etkili olduðu gözleniyor. Ýnsana yeni tüketim halleri ekliyor, ona yeni tüketici davranýþlar kazandýrýyor. Bu en fazla tüketimin ihtiyaç kavramýyla arasýnýn açýlmasýnda izleniyor. Büyük oranda insan zihnindeki aðýrlýklý yerini kaybedecek þekilde ihtiyaç kavramý yeniden yorumlanýyor. Her þey ihtiyaç bu yeni dizayna göre, dahasý fazla olan da ihtiyaç. Zaten tüketim, bir toplum oluþturabilecek, yeni bir toplumsallaþmayý gerçekleþtirecek gücü de buradan alýyor. Tüketim toplumunda ihtiyaç kavramý anlamýný kaybediyor, onun yerine meta fetiþizmi geliyor. Meta baðýmlýlýðý, hatta meta fetiþizmi, metalarýn yýðýný tüketim çarkýný hýzla döndürüyor. AVM tam da bunu kendince isabetli bir þekilde gerçekleþtirdiði için cazip hale geliyor, canlanýyor, dolup taþýyor.
Tüketim ve tüketici davranýþlarýný yeniden yorumlayan AVM, tüketicilerin kimliðini de belirliyor. Ýlkece her kesime açýk olduðu ifade edilen AVM’nin gizli bir ayrým uyguladýðý, toplum kesimleri arasýnda fark gözettiði söylenebilir. AVM yeni bir tüketim kültürü oluþturuyor; bu kültürü belli ritüeller ve araçlar paralelinde geliþtiriyor. Tüketici davranýþlarý, kýyafetleri, hal ve hareketleri, kültürleri, refleksleri baþtan belirleniyor. AVM kendine özgü bir tüketici meydana getiriyor. Tüketici profili de deðiþiyor. Erkek tek tüketici deðil; erkekten daha fazla kadýn ve çocuk yeni çarþýnýn müdavimi. Çocuk da bir saygýn müþteri burada. Alýþveriþinin daha eðlenceli hale gelmesi için de parklar, oyun alanlarý, yeme-içme mekânlarý, gösteriler, oyuncaklar, palyaçolar hazýr. Çocuk yeni çarþýnýn müdavimi olduðu kadar kârlý bir müþterisi.
Bir gündelik hayat pratiði olarak AVM, kendini sadece alýþveriþ ile tanýmlamýyor. Kimi ihtiyaçlarýn alýndýðý bir yer olmanýn çok ötesinde, yeni bir mantýkla kurgulanýyor. AVM, bir yaþam ve eðlence merkezi sloganýyla kendini öne çýkarýyor. Klasik çarþý formunu aþan bu durum, insaný baþka ritüellere, eylemlere davet ediyor. Boþ vakitlerin geçirildiði, eðlenilen, buluþulan, muhabbet edilen, sportif ve sanatsal etkinliklere dâhil olunan bir mekân. Toplumun deðiþik kesimlerinin toplandýðý bir arena. Her yönüyle cezbedici bir dünya, arzuyu körükleyen bir mekân olan bu arenada, neyin ve hangi deðerlerin hayatta kalýp kalmadýðý, arenadan hayata neyin götürülüp götürülmediði gene zaman aynasýnda yansýyor. Yeni çarþý, insana yeni haller ve tutumlar ekleyerek kendi gücünü ve ömrünü arttýrmayý deniyor. Tüketim toplumunun ritüelleri de gönülden bu desteði veriyor. Varoþ, merkez, çeper, bölge ayýrt etmeksizin AVM’nin bütün bir kenti sarýp kuþatmasýný bu destekle açýklamak mümkün.