Engel

Engel

Vaz´î Hükümlerin Üçüncü Nevi: Mâni (Engel)

Vaz´î hükümlerin üçüncü nev´i mâni (ç. mevâni´) olmaktadır. Konu üç mesele içerisinde ele alınacaktır:

Birinci Mesele

Mâniler iki türlüdür:

a) (Aklen) Laleple birlikte bir arada bulunması kabil olmayan mâniler.

b) Taleple birlikte bir arada bulunması kabil olan mâniler.

Bu ikinci türden olan mâniler de iki nev´idir:

ba) Talebin aslını kaldıran mâniler.[1]

bb) Talebin aslını kaldırmamakla birlikte, kesinlik kazanmasını engelleyen mâniler.

Bu da iki kısımdır:

1) Talebi kaldırması, kudreti dâhilinde bulunan mükellef için o şeyi muhayyer hale getirmesi [2]anlamında olur.

2) Talebe muhalefette bulunan kimse üzerine bir günah terettüp etmez anlamında olur.

Böylece mâni için dört kısım ortaya çıkmaktadır:

1. Kısım:

Bunlar uyku, delilik vb. gibi bir sebeble aklın zail olması gibi mânilerdir. Bu kısımdan olan mâniler talebin aslını tümden ortadan kaldırmaktadır. Zira hitabın taallukunun (mükellefiyetin sabit olmasının) şartlarından birisi de, onun anlaşılması imkanıdır. Çünkü hitâb, iltizâm (üstlenme) gerektiren bir ilzamdır (bağlayıcılıktır). Aklı olmayan kimsenin ilzamı (yükümlü kılınması) ise mümkün değildir. Nitekim hayvan ve diğer cansızların ilzamla yükümlü tutulmaları mümkün olmamaktadır. (Aklı olmayanlarla ilgili gibi gözüken) bir maslahatın celbini ya da bir mefsedetin defini gerektiren bir talebin taalluku söz konusu ise, bu bir başkasına râci ol-[286] maktadır.[3]Tıpkı hayvanların eğitilmesi ve öğretilmesi gibi. Bu konuyla ilgili yeterli açıklamalar usûl kitaplarında bulunmaktadır.[4]

2. Kısım:

Hayız ve nifas gibidir. Bu kısımdan olan mâniler, talebin —her ne kadar mâni ile birlikte husulü mümkünse de— aslını kaldırmaktadır. Ancak bu kısımdan olan mâniler talebi, kesinlikle bir daha talepte bulunulmayan namaz, mescide girmek, mushafa dokunmak vb. gibi şeylere nisbetle kaldırır. Mâni´in kalkmasından sonra talebi söz konutu olan şeylere[5] gelince, bu konuda usulcüler artımdaki ihtilaf moıjlıûrdur. Hiiim burada onları zikretmemin bir gerek yoktur.

Mâni´in mevcudiyeti durumunda talebin bulunmadığı* nın delilleri: Eğer mani ile birlikte talep de bulunacak olsaydı, o takdirde iki zıddın bir arada bulunması gibi bir "netice gerekecektir. Çünkü hayızlı bir kadının namaz kılması yasaklanmıştır. Nifas hâlindeki bir kadının durumu da aynıdır. Eğer bu* haldeyken bunlar namaz ile memur olsalardı, o takdirde aynı şeye nisbetle[6] htm emredilmiş hem de yasaklanmış olacaklardı. Böyle bir netice İM muhaldir.

Keza eğer bunlar yapîrfakla memur olsalardı, öbür taraftan da yapmaktan yasaklanmışlardır; bu durumda şer´an aynı anda bir şeyi hem yapmaları hem de yapmamaları lâzım gelecekti. Bu ise muhaldir.Sonra mâni´in mevcudiyetiyle birlikte ne yapılması, ne de daha sonra kazası sahîh olmayan bir şeyi emretmenin bir mânâsı yoktur; abesle iştigal olur. Çünkü hayız ve nifas halindeki kadınlar ittifakla namazın kazasıyla memur değillerdir.

3. Kısım:

Bunlar cum´a ve bayram namazlarına , cihâda nisbetle kölelik veya kadınlık gibi mânilerdir. Çünkü köle ve kadınların, (kendileri hakkında) dînde tahsînî ve tezyînî unsurlardan sayılan[7] bu tür

m kendileri lıuUkırıda kesinlik kazanması için bir mânileri ı.ıklıulır. Çünkü kadın ve köleler bu tür hitAplıı doğrudan ı.ıl;i|) «lngiIlerdir. Bunlar ancak tâbilik yoluyla hitaba dâhil bu- maktadırlar. Eğer bunlar bu tür hitapların gereğine imkan bulabilirlerse, o takdirde onlar da hitaba muhatap olan kimseler —ki hür erkekler oluyor— gibi mütâlâa edilebilirler. Kudret bulunması durumunda muhayyer kılınmanın mânâsı işte budur. Kudret bulamamaları durumunda ise bunlarla ilgili hüküm de bundan önceki kısmın hükmüyle aynı olacaktır.[8]

4. Kısım:

Bunlar da ruhsat sebebleri gibi mânilerdir. Bunlar talebin aslını kaldırmazlar; ancak ruhsat cihetine meylederek azîmet tarafını terkeden kimse üzerine bir günah terettüp etmez anlamında talebin kesinlik kazanmasını engellerler. Yolcunun namazını kısaltması, oruç tutmaması, cuma namazını terketmesi vb. gibi. [9]

İkinci Mesele

Mâniler Şâri´ce maksûd olmayan şeylerdir. Yani Sâri´ Teâlâ´nın onların mükellefler tarafından ortaya konulmaları ya da ortadan kaldırılmaları doğrultusunda bir kasdı bulunmamaktadır. Şöyle ki: Mâni´ler iki kısımdır:

a) Teklif hitabı kapsamına dâhildirler ve bu itibarla da ya yapılması emredilen ya da yapılması yasaklanılan ya da hakkında yapılıp yapılmayacağına dair muhayyer olunan bir mâhiyet arze-deceklerdir. Bu açıdan mâniler hakkında bir problem bulunmamaktadır. Mesela zekâtın vücûbunu etkileyecek şekilde, zekâtın

vücûb sebebin* mâni uIhchiI borç «Itınn girme gibi. Hor nt\ kadar M* katın sebebi olan ıılsab vurun dn, zekatın verilebilmesi sebob önün* de mâni olmaması şartına bağlı olmaktadır. Keza küfür namaz vt zekâtın edasının sıhhatine ve vücûbuna[10] mâni olmaktadır. Yin* küfür halinde iken boşamasını ve daha başka küfrün mani olduğu benzeri şer´î meseleleri örnek olarak vermemiz mümkündür. Aynı şekilde müslümanlık da, kişinin haksız yere kanının, malının ve ırzının çiğnenmesine mânidir. Bu v,e benzeri meseleler üzerinde, tek-lîf hitabı açısından durulması, meseleden gözetilen"maksadın haricinde kalmaktadır.

b) Bu kısım meseleden maksûd olan kısım olmaktadır. Mâni olması hasebiyle vaz´ hitabı (vaz´î hükümler) altına giren kısım. Bu açıdan ele alındığında bunların, mâni olması sebebiyle Şâri´ce ne ortaya konulmasına, ne de ortadan kaldırılmasına yönelik bir kasıd bulunmamaktadır. Mesela borçlu, eğer nisâb miktarı kadar malı varsa, üzerine zekâtın vâcib olması için borcunu kaldırmakla memur olmadığı gibi, nisaba sahip olan kimse do zekâtı düşürmek için borç almakla memur değildir. Çünkü borcun zekâta mâni olması teklif hitabından (teklifi hükümlerden) değil vaz´ hitabından (vaz´î hükümlerden) olmaktadır. Şâri´in bundan maksadı, sadece mâni´in (borcun) bulunduğu zaman sebebin (nisâb) gereğinin (zekât) ortadan kalkmasıdır.

Delili:

Sebebin şartları tamamlanmış olarak konulmuş olması, Vâzı´-ın (Koyucunun, Şâri´in) sebeb üzerine müsebbebin terettübünü kas-detmiş olmasını gerektirir. Yoksa eğer böyle olmazsa, o takdirde, sebeb bir sebeb olarak konulmuş olmaz. Halbuki onun sebeb olarak konulmuş olduğu kabul edilmektedir. Bu bir tutarsızlık olur. Vâzı´ın müsebbebin husulüne yönelik bir kasdının bulunduğu sabit olunca, mâni´in ortaya konulmasının keza O´nun maksûdu olduğunun farzedilmesi, müsebbebin sebeb üzerine terettübünün kaldırılmasına yönelik bir kasıd olacaktır. Bu durumda da O´nun aynı terettübe yönelik zıt başka bir kasdının daha bulunduğu sabit olacaktır. Bu ise tutarsızlıktır. Çünkü her iki kasıd birbirine zıt bulunmaktadır. Vâzı´ (ŞAri´) mâni´in ortadan kaldırılmasını da aynı şekilde kasdetmiş olamaz. Çünkü eğer böyle bir kasdı bulunacak olsa, o takdirde şeriatta ınAni diye bir şey sabit olmazdı. Şöyle ki: Eğer mâni olması açıtımdan Sari´ onun kaldırılmasını kasdetmiş olsaydı,o takdirde mâni´ln huıûlü şer´an muteber olmazdı, 3«r´«n tnuloher olıntıyıiıca da, ıtbtbin hükmünün cereyanına mâni olamazdı, Halbuki ınoMtOt* öyle fan v« kabul edilmemiştir. Böyle bir şey tenâku-eun in kendisidir.

Mükollofin kasdımn, mflni´in ortaya konulmasına ya da ortadan kaldırılmasına yönelmesi durumunda aşağıdaki tafsilât ortaya çıkacaktır: [11]

Üçüncü Mesele

Toklîf hitabına dâhil olması bakımından mükellefin mâni´i, • mrodilmiş olarak veya yasaklanmış olarak ya da muhayyer bırakılmış olarak yapması ya da terketmesi kaçınılmaz olacaktır. Eğer birinci şekilde ise durum açıktır. Mesela bir adamın elinde nisâb miktarı malı olur; ancak bir ihtiyaçtan dolayı borçlanır. Böylece hükümler mâni´in husulünün gereği doğrultusunda ortaya çıkar. Eğer ikinci ise, ki bu mesela mâni´i mâni olması açısından sebebin hükmünü düşürmek ve böylece gereğinin üzerine terettübüne engel olmak kasdıyla ortaya konulması olmaktadır; bu da sahîh olmayan [MS] bir davranış olacaktır.

Böyle bir davranışın sahîh olmadığının delilleri:

Buna delâlette bulunan naklî deliller çoktur. Bunlardan birisi de şu âyet olmaktadır: "Biz bunları, vaktiyle bir bahçe sahiplerini denediğimiz gibi denedik. Sahipleri daha sabah olmadan, bahçeyi devşireceklerine —bir istisna payı bırakmaksızın— yemin etmişlerdi.[12] Devamıyla birlikte bu âyetler, yoksulların haklarını düşürmek için hileye başvurma kasıdlarının bulunması ve yoksulların genelde bahçeye gelemeyecekleri kadar erken bir vakitte mahsûlü devşirmek gibi onların gelmelerini engelleyecek bir çâreye (mâni´)[13] başvurmaları sebebiyle azaba uğratıldıkları haberini içermektedir. Azâb ise ancak haram olan bir fiilden dolayı olur.Bir başka dulfl: "Kadınları boşadığınızda, müddetleri sona ererken onları güzellikle tutun, ya da güzellikle bırakın, haklarına tecavüz etmek için onlara zararlı olacak şekilde tutmayın; böyle yapan şüphesiz kendisine yazık etmiş olur. Allah´ın âyetlerini de alaya almayın."[14] âyetidir. Bu âyet, kocaların kanlarının kendilerinden sonra bir başka koca daha görmemeleri kasdıyla sürekli boşamaları ve arkasından da rücûda* (ric´at) bulunmaları ve böylece id-detlerinin sürüp gitmesi sebebiyle kadınların mutazarrır olmaları yüzünden inmişti...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın