El Cüveynî

El-Cüveynî (H. 478)

es-Subkî ile İmamu'l-Haremeyn'in, Muhâsibî'nin Akl isimli eserine ilişkin değerlendirmelerine yer vererek şunları söylemiştir:

İmamu'l-Haremeyn, el-Burhan isimli eserinde aklı tanımlarken şu ifadelere yer vermektedir: "Haris dışında bizim üstadlarımızdan hiç kimse bu konuya girmemiştir. Haris ise: 'Akıl, kendisinden dolayı değil, kendisi yardımı ile ilimlerin kolayca öğrenilebildiği bir seciyedir' demiştir".

Görüldüğü gibi o, Hâris'in bu görüşünü benimsemekte ve hemen ardından şunları ilave etmektedir:

Şayet akıl gerçeklik kazanırsa bu bir niteliktir ki bu nitelik sayesinde teorik bilgiler ve bu bilgilerin dayandığı zorunlu öncüllerin bilinmesi mümkün hale gelir. Aklın kendisinin bir bilgi olmadığına ilişkin temel ilke dikkate alındığında, bu nitelik akıldan ve akla ait bir niteliktir. Şeyh Ebu'l-Hasen el-Eş'arî'ye nisbet edilen bir rivayete göre "Aklın kendisi bir bilgidir". Kadı Ebu Bekir el-Bakıllanî: "Akıl, zorunlu bilgilerin bîr dalıdır" demiştir.

İmamu'l-Haremeyn eş-Şemail'de, el-Burhan'da benimsediği Muhâsibî'ye ait bu görüşü nakletmekte ve: "Biz bu görüşü benimsemiyor ve Hâris'e ait bir nakil olduğundan şüphe ediyoruz" demektedir. Daha sonra ise: "Rivayetin Hâris'e aît olduğu doğru olsa bile akıl; marifetullah değildir anlamınadır. O halde aklı, marifet anlamına kullanmış olsa bile Haris bununla marifetullahı kastetmemiştir. Sanki Haris, aklın kendisi marifetullah değildir ama bir seciyedir demiş ve bu seciye ile Allah'ın doğuştan kendisine verdiği emri bilir ve bu emir sayesinde marifetullaha ulaşır" demek istemiştir" demektedir.

Bu konuya ilişkin eş-Şamil'de yer alan ifadeler bu kadarla sınırlıdır. el-Cüveynî'nin yaptığı nakiller gerçek olup bu ifadeler Hâris'in er-Riaye isimli eserinde yer almaktadır.

Zaten İmamu'l-Haremeyn de benimsememiş olduğu Hâris'in bu düşüncelerini yeniden değerlendirdikten sonra, bu düşüncelerin Hâris'e nisbetinin doğru olduğu kanaatine varmıştır.

el-Burhan sarihlerinin sandığı gibi -es-Subkî'nin ifadeleri- onun, Hâris'in görüş ve inançlarını benimsediği anlamına gelmez. "Akıl seciyedir" iddiasını eleştiren veya benimseyen herhangi bir felsefî görüş yoktur. Biz başka bir konuda bu noktayı ve İmamu'I-Haremeyn'in, "Haris, marifetullahı kastetmişti" ifadesinin kuvvetli bir ifade olduğunu belirtmiştik.

Ayrıca daha önce Hâris'in: "Akıl seciye nurudur, takva ile artar ve güçlenir" ifadesini senedi ile birlikte vermiştik. Evet Haris "akıl nurdur" ifadesi ile filozofların kendisine nisbet ettiği anlamı kastetmemiştir.[508]

[508] Tabakatu's-Sufiye el-Kübra, c. 2/20

Haris El- Muhasibi, El- Akl Ve Fehmü’l Kur’an, İşaret Yayınları, İstanbul, 2003: 197-198.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın