Mukaddeme
Kýrk sene ömrümde, otuz sene tahsilimde yalnýz dört kelimeyle dört kelâm öðrendim; tafsilen beyan edilecektir. Burada, yalnýz icmalen iþaret edilecektir. Kelimelerden maksat, mânâ-yý harfî, mânâ-yý ismî, niyet, nazar'dýr. Þöyle ki:
Cenab-ý Hakkýn mâsivâsýna, yani kâinata mânâ-yý harfiyle ve Onun hesabýna bakmak lâzýmdýr. Mânâ-yý ismiyle ve esbab hesabýna bakmak hatâdýr.
Evet, herþeyin iki ciheti vardýr. Bir ciheti Hakka bakar, diðer ciheti de halka bakar. Halka bakan cihet, Hakka bakan cihete tenteneli bir perde veya þeffaf bir cam parçasý gibi, altýnda Hakka bakan cihet-i isnadý gösterecek bir perde gibi olmalýdýr. Binaenaleyh, nimete bakýldýðý zaman Mün'im, san'ata bakýldýðý zaman Sâni, esbaba nazar edildiði vakit Müessir-i Hakikî zihne ve fikre gelmelidir.
Ve keza, nazarla niyet mahiyet-i eþyayý taðyir eder. Günahý sevaba, sevabý günaha kalb eder. Evet, niyet âdi bir hareketi ibadete çevirir. Ve gösteriþ için yapýlan bir ibadeti günaha kalb eder. Maddiyata esbab hesabýyla bakýlýrsa cehalettir. Allah hesabýyla olursa mârifet-i Ýlâhiyedir.
Birinci kelâm:
Ben kendime mâlik deðilim. Ancak mâlikim kâinatýn mâlikidir. Fakat kendime mâlik nazarýyla bakýyorum ki, Mâlik-i Hakikînin sýfâtýný ve sýfatlarýn bir derece mâhiyetini ve hududunu bileyim. Evet, mevhum, mütenahi hududumla Mâlik-i Hakikînin sýfatlarýnýn bir cihette gayr-ý mütenahi hududunu bildim.Ýkinci kelâm:
Ölüm haktýr. Evet, bu hayat ve bu beden þu azîm dünyaya direk olacak kabiliyette deðildir. Zira onlar demir ve taþtan deðildir. Ancak et, kan ve kemik gibi mütehalif þeylerden terekküp etmiþ; kýsa bir zamanda tevafuklarý, içtimalarý varsa da iftiraklarý ve daðýlmalarý her vakit melhuzdur.Üçüncü kelâm:
Rabbim birdir. Evet, herkesin bütün saadetleri, bir Rabb-i Rahîme olan teslimiyete baðlýdýr. Aksi takdirde pek çok rablere muhtaç olur. Çünkü insan, câmiiyeti itibarýyla bütün eþyaya ihtiyacý ve alâkasý vardýr. Ve herþeye karþý, hissederek veya etmeyerek, teessürü, elemleri vardýr. Bu ise tam cehennem gibi bir hâlettir. Fakat erbab tevehhüm edilen esbab yed-i kudretine bir perde olan Rabb-i Vâhide teslimiyet, firdevsî bir vaziyettir.Dördüncü kelâm: Ene ile tâbir edilen benlik, yani kendisine bir vücut, bir kýymet vermektir ki, bu ene, Cenab-ý Hakkýn sýfâtýný, þuûnatýný bilmek için bir santral ve bir vahid-i kýyasîdir.