AVM

AVM: Yeni çarşının yeni halleri

Köksal ALVER • 67. Sayı / DOSYA YAZILARI

Her çağın ve hatta dönemin kendine özgü bir mekân tasavvuru ve uygulamasından söz edilebilir. Çağlar ve dönemler mekânlarıyla daha bir öne çıkıyor, mekânlarında yansıyor. Çağlar ve dönemler mekânlarla simgeleniyor. Bir mekân, çağına ve dönemine ilişkin, o çağın hayat tarzına, davranışlarına, düşünme ve eylem biçimine, ritüellerine, değerlerine, zihniyetine ilişkin kesin veriler sunabiliyor. Bu yüzden bir mekân tahlili, aynı zamanda bir çağ ve dönem (zaman) tahlili oluyor. Mekânsal birimlerin, çağlar boyunca geçirdiği değişime, ulaştığı farklı biçimlere bakıldığında, mekân ile çağın yaşama biçimi arasında kimi paralelliklerin kurulacağı rahatlıkla söylenebiliyor. Evin, çarşının, yolun, sokağın, eğlence mekânlarının, okulun zaman aynasındaki dönüşümü, insan ve toplumun da ne kadar dönüştüğünü göstermesi açısından kayda değer. Hayatlı ev ile residence, arasta ile alışveriş merkezi, gökdelen ile tek katlı kerpiç bina, bulvar ile sokak arasındaki benzerlikler, farklılıklar, karşıtlıklar mekânın dönüşümü, buna bağlı olarak zihniyet dönüşümüne ilişkin önemli ipuçları verebilir.

Yeni zamanların hallerini temsil eden Alışveriş Merkezleri (AVM) de mekân ile insan ve toplum arasındaki bağları yorumlamada işlevsel bir yerde duruyor. Pek çok yönden tahlili yapılan AVM, küresel toplumun yaşama ve düşünme hallerinin bir laboratuarı olarak öne çıkıyor. İnsanı kendinde toplayan, bir araya getiren, onu biçimlendiren, ona yeni tutumlar kazandıran aktif bir mekân olan AVM, kendi başına bir gösterge olarak sıyrılıyor. Aynı zamanda AVM gerek mekân-insan arasındaki karmaşık ilişkiyi, gerekse mekânsal formların işlevselliğini yorumlamaya izin veren güçlü bir gösterge. Dahası başta söylendiği gibi koca bir çağı ve o çağın hallerini gösteren bir mekân-gösterge.

Bu gösterge, hem kentsel hem de mekânsal açıdan yorumlanabilir. Kentsel bir form olan AVM, kâh kent merkezine, kâh kent çeperlerine kendini sağlam bir şekilde diken bir anıt. Bir çarşı olmanın ötesinde etkinliği ve merkeziliğiyle dikkat çekiyor. Başlı başına bir kentsel form olan AVM, ancak yoğun bir nüfus ve ekonomik faaliyetle kendini tanımlayan kente dâhil. Bir yönüyle de kenti kendinde toplama iddiasında, bir kent olma iddiasıyla kuruluyor. Tıpkı kent gibi AVM de merkez olduğunu dile getiriyor. Nüfus akışının da o yönde olduğu izlenebilir. Kentin merkezini dönüştürebilme, kente yeni merkezler oluşturabilme gücünden dahi söz edilebilir. Örneğin kentin çeperlerine kurulan AVM’lerin büyük bir trafik akışına sahne olduğu görülüyor. Etrafına ise kısa zamanda uydu kentler konumlanıyor. Böylece yeni bir merkez kimliğiyle öne çıkıyor.

Mekânsal form olarak AVM, mimari bir öğe. Yeni çarşı yeni bir mimari ile arzı endam ediyor. Bir anlamda çağı temsil eden bir mimari çizgiyle kendini sunan AVM, görsel bir olgu haliyle kentlere yerleşiyor. AVM en başta göze hitap ediyor; temaşayı ve bakışı besliyor. Kendini sunuyor. Müşteriyi etkileyip, gözü açıp, gönlü çeliyor. Dükkânlar, vitrinler, sergiler, ilanlar, süsler, değişik yerlere yerleştirilen biblolar hep bakışı öne çıkarıyor. Büyüleyici bir mekân olan AVM, süse dolayısıyla göze önem veriyor. AVM enine boyuna, ince ince düşünülen bir tasarımın gerçekleşmesi de demek aynı zamanda. Tüketicinin rahatlığını hedefleyen bir mekân tasarımı. Müşterinin saatlerini, günün büyük bir bölümünü burada geçirebilmesi için tasarlanmış bir mekân. Mekânın güvenliği, sterilliği, hijyenikliği, ferahlığı bu amaca dönük.

Penceresiz kapalı mekân olarak tasarlanan AVM, kendini etrafından yalıtan bir özelliğe sahip. Dışa kapalı, dışarıyla kendisi arasında kapılar ve kalın duvarlar var. Dışarıdaki dünyadan farklı yeni bir dünya burası. Dışarısı buraya sirayet edemez; öylesine kapalı, öylesine ayrıksı. Daima temiz, hijyenik, ferah. Her mevsim ve her gün böyle. Mevsimlerden, iklimden, vakitten etkilenmez. Dışarıda fırtına kopmuş olabilir, AVM gayet sakin, huzurlu ve rutin. Dışarısı cehennem sıcağında kavruluyor olsa bile AVM, serin havasıyla müşterisinin gerginliğini alıyor. Kapalılığı onun hijyenik yönüyle birlikte güvenilirliğini de pekiştiriyor. Dışarıdaki tehlikeli dünyadan da bağımsız AVM; güvenlik onun temel düsturu. Her tarafı keskin gözlerle, kameralarla gözetleniyor, güvenlik elemanları ise kol geziyor. Kişi burada güvenle gezebilir, aylaklık yapabilir, bir kent gezgini flaneur gibi hissedebilir kendini. Kenti, kaldırımı, parkları güvensiz bulan flaneur, AVM’yi kendine mekân tutabiliyor. Davet gayet açık ve anlaşılır.

Tüketimin AVM’nin kurucu unsurlarından biri olduğu aşikâr. Ana ritüel burada tüketim. Alışveriş çarkını tüketim lehinde hızla ve durmaksızın döndüren bu mekânlar, dönüştürücü bir rol üstleniyor. Tüketim alışkanlıkları, tüketici davranışları ve bizatihi tüketim üzerinde etkili olduğu gözleniyor. İnsana yeni tüketim halleri ekliyor, ona yeni tüketici davranışlar kazandırıyor. Bu en fazla tüketimin ihtiyaç kavramıyla arasının açılmasında izleniyor. Büyük oranda insan zihnindeki ağırlıklı yerini kaybedecek şekilde ihtiyaç kavramı yeniden yorumlanıyor. Her şey ihtiyaç bu yeni dizayna göre, dahası fazla olan da ihtiyaç. Zaten tüketim, bir toplum oluşturabilecek, yeni bir toplumsallaşmayı gerçekleştirecek gücü de buradan alıyor. Tüketim toplumunda ihtiyaç kavramı anlamını kaybediyor, onun yerine meta fetişizmi geliyor. Meta bağımlılığı, hatta meta fetişizmi, metaların yığını tüketim çarkını hızla döndürüyor. AVM tam da bunu kendince isabetli bir şekilde gerçekleştirdiği için cazip hale geliyor, canlanıyor, dolup taşıyor.

Tüketim ve tüketici davranışlarını yeniden yorumlayan AVM, tüketicilerin kimliğini de belirliyor. İlkece her kesime açık olduğu ifade edilen AVM’nin gizli bir ayrım uyguladığı, toplum kesimleri arasında fark gözettiği söylenebilir. AVM yeni bir tüketim kültürü oluşturuyor; bu kültürü belli ritüeller ve araçlar paralelinde geliştiriyor. Tüketici davranışları, kıyafetleri, hal ve hareketleri, kültürleri, refleksleri baştan belirleniyor. AVM kendine özgü bir tüketici meydana getiriyor. Tüketici profili de değişiyor. Erkek tek tüketici değil; erkekten daha fazla kadın ve çocuk yeni çarşının müdavimi. Çocuk da bir saygın müşteri burada. Alışverişinin daha eğlenceli hale gelmesi için de parklar, oyun alanları, yeme-içme mekânları, gösteriler, oyuncaklar, palyaçolar hazır. Çocuk yeni çarşının müdavimi olduğu kadar kârlı bir müşterisi.

Bir gündelik hayat pratiği olarak AVM, kendini sadece alışveriş ile tanımlamıyor. Kimi ihtiyaçların alındığı bir yer olmanın çok ötesinde, yeni bir mantıkla kurgulanıyor. AVM, bir yaşam ve eğlence merkezi sloganıyla kendini öne çıkarıyor. Klasik çarşı formunu aşan bu durum, insanı başka ritüellere, eylemlere davet ediyor. Boş vakitlerin geçirildiği, eğlenilen, buluşulan, muhabbet edilen, sportif ve sanatsal etkinliklere dâhil olunan bir mekân. Toplumun değişik kesimlerinin toplandığı bir arena. Her yönüyle cezbedici bir dünya, arzuyu körükleyen bir mekân olan bu arenada, neyin ve hangi değerlerin hayatta kalıp kalmadığı, arenadan hayata neyin götürülüp götürülmediği gene zaman aynasında yansıyor. Yeni çarşı, insana yeni haller ve tutumlar ekleyerek kendi gücünü ve ömrünü arttırmayı deniyor. Tüketim toplumunun ritüelleri de gönülden bu desteği veriyor. Varoş, merkez, çeper, bölge ayırt etmeksizin AVM’nin bütün bir kenti sarıp kuşatmasını bu destekle açıklamak mümkün.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın