Mutezilenin kolları

MUTEZİLENİN KOLLARI

Ana bid'at fırkalarının her biri bir çok talî fırkalara ayrılmıştır. Btı nevi bir parçalanma muhafazakâr ve mu'tedil görüşlere sahip bu-iunan ehl-i sünnetin itikadı mezheplerinde göze çarpmaz. Hatta âlimlerimiz, ehl-i sünnetin hak yolu takibettiğinin bîr delili olarak, onların kendi aralarında birbirlerini suçlayacak şekilde fikir ayrılıklarına düşmemiş olmalarını gösterirler [21] Buoa mukabil ehl-i bid'atın hem ana fırkaları, hem de aynı fırkanın çeşitli kollan birbirlerini itham ve tekfir ederler.

Şunu da belirtelim ki fırkalar arasındaki fikir mücadelelerinin doğurduğu gerginlik sebebiyle çoğu zaman ferdler veya zümreler, cüz'î bir benzeyiş' sebebiyle,, muhalif fırkaya nisbet ediliverir. Halbuki bütün islâmî fırkalar arasında bir çok meselede tam bir ben-zerilik ve aynilik vardır. Yukarıda, mezheplerin tasnifi bahsinde de söylediğimiz üzere akaid sahasında bir-iki meselede değişik fikre sahip olan her keşi müstakil bir mezhep sahibi veya o mezhebin kollarından birinin kurucusu kabul etmek doğru değildir. Ancak mezhepler tarihi ile meşgul olan âlimler, belki de meşhur hadisteki 72 fırkayı bulup tamamlayabilmek için, ana fırkaları bir çok kollara ayırmışlardır.

Mu'tezile mezhebinin hicrî ikinci asrın başlarında Basra'da Vâsıl b. Atâ' (v. 131/748) ve Amr b. Ubeyd (v. 144/761) tarafından kurulduğu şüphesizdir. Hicrî üçüncü asrın başlarında da Bişr b. el-Mu'-temtr {v. 210/825J tarafından Bağdat Mu'tezilesi kurulmuştur. Her iki ekolün muakkipleri vardır. .

Basra ekolünün en meşhur âlimleri şunlardır:

1) Vâsıl b. Atâ' (v. 131/748)

2) Amr b. Ubeyd (v. 144/761)

3) İbrahim b. Seyyar en-Nezzâm (v. 231/845)

4) Amr b. Bahr el-Câhız (v. 255/869)

Bağdat Mu'tazilesinin meşhur âlimleri de şunlardır

1) Bişr b. el-Mu'temir (v. 210/855)

2 Ebû Mûsâ el-Murdar (v. 226/840)

3) Ca'fer b. Mübeşşir (v. 234/848)

4) Ca'fer b. Harb (v. 236/850)

5) Sümâme b. el-Eşres (v. 213/828)

6) Ahmed b. Ebû Duâd (v. 240/854)

Her iki ekol prensip olarak «usûl-i hamse»yi benimsemekle beraber birbirinden farklı görüş ve düşünüşe sahip olduğu gibi bu kollara mensup âlimlefin birbirine nisbetle değişik fikirleri de vardır. Ebu'l-Hüseyn el-Malatî (v. 377/987), Basra Mu'tezilesiyle Bağdat Mu'tezilesi arasında bin kadar ihtilâftı meselenin bulunduğunu ve bunların bir kısmında birbirlerini tekfir ettiklerini zikreder [22]. İki ekol arasında kısa bir mukayese yapacak olursak şunları' söyleyebiliriz :

a) Basra Mu'tezilesi mezhebin kurucusudur: daha orijinal ve müstakil düşünebilmiş, fikirlerini fiil (eylem) sahasına intikal ettirip baskı vasıtası olarak kullanmamıştır.

b) Bağdat ekolü Basrahlardan ayrılarak kurulmuştur. Bu ekole mensup olanlar Yunan felsefesinden daha çok tesir almış, teferruata dalmıştır. Devlet ve siyaset adamlarına yaklaşmış, fikirlerini kuvvet yoluyla benimsetmeye çalışmıştır. Israrla üzerinde durduğu «halku'l-Kur'an» meselesiyle her kesin saygı duyduğu din âlimlerine işkence ettirmiş, dolayısıyla umumun nefretini kazanarak mezhebin çökmesine zemin hazırlamıştır.

[23]

İtizal mezhebinin her iki ekolüne ait talî fırkaların sayısı kaynakların çoğunda 20 olarak tesbit edilmiştir. Bunların her biri farklı görüşleriyle şöhret bulmuş bir âlimin etrafında kurulmuş ve o şahsa nisbet edilerek anılmıştır. Biz burada bu talî fırkaların sadece adını ve nisbet edildiği şahsı zikrederek, bu kolların görüşlerini öğrenmek isteyenlere (16. ve 17. dipnotunda yer alan) kaynaklara başvurmalarını tavsiye edeceğiz [24].

D
el-Vasılıyye

2)
el-Amreviyye

3)
el-Hüzeyilyye

4)
en-Nezzâmiyye

5)
el-Üsvâriyye

6)
ei-Muammeriyye

7)
el-Bişriyye

8 )
el-Hişâmiyye

9)
el-Murdâriyye (ve el-Müzdâriyye;

10)
ei-Ca'feriyye

11)
el-İskâfiyye

12}
es-Sümâmiyye

13)
el-Câhızıyye

14)
eş-Şehhârniyye

15)
el-Hayyâtıyye

16)
el-Kâ'biyye

17)
el-Cübbâiyye

18)
el-Behşemiyye

19)
es-Sâlihtyye

20)
el-Hâbıtıyye

[25]

MUTEZİLENİN HİZMETİ VE HEZİMETİ

A. Mutezilenin Getirdikleri

Hicrî ikinci asrın başlarında ortaya çıkan, dördüncü asrın sonlarına kadar üç asır varlığtnı koruyan ve islâm beldelerinin çoğunda (Suriye, Irak, Mısır, Isfahan, Cürcan, Horasan...) tesirlerim gösteren Mu'tezilenin lehinde ve aleyhinde çok şey söylenmiştir. Biz burada önce Mu'tezilenin islâm akaidine ve islâm tefekkürüne karşı ifa ettiği hizmetlere, sonra da hatalı taraflarına ve müstakil bir mezhep olarak tarihten silinip gidiş sebeplerine kısaca temas edeceğiz.

En muhafazakâr ve fakat insaflı ve dirayetli âlimlerimiz bile ilk Mu'tezile bilginlerinin islâm akaid esaslarının yerleşmesi ve özellikle müdafaa ve muhafaza edilmesi konusunda büyük hizmetler ifa ettiklerini kabul ederler. Şafiî âlimlerinden Ebu'l-Hüseyn el-Malatî (v. 377/ 987) onlar için şöyle der:

«Erbâb-i kelâm onlardır. Cedel metodunu kullanan, görüşlerin rnakbul olanı ile olmayanını birbirinden ayırtedebilen, tefekkür ve muhakeme kabiliyetine sahip bulunan, muarızlarına karşı kat'î deliller ve çeşitli üslûplar kullanabilen, akıl İlmi ile nakil ilmini birbirinden ayıran ve rnuârızlarıyla münazara ederken insaflı davranan yine onlardır» [26]

Şeyhülislâm vekili Muhammed Zâhid el-Kevserî (v. 1371/1952) de, ilk Mu'tezilenin, bir taraftan islâm dünyasına dıştan gelen çeşitli ulûhiyyet veya tevhîd münkirlerine, nübüvvet münkirlerine, ayrıca ya-hudi ve hıristiyanlara karşı başarılı bir mücadele verirken diğer yönden içte türeyen Müşebbihe, Mücessime, Haşviyye ve Râfıza gibi şapik cereyanlarla da uğraşmış olduğunu zikreder. Yine Kevserî, nübüvvet müessesesinin korunması mevzuunda Mu'tezile bilginlerinin meydana getirdikleri eserleri takdir eder ve islâm dünyasında bu mücadelelerin vuku bulduğu yıllarda muhafazakâr selef metodunu benimsemiş bulunan fukahâ ve muhaddisînin islâm akaidi adına aynı mücadeleyi vermeye muktedir olmadıklarını kaydeder [27] Muhammed Ebû Zehra da aynı görüşe katılır ve Mu'tezÜeye ait «usûl-i hamse»nin bu mücadelelerin bir mahsulü olduğunu ve her bir aslın bir sapık fırkaya cevap teşkil ettiğini ilâve eder [28] Bu kısa girişten sonra Mu'tezilenin islâm akaidine ve islâm tefekkür tarihine ifa ettiği hizmetleri şöylece sıralayabiliriz :

1) Huiefâ-i râşidîn devrinden itibaren hızla yayılmaya başlayan islâm fütuhatı değişik bir çok din, kültür ve felsefeleri islâm dünyasının içine almış veya bunlarla komşuluk ve münasebet halinde olmuştur. Ayrıca Abbasî halifeleri tıbda ve Yuna ilimlerini tercüme ettirmekte istihdam etmek üzere Yahudilerle Hıristiyanları, siyasî işbirliği dolayısıyla da İranlıları saraylarına almışlar ve bunlara itibar göstermişlerdir. Bu, İran ve Hİnd akaidinin, Yahudi ve Hıristiyan düşüncelerinin islâm dünyasına girmesine, hatta yayılma is-tidatı göstermesine zemin hazırlamıştır. Bundan başka, haricî cereyanlardan tesir alan, teşbîh, tecsîm, hulul gibi dahilî bazı sapık görüşler de vardı. Mu'tezile âlimleri bütün bu sapık ve İslâm dışı cereyanlara karşı durmuş, sözle ve yazı ile islâm akaidini müdafaa etmiş, çeşitli islâm beldelerinde türeyen sapık görüşlü kimselerle münazara etmek üzere seyahatler yapmıştır [29]

2) Nübüvvet müessesesinin müdafaasına ayrı bir önem vermişlerdir. Bu hususta meydana getirdikleri eserler halâ değerlerini korumakta ve kendi sahalarındaki üstün derecelerini muhafaza etmektedir.

3 )Naslara bağlı kalmakla beraber [30] islâmî tefekküre aklı da getirmişler, nasları aklî manada tefsir edebilmişlerdir. Bazı mezhep tarihçileri, Mu'tezilenin, aklı şeriatın yerine koymaya kalkıştığını söylemiştir. Fakat son zamanlarda tarafsızlığa daha çok riâyet edilerek yapılan araştırmalar bu hükmü yerinde bulmamaktadır [31]

4) İslâm ilimleri tarihinde ilm-i kelâm, ilm-i belagat, ilm-i ce-del ve münazarayı onların te'sis ettiği kabul edilir [32]Mu'tezile, Ebû Zehra'nın ifadesiyle «hakkıyla islâm filozofları sayılırlar». Çünkü onlar şerîatten ayrılmadan islâmî nasları aklî mânâda tefsir edebilmişler, bu inanış ve kültürleriyle zındık, mülhid ve kâfirler karşısında İslâmî müdafaa edebilmişlerdir [33]

5) Mu'tezilenin kelâm metodu, yani akaid konularında nassa bağlı kalmakla beraber akla da önem verme ve nasları aklî manada tefsir etme usûlü, ehl-i sünnet kelâmcılarma da tesir etmiş ve ehl-i sünnet ilm-i kelâmının kurulmasına hizmet etmiştir. Batılı âlimler, Mu'tezileye ait, Allah'ın zatı ve sıfatları hakkındaki görüşlerin Spino-za (Spinosa, 1632-1677) yoluyla Avmpaya tesir ettiğini kabul ederler [34]. Müsteşrik VVilzer'in kanaatine göre Mu'tezile, hıristiyan is-kolastizmine ve yahudi din felsefesine tesir etmiş, hatta bazan ya-hudi din felsefesi tamamen Mu'tezileye, özellikle Cübbâî (v. 303/916) ve oğlu Ebû Hâşim'in (v. 321/933) görüşlerine yönelmiştir [35].[36]

Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın