Mubhem By: sidretül münteha Date: 27 Haziran 2011, 15:38:25
Mubhem:
Sözlükte bir iþin muðlak ve þüpheli olmasý, bir kimsenin bir iþten alýkonulmasý, kapýnýn kapatýlmasý gibi manalara gelen Ýbhâmdan ismi meful olan mübhem, Hadis Usulü ilminde bir ravinin isnadýnda, ismiyle ve meþhur künyesiyle deðil ibham ederek andýðý þeyhine denir. Ravisi böyle ibham edilerek zikredilen hadise denildiði de olur. Mubhemin çoðulu mubhemât gelir.
“Ýbham” maddesi altýnda da açýklanýldýðý gibi ravi bazan hadis rivayet ettiði þeyhini ismiyle anmayýp mübhem býrakýr. Ýbhâmýn belli bir tabiri olmamakla birlikte “ahberanî ba'duhum; ahberanî þeyhim, ahberanî raculun; haddesenâ sahibun lenâ; huddýstu an fulânîn, ahberanî ba'duhum ahberanî (haddesenî) es-Sikatu, ani's-sikati, haddesini men lâ ettehumu, an raculin” ve benzeri lafýzlar ravinin mübhem olarak zikrinde en çok kullanýlan lafýzlardýr.
Mübhem ravinin ismi, hadisin ismi söylenen baþka isnadla rivayet edildiði öteki tarîklardan çýkarýlýr. Söz geliþi Ýmam Þâfiî’nin ani's-Sika ani'z-Zuhrî diyerek mübhem býraktýðý þahýs Sufyan b. Uyeynedir. Haddesenî men lâ ettehimu diyerek mübhem zikrettiði þeyh ise fýkýhta talebesi olan Ahmed b. Hanbel'dir. Bu isimler þeyhin mübhem býrakýldýðý isnadlarla rivayet edilen hadislerin baþka tarîktan nakledilen þekillerinden anlaþýlmýþtýr.
Mübhem ravinin ismi ma'lum olduktan sonra hadis, hangi sýnýfa mal edilmesi gerekirse o sýnýfa dahil edilir.
Ravisi mübhem olduðu için mübhem addedilen hadis, ibham edilen ravisinin ismi ve adalet durumu belli olmadýkça kabul edilmez; zira bir hadisin kabul edilebilmesi için önce ravilerinin adaletli olmalarý þarttýr. Eðer mübhem ravinin ismi belli olmazsa, adalet durumu da belli deðil demektir; zira ismi bilinmeyen ravinin adaletine hükmedilemez. Adaletine hükmedilmemeyen ravinin hadisine ise makbul gözüyle bakýlamaz. Hatta sika bir ravinin “ahberani's-Sika” gibi bir lafýzla ta'dil ettiði mübhem ravinin rivayeti -ki böyle ravilere mübhemu't-ta'dil denir- sahih olan görüþe göre kabul edilmez. Bunun sebebi, sikanýn adaletine kail olduðu mübhem ravinin baþka kimselerce mecruh kabul edilmiþ olma ihtimalidir.
Bir diðer görüþe göre sika bir ravinin “ahberani's-sika” diyerek mübhem olarak zikrettiði ravinin hadisi kabul edilir; zira ravide asýl olan adalettir. Cerh ise beraeti zimmet aslýna aykýrýdýr. Üçüncü bir görüþe göre þeyhini böyle mübhem býrakan ravi Ýmam Mâlik, Ýmam Þafiî gibi sika raviyi sika olmayandan hakkýyla ayýrt edecek yeteneðe sahip bir müctehid ise adaletine hükmetmekle birlikte mübhem býraktýðý ravinin hadisi sadece kendi mezhebine uyanlarca makbuldür. Lakin bu görüþ hadis alimleri ile ilgili bir konu deðildir. 748
Mübhem konusu esas itibariyle ravinin senedinde þeyhini ibham etmesiyle ilgili bir konu olmakla birlikte bazen hadisin metninde de söz konusu olur. Nitekim metninde “racul, imre'e” gibi mübhem býrakýlarak zikredilen þahýslarýn bulunduðu pek çok hadis vardýr. Bunlarýn metni içinde mübhem býrakýlmalarý hadisin sýhhati ile ilgili olmayýp tamamen sahabeden rivayet edilen þekliyle alakadardýr. Doðrudan doðruya hadisin sýhhatine tesir etmese de Ýslâm âlimleri metinlerde geçen bu mübhem þahýslarýn kim olduklarýný açýklamýþlardýr. Ayný zamanda yukarýda zikredilen mubhemin ismi hadisin baþka tariklarýndan gelen þeklinden çýkarýlabileceði meselesine de misal olabilecek bir kaç hadisle bu konuya son verelim.
“Enes b. Malik den rivayet olunduðuna göre þöyle demiþtir: “Bir gün mescid de Hz. Peygamberin (s.a.s) maiyetinde oturuyorduk. Derken mescidin avlusuna deve üstünde bir adam geldi. Devesini mecsid içinde ýhtýrdý.” 749
Kabilesinde müslüman olan, Ýslâm esaslarýný öðrenmek üzere devesine bindiði gibi Medine'ye ta mescidin içine kadar gelen bu adam Dimâm b. Sa'lebedir.
“... Benu Âmir'den bir adamdan rivayet edildiðine göre (Hz. Peygambere gelerek) Ya Resulallah demiþtir; babam ihtiyarýn biri. Ne Hacca ne umreye ne de yola dayanabilir (ne yapayým?) Hz. Peygamber
“Babanýn yerine sen haccet, umre yap” buyurdu,” 750
Ebu Davud'un metninde “an Raculin min Beni Âmir” denilerek mübhem býrakýlmýþ olan bu þahýs Tirmizî, Neseî ve Ýbn Mâce rivayetlerin de açýklandýðý üzere Ebu Rezîn el-Ukaylîdir.751
“... Abdullah b. Burayde babasý Burayde'den rivayet eder. Burayde demiþtir ki
“Hz. Peygamberin yanýna bir kadýn geldi ve
“Anam haccedemeden öldü. Onun adýna ben haccedebilir miyim?” diye sordu. Hz. Peygamber
“evet” cevabýný verdi; “Ananýn adýna haccedebilirsin” 752Bu hadisteki “Ýmre'e” denilerek mübhem býrakýlan kadýnýn kim olduðuna dair muhtelif rivayetler vardýr.
Daha çok isnadýnda bazan da metninde mübhem býrakýlarak rivayet edilen hadisleri ele alarak mübhem ravilerin kimler olduklarýný izah eden müstakil kitaplar vardýr. Bu kitaplara mubhemât denir. Mubhemât kitaplarýnýn en mühimleri þunlardýr;
1. Kitabu'l-Gavâmiz ve'1-Mubhemât: Abdulðani b. Sa'id b. Ali el-Ezdi'nin bu eseri, konusunda ilk ve en mühim olanýdýr. Daha sonraki ayný konudaki çalýþmalara esas teþkil etmiþtir.
2. el-Esmâ'u'1-Mubheme: Ahmed b. Ali (el-Hatîbu'l-Baðdâdi)'nin bu eserinde 171 hadis zikredilmiþ, bunun yanýsýra mübhem þahýslarýn isimleri alfabetik sýraya göre tertib edilmiþtir, buna raðmen kitaptan faydalanmak oldukça zordur; zira hadisteki mübhem þahsýn kim olduðunu bilenin zaten onu öðrenmek üzere kitaba baþ vurmasýna ihtiyaç kalamaz. Bilmeyen kimse de yerini bulamaz. 753
el-Hatibin bu kitabýný en-Nevevî merhum kýsaltmak, tertibe koymak ve bazý faydalý bilgiler eklemek suretiyle kullanýþlý hale getirmiþtir.
3. Kitabu'l-Gavâmiz ve'1-Mubhemât: Halef b. Abdilmelik (Ýbn Beþkuvâl). Ýbn Beþkuvâlin bu kitabý, konusunda en mühim ve en nefis olanýdýr. es-Suyûti'nin kaydettiðine bakýlýrsa 321 hadisi bir araya getirmiþ ve bu hadislerin sened veya metinlerinde mübhem olarak zikredilen kimselerin isimlerini açýklamýþtýr. Bununla birlikte tertibsiz olduðundan kitaptan faydalanmak zordur. 754Bu eseri Ýbn Mulekkin kýsaltmýþtýr.
4. el-Ýþârât ilâ beyâni'l-Mubhemât: Yahya b. Þeref en-nevevî. en-Nevevî Merhum bu eserini el-Hatîbu'1-Baðdâdî'nin kitabýný kýsaltmak, tertibe koymak, bazý ilaveler ve faydalý bilgiler eklemek suretiyle meydana getirmiþtir. Kitapda mübhem ravinin ismini bulmak kolaydýr. Ne var ki bazen hadisde geçen bazý mübhem þahýslarýn bu arada sahabîlerin isimlerini kaydetmediði ve çok eksiði bulunduðundan istifade güçleþmektedir.
5. el-Mustefâd min Mubhemâti'l-Metni ve'1-Ýsnad: Veliyyuddin Ahmed b. Abdirrahman el-Irâki. el-Hatîbu'1-Baðdâdî, Ýbn Beþkuvâl ve en-Nevevi'nin kitaplarýný birleþtirip eklemeler yaparak meydana getirdiði bu kitabý fýkýh bablarýna göredir. Bu önemli eserlerden baþka Ýbnu'1-Esir, Câmiu'l-Usûl'un sonunda, Ýbnu'l-Cevzi Telkih'inde, Ýbnu Haceri'l-Askalanî Buhâri þerhinin mukaddimesinde Buhârideki mubhemata dair kýymetli bilgiler vermiþlerdir. Ayrýca Buhâri'deki mubhemata dair Abdurrahman b. Umer el-Bulkînî nin el-Ýfhâm bi-mâ vakaa fi'l-Buhârî mine'l-Ýbhâm isimli; Ebu zer Ahmed b. Ýbrahim el-Halebî'nin de Müslim'deki mubhemata ayrýlmýþ birer kitabý vardýr.