Hadis Metnine Taalluk Eden Konular By: sumeyye Date: 19 Eylül 2011, 13:10:46
B. Hadis Metnine Taalluk Eden Konular
1. Hadîsin Metin ve Mana Bakýmýndan Ýncelenmesi
Bir önceki bölümden anlaþýldýðý gibi muhaddis imamlar, ravileri cerh ve ta'dîl açýsýndan ince bir deðerlendirmeye tabi tutmuþlardýr. Ravilerin durumlanna iliþkin akýllara þaþkýnlýk verecek derecede mükemmel kurallar ve ölçüler vaz'etmiþlerdir. Bu alanda tebarüz eden zeki sýmalar ve parlak meleke sahibi muttaki þahsiyetler birbirleriyle yarýþmýþtýr. Onlar, rical tenkidi konusunda istenen hedeflerin en güzelini gerçekleþtirdiler. En ince ve doyurucu sonuçlara vardýlar. Senet ve raviye iliþkin bu çalýþmalarýn yanýsýra, onlar baþka bir esasý daha ikame ettiler. Onlar, sahih hadisleri, sahih olmayanlardan, güçlü rivayeti zayýfýndan ayýran kurallarý koydular. Bu kurallar, sened tenkidinden tamamen müstaðni olmamakla birlikte önem bakýmýndan ondan geri deðildir. Hatta bazen hadisin deðerlendirilmesinde nihâî kriter olmaktadýr. Genelde metin tenkidi olarak isimlendirilen bu esas için -Ebu Gudde'nin belirttiði gibi- hadisin metin ve mana bakýmýndan incelenmesi {sebru metni'I-hadîs ve ma'nâhu) demek daha uygundur.[485]
A. Metin ve Mana Tetkikinin Sahabe Döneminde de Varolup Daha Sonra Muhaddisler Tarafýndan Sistemleþtirilmesi
Muhaddislerin ýstýlahýnda metin tenkidi olarak ifade edilen husus, sahabe döneminde bilinmekteydi.
Sahih-i Müslimin giriþ kýsmýnda þunlan okumaktayýz: Ýbni Abbas (r.a.), Hz. Ali'nin yargýya dair verdiði hükümleri isteyip ondan bazý bölümleri yazmaya baþladý. Karþýlaþtýðý bazý þeyler hakkýnda þöyle diyordu: "Allah'a yemin olsun ki, Ali ancak haktan saparak böyle bir hüküm verebilir. Aksi taktirde böyle bir hüküm vermesi mümkün deðildir.
Görüldüðü gibi bu haberde sahabeden alim bir zat, gelen rivayetleri yanýndaki mahfuz ve güvenilir rivayetlere arzetmekte uyaný kabul, uymayaný reddetmektedir.
Hatta Raþid halifelerden ilhama mazhar olmakla bilinen Ömer b. el-Hattâb'ýn Ýbni Abbas'tan daha önce geldiðini söylemek mümkündür. Müslim, Sahîhinde büyük tabiîn alimi Ebu Ýshak es-Sebîî el-Hemedânî el-Kûfî'nin þöyle dediðini rivayet eder: "Büyük tabiîn fakihi Esved b. Yezid'Ie mescid-i a'zamda oturuyorduk. Þâ'bî, Fatýma binti Kays'ýn hadisini aktardý. Bu hadise göre kocasý Fatýma'yý üç talakla boþamýþ, Allah Rasûlü de Fatýma'ya mesken ve nafaka tayin etmemiþti. Þâ'bî'nÝn bu hadisi rivayet etmesi üzerine el-Esved bir avuç çakýl alýp ona doðru attý ve þöyle dedi: Yazýklar olsun sana, böyle þeyleri hadis olarak rivayet ediyorsun? Ömer [b. Hattâb] þöyle derdi: Peygamberimizin sünnetini unutup unutmadýðýný bilmediðimiz bir kadýnýn sözünden dolayý rabbimizin kitabýný terketmeyiz. Aksine bu durumda olan bir kadýna mesken ve nafaka hakký vardýr. Nitekim Cenab-ý Hakk þöyle buyurur:
"Apaçýk bir hayasýzlýk yapmalarý hali müstesna, onlarý evlerinden çýkarmayýn, kendileri de çýkmasýnlar.[486]
Bu iki rivayetten de anlaþýldýðý gibi metin tetkiki {sebr) hadisin Kur'an'a ve güvenilir-mahfûz hadislere arzedilmesi esasýna dayanýr. Ulema, hiçbir tevile sýðmayacak tarzda olup Kur'an'm sarih delâletine veya sahih ve sabit sünnete aykýrý düþen hadisleri ya zayýf ve metruk olarak nitelemiþ ya da uydurma ve geçersiz bir hadîs olarak deðerlendirmiþtir.
Ýmam Evzâî þöyle der; "Bir hadisi dinlediðimizde onu, sahte dirhemin sarrafa arzedilmesi gibi ashabýmýza arzederdik. On-lann kabul ettiði hadisleri alýr, terkettiklerini býrakýrdýk.[487]
Ýþte temelleri tâ sahabe döneminin baþlarýnda atlan bu tenkit yöntemi [sebru'Ý-metn), muhaddisler tarafýndan sistematize edilip, hadisin kabulünde vazgeçilmez bir þart olarak ele alýnmýþtýr. [488] Bundan dolayý muhaddisler, sahih hadisi tanýmlarken, hadisin metin bakýmýndan þaz ve illefli olmamasýný þart koþmuþlar. Keza mevzu gördükleri hadisleri reddederken, metnin uydurulduðuna delalet eden karineleri esas almýþlar. Mesela hadisin mana bakýmýndan basit veya Kitap ve Sünnetin kat'î naslarýna ya da icma veyahut akla, his ve müþahedeye yahut tarihî gerçekliðe ters olmasý veya AlÝah Rasûlü'nün aðzýndan çýkmasý muhtemel olmayan mübalaðalarý yahut küçük bir fiile büyük azap takdir eden ya da bir amele büyük bir sevap vaadeden aþýn ifadeler içermesi bu karinelerden sadece bazýlarýdýr.[489]
Ýmam îbni Dakîk el-îyd, hadisin mevzu olduðuna delâlet eden karinelere iþaret sadedinde þunlarý kaydeder:
"MuhaddisÝer çoðu kez rivayet edilen hadis metnine dönük bazý hususlardan hareketle hadisin mevzu olduðuna hükmederler. Bunun nedeni de þudur: Onlar nebevi lafýzlarla çokça hemhal olduklarýndan nebevi ifadelerle Ýlgili ruhanî bir durum ve güçlü bir meleke kazanýrlar. Bu meleke sayesinde hangi la-fizlann Peygamber ifadesi olabileceðini, hangisinin olamiyacaðýný bilirler."[490]
[485] Muhammed Salih Ekinci, Hüccet Deðeri ve Tedvin Açýsýndan Sünnet, Raðbet Yayýnlarý: 203.
[486] Talak, 1; Zerkeþî'nin eÝ-Ýcâbe !i Ýradi mâ Ýstedrekethu Aiþetu ala's-Sahabe, adlý eserinde bu türden pekçok güzel örnek bulunmaktadýr.
[487] Ýbni Ebi Hatim er-Râzî, 1/1:21; er-Râmehurmuzî, el-Muhaddisu'i-FasýI, 318; Baðdadî, el-Kifâye, 431
[488] Mevzu' hadislerle ilgili literatür için Abdulvahhab Abdullatîf ve Abdullah Muhammed es-Sýddîk'Ýn tahkikiyle yayýmlanan Tenzîhu't-Þeriati'l-Merfûa adlý eserin giriþ kýsmýna bakýlabilir. Muhakkik Abdulvahhab Abdullatîf, burada deðiþik dönemlerde yazýlmýþ ve sadece mevzu hadisleri konu edinen yirmi küsur eseri tanýtmaktadýr. Mevzuatla alakalý literatürün sadece mevzu hadislere tahsis edilen eserlerle sýnýrlý olmadýðýna dikkat etmek gerekir. Genel baþlýklý hadis kaynaklarýnda da en az bu kadar belki de bundan daha fazla bi' malzemenin var olduðu gözardý edilmemelidir. Mevzuat literatürünün ayný zamanda metin tenkidi literatürü içerisinde yer aldýðýný da hatýrda tutmak gerekir. Metin tenkidiyle Ýlgili literatürü ayný baþlýk ("metin tenkidi" baþlýðý) altýnda aramanýn yanlýþ olduðu açýktýr. Zira sözkonusu ettiðimiz anlamda "metin tenkidi" terkibi daha ziyade modern dönemlerde þöhret bulmuþ bir terkiptir. Hatta bu nedenle Abdülfettah Ebu Gudde gibi hadisçiler, bunun yerine "hadisin mana bakýmýndan incelenmesi" (sebru ma'na'I-ha-dis) baþlýðýnýn seçilmesinin daha uygun olacaðýný belirtmiþlerdir. Mevzuat kitaplarýnýn yanýsýra müçtehid imamlarýn telif ettiði, hadislerin metin ve sened bakýmýndan incelendiði geniþ fýkýh mecmualarý, usûlü'd-din alimlerinin yazdýðý eserler, fakih muhaddislerin yazdýðý kitap ve þerhler ve dilci muhaddislerin hadislerdeki garîb lafýzlarý, tashif ve hatalarý açýklayan kitaplarý da metin tenkidi literatürünün diðer kýsmýný oluþturmaktadýr. Geniþ bilgi için bkz. Muhammed Tâhir el-Cevâbî, Cuhûdu'l-Muhaddisîn fi Nakdi Metni'I-Hadîsi'n-Nebeuîyyi'þ-Þerîf. 1986, Tunus -Çeviren-
[489] Bkz. e!-Menâru'l-Münîf; Tenzîhu'þ-Þerîa; Lemehât min Tarihi's-Sünne adlý kftabýn son kýsýmlarý
[490] Muhammed Salih Ekinci, Hüccet Deðeri ve Tedvin Açýsýndan Sünnet, Raðbet Yayýnlarý: 204-206.