Kuranda İnsan Psikolojisi

Pages: 1

Halife By: meryem Date: 16 Şubat 2011, 12:46:35

 Half, 'ihtilâfı anlatırken de belirttiğimiz gibi, 'ar­ka, arkadaki, 'halef demektir; fiili 'Ha-Le-Fe' 'geride kaldı, sonradan geldi' anlamındadır. Aynı fiilden türe­yen 'halâf, 'arka tarafında, çaprazlama’, 'Ahlefe'den ıhlâf 'va'dinden dönme, cayma', 'muhalefet' 'karşı olma' anlamına gelir.

Halife'yle alâkalı olarak aynı fiilden türeyen 'half Türkçe'de 'halef-selef deyimindeki gibi, 'selefin yerini alan, sonradan gelen (nesil)' demektir:

“Kendilerinden sonra bir half halef oldu ki, Kitab'a varis oldular, “şu en alçağın (dünyanın) menfaa­tini alıyorlar” (A'raf: 169).

“Musa kavmine kızgın ve üzgün dönünce “benden sonra bana ne kötü halef oldunuz?” dedi..” (A'raf: 150).

'İstıhlâf 'birini yerine bırakmak' demektir: “Allah sizden iman edip salih amelerde bulunan­lara, onlardan öncekileri istıhlâf (ettiği) gibi kendilerini de mutlaka istıhlâf (edeceğini' va'd etti” (Nur: 55).

İşte, halife 'istıhlâf edilen, birinin yerine bırakılan demektir; bu kelimenin kapsamı içinde 'vekâlet, naiblik' de vardır. Çoğulu 'halâif tir; aşağı yukarı 'halife' ile ay­nı anlama gelen 'halîf’ kelimesinin çoğulu ise 'hulefa' dır. 'Hilâfet' 'halife' olma halini ifade eder, yani 'hali­felik' anlamındadır. [435]

İnsanın yeryüzündeki fonksiyonu ve göreviyle ilgi­li olarak Kur'an'da şu ayeti görüyoruz:

“Hani Rdbb'in meleklere “muhakkak ben yeryüzün­de bir halife var edeceğim” demişti. “Orada fesat çıkaracak ve kan dökecek birini mi var edeceksin biz seni hamdinle teşbih eder ve seni takdis edip dururken?” dediler. “Muhakkak ben sizin bilme­diğinizi bilirim” dedi. Ve Adem'e isimlerin hepsini öğretti...”(Bakara: 30-31).

Bu ayette ifade edilen insanın halife olması ko­nusunda şu görüşler ileri sürülmüştür:

1.Yeryüzünün ilk sakinleri cinnlerdi; fakat yeryüzünde fesat çıkarıp kan döktüler, birbirlerini öldürdü­ler, bunun üzerine Allah onların yerine Adem'i ve so­yunu getirdi; yani insan yeryüzünde cinnlere halef ol­du; bu bakımdan ona halife denmiştir.

2. Allah nesil be nesil birbirini izleyecek ve biri diğerine halef olacak bir varlık türü yaratmayı ifade ederek, insanı halife olarak adlandırmıştır.

3. Allah meleklere yeryüzünde halife var edece­ğini bildirmekle, insanı yeryüzünün hakimi ve yaratık­ları arasında hükmedecek biri yapacağını belirtmiştir.

4. İnsanın yeryüzünde halife olması Allah adına Allah'ın hükümlerini uygulaması demektir ki, bu nok­tada o Allah'a halife olmaktadır.

Bu görüşleri nakleden Taberî son görüşü en zayıf olarak göstermektedir. [436]

Bu görüşlerden birincisi konusunda bir hayli riva­yetler vardır. Adem'den önce yeryüzünde cinnlerin bu­lunduğu ve insan gibi 'irade' sahibi olduklarından bu iradeyi kötüye kullanarak yeryüzünü ifsad ettikleri ve onların yerine Allah'ın insanı getirdiği bu rivayetlerde ifade olunmaktadır. Yine, Adem'den önce belki bin ta­ne daha Adem'in geldiği ve şu andaki insan neslinin ba­bası olan Adem'in son Adem olduğu da bazı rivayetler­de gelmektedir. Bu durumda, son Adem'in soyundan gelen insanların daha önceki soylara halife olduğu gö­rüşü kuvvet kazanmaktadır. Nitekim, meleklerin Allah bir halife var edeceğini söylediğinde “orada fesat çıka­rıp kan dökecek birini mi var edeceksin?” diye karşı çıkmaları da İnsandan önce yeryüzünde irade sahibi, bazı, yaratıkların bulunduğu tezini güçlendirir gibi gö­rünmektedir. Ayrıca, halife kelimesinin bu tür kullanı­mıyla ilgili olarak Kur'an'da daha başka ayetler de var­dır:

“Hud(a) kavmine dedi: “Hatırlayın ki, (Allah) sizi Nuh kavminden sonra halifler kıldı..”(A'raf: 69).

 “Salih (a) kavmine dedi: “Hatırlayın ki, (Allah)Ad kavminden'sonra sizi halifler kıldı”(A'raf: 74).

 Bu tezi kabul ettiğimizde karşımıza şöyle bir soru çıkacaktır: Eğer, Ad Kavmi'nin Nuh kavminden son­ra ve Semud kavminin Ad kavminden sonra halifler (hulefa)  kılınması anlamında insan kendinden önce yeryüzünde yaşayan cinlere veya başka soylara halef ise’ acaba irade sahibi varlıklar olarak insanın selefleri de halife miydi, değil miydi? İkinci olarak, birbirine ha­lef olan anlamında Kur'an -yukarıdaki ayetlerde görül­düğü gibi- halif kelimesinin çoğulu olan hulefa sözcü­ğünü kullanmaktadır. Oysa, insan halife'dir ve halife' nin çoğulu halâif'tir; o halde bir de bu sözcüğün Kur'an'daki kullanılışına bakmamız gerekir:

“O ki, sizi yeryüzünün halifeleri kıldı ve sizi size verdiklerinde denemek için kiminizi kiminizden de­recelerle üstün kıldı..” (En'am:  165).

 “Sizden önce rasûlleri kendilerine apaçık delillerle geldikleri halde iman etmedikleri için nice kavları (soy, nesil..) helak etmişizdir. İşte mücrim kav­mi  böyle cezalandırırız.  Sonra,  onların ardından sizi yeryüzünde halifeler kıldık, nasıl davranacağı­nıza bakalım diye” (Yunus: 13-4).

Yukardaki ayetlerde 'yeryüzünün halifeleri' ve 'yer­yüzünde halifeler' deyişleri geçmekte ve insanın halife kılınarak bir imtihana tabi tutulduğu belirtilmektedir. İmtihansa elbette irade sahibi olmayı gerektirmektedir; irade seçme özgürlüğü demek olduğundan insanın is­tediği şekilde hareket edebileceği ortaya çıkar. İnsan­dan önce yeryüzünde başka varlıklar ve başka ademler bulunmuş olsun veya olmasın, irade sahibi bir varlığın iyilik yapabileceği gibi, kötülük de yapabileceği kolayca anlaşılır. Şu halde, irade.sahibi olma halife kelimesinin kapsamı içindedir ve melekler insanın fesat çıkarıp kan dökeceğini buradan da anlamış olabilirler. Öte yandan, halife'nin irade sahibi olması belli bir hakimiyet gü­cünü elinde bulundurması demektir; nitekim Kur'an' da şöyle buyrulur:

“Ey Davud, biz seni yeryüzünde halife yaptık, o halde insanlar arasında hakkla hükmet ve hevaya tabi olma..” (Sad: 26).

İşte, Allah'ın kâinattaki isimlerinin yanısıra 'İlim ve irade' isimlerinin de mazharı olan insan yeryüzünde belli bir hakimiyet alanına sahip olacak demektir. Al­lah sınırsız isim ve sıfatlarına farazi bir hat çizerek in­sanı yaratmış ve taranmasını (marifet) ona bırakmış­tır. Şu halde, irade sahibi bir varlık olarak insan yer­yüzünde hükmedecektir; Allah'ın yeryüzüyle ilgili, da­ha doğrusu yeryüzünün belli bir alanıyla ilgili meşietini kendi iradesiyle gerçekleştirecektir. O Allah'ın bü­tün isimlerinin mazharı olarak, yeryüzünde adeta O' nun vekili gibidir. Zaten halife kelimesi vekil anlamı­na da gelir, Ragıp el-İsfahanî'nin belirttiği gibi bu ve­kâlet veya niyabet ya aslın acizliğinden, ya yokluğun­dan veya ölümünden olur; ya da -Allah her zaman diri ve her zaman var ve hazır olduğuna göre- insanın halifeliği ona Yaratıcısı'nın bir tekrimi ve bir şeref bahşetmesidir.[437]  Kâinat ağacının çekirdeği ve aynı zamanda meyvesi, kâinatın ruhu ve aklı, Allah'ın Rahman-Rahîm isimlerinin tecelli merkezi olarak tüm alem­lere rahmet olan Muhammed Mustafa da insandır. Bu bakımdan, insan yeryüzünün hakimi, melikidir; ama bu farazi bir meliklik ve hakimiyettir; Allah'a itaat da etse, karşı da gelse böyledir, çünkü Allah'ın meşietinin dışına çıkamaz. Ama, itaat ederse kendisi ve kendi saa­deti için itaat etmiş olur, irade ve kaynaklandığı 'ben­lik' emanetini yerinde kullanmış olur. İşte, bu emaneti yerinde kullandığında fesat çıkaran değil, selâmeti, sulhu gerçekleştiren bir halife olur. Şu halde, insan yer­yüzünün halifesidir ve bu halifelik yeryüzünde hük­metmektir. Bu şekilde, insan toplulukları, nesiller bir­birlerinin yerini alırlar, yani birbirlerine halef olurlar; bir topluluk emanete ihanet ettiğinde Allah onun yeri­ne başka birini getirir, yani ona başka bir topluluğu halef kılar ve onları yeryüzünün halifeleri yapar. Şu halde, halife'yi yalnızca birinin yerine geçen anlamın­da kullanmak Kavramın muhtevasını büyük ölçüde da­raltmak olur.

Rasûllü Ekrem'den sonra, müslümanların hükümet reisi'ne 'Rasûlüllah'a halef olan anlamında 'halife' den­miştir. Fakat, müslümanların reisine 'imam' veya 've-liyy'ül-emr' demek Kur'an'a çok daha uygun düşmek­tedir. [438]

[435] Müfredat,  155-156.

[436] Qamaruddin Khan,  Political Concepts  in  the  Quran, s:   11-12.

[437] Müfredat, 156.

[438] Ali Ünal, Kur’an’da Temel Kavramlar, Beyan Yayınları: 570-575.

---

radyobeyan