Bilgilendirme Metodu By: meryem Date: 07 Þubat 2011, 14:55:04
1- Bilgilendirme Metodu
Kur'ân'a göre yaratýlýþýn amacýný "Allah'a kulluk' olarak tesbit etmiþtik. Allah'a kulluk, bir tavrý ve bir tutumu ifade eder. Tutumlar, durup dururken oluþmaz. Bir bilgi birikimine, bir gözleme, bir araþtýrmaya ve bunlarýn sonunda duygusal bir eðilime, en sonunda da iradî bir eyleme dayanýrlar.
Bir tutumun oluþmasýnda sosyal psikoloji açýsýndan üç temel öðeye ihtiyaç vardýr:
1- Biliþsel (zihinsel -cognitive) öge,
2- Duygusal (emotional) öge,
3- Davranýþsal (behavioral) öge.[747]
Kur'ân eðitiminin boyutlarý da bu üç temel öðeden oluþmaktadýr:
Bilgi boyutu, duygu boyutu, amel (icra) boyutu. Buna zihnî, kalbi ve amelî boyut da diyebiliriz. Bu üç öge, ne kadar güçlü ve dengeli ise inanç veya kulluk o kadar güçlü, ne kadar zayýf ve dengesiz ise o kadar zayýftýr. Hepsini ayrý ayrý ama birbirleriyle dengeli biçimde beslemek, güçlendirmek gerekir. Bilgisiz, duygusuz, amelsiz bir kul Ýslâm inancýnda ne kadar hoþ karþýlanmazsa, bilgili, duygulu ve güzel davranýþlara sahip bir kul da o kadar hüsn-ü kabul görür. Keza bilgisiz bir ibâdet ne kadar anlamsýzsa, duygusuz bir ibâdet de kupkurudur. Yaþanmayan bir dini düþünmek bile mümkün deðildir. En ilkel dinlerden en mütekâmil semavî dinlere kadar bütün inanç sistemlerinde þu veya bu oranda bu üçlü anlayýþa rastlamak mümkündür.
Kendisinden önceki dönemin adýný "câhiliye dönemi" olarak açýklayan Ýslâm inancý, cahilliði temelinden reddetmiþ, kendi çizgisinde yürüyen insanlarý bilgilendirmiþ, bununla yetinmeyip insanlara öncelikle bilgi edinmeyi önermiþtir. Bu öneri bazan farz-ý ayn, bazan farz-ý kifâye ve bazan da tavsiye ve teþvik niteliðinde cereyan etmiþtir. Kur'ân-ý Kerim, bunun örnekleriyle doludur. Kur'ân'ýn Alak sûresinde þöyle buyurulmaktadýr. "Ey Muhammed, yaratan insaný pýhttlaþmýþ kandan yaratan Rabbinin adýyla oku!. Oku! Kalemle öðreten, insana bilmediðini bildiren Rabbin en büyük kerem sahibidir." [748]
Bakara sûresinde ise þöyle buyurulur:
"Ve Âdem'e, bütün o isimleri öðretti. Sonra da onlarý meleklere gösterdi de, "Haydin, dâvanýzda sâdýk iseniz, bana þunlarý isimleriyle birlikte haber verin" dedi. Melekler, "Seni tenzih ederiz, senin bize öðrettiðinden baþka bizim hiçbir bilgimiz yoktur. Çünkü herþeyi hakkýyla bilen ve yaptýðýnda hikmet sahibi þüphesiz ki sensin." dediler." [749]
Ayette geçen "bütün isimler" sözünden ne kastedildiði müfessirler arasýnda tartýþma konusudur. Bir kýsým müfessirler, bu isimlerin insanlarýn anlaþmasýna sebep olan bütün isimler olduðunu, bir kýsmý bu isimlerin meleklerin isimleri olduðunu, bir kýsmý Adem'in zürriyetinin isimleri olduðunu belirtmiþ, bir kýsmý ise isimlerden muradýn lisan olmayýp "havâssý eþya, tâbir-i âharle o havastan müteþekkil suver-i ilmiyye" olduðunu beyan etmiþtir. [750]
Mevdûdî, "Istýlahlar insanoðlunun eþyayý algýlamasýna yarayan araçlardýr. Gerçekte insanoðlunun eþya ile ilgili tüm bilgisi, onlara isimler vermesine dayanýr. Bu nedenle Hz. Âdem'e (a.s.) herþeyin isimlerinin öðretilmesi onlarla ilgili bilginin de öðretilmesi anlamýna gelir" diyor. [751]
Tefsirinde müfessirleri özetleyerek veren Süleyman Ateþ, þu bilgileri aktarýyor:
"Allah, Adem'e kendisinden türeyecek bütün çocuklarýnýn, bütün hayvanlarýn isimlerini öðretti; Allah, Adem'e insanlarýn, hayvanlarýn, göðün, yerin, deniz, at, merkep ve benzeri yaratýklarýn isimlerini öðretti; Allah, Adem'e çanak çömlek yapmayý öðretti, Bu görüþler Ýbn Abbas'a nisbet edilir. Ýbn Kesir þöyle diyor:
"Allah, Adem'e, bütün eþyanýn kendisini, sýfatýný ve ne iþ yapabileceðini, neye yaradýðýný öðretti,." [752]
Ayet-i Kerimede tartýþýlmayan, tartýþmasýz kabul edilen konu, Allah'ýn Hz. Âdem'e birþeyler öðretmesi, birþeyler hakkýnda bilgi vermesidir. Bu ilâhî ikram, Hz Âdem'le baþlamýþ zamanýmýza kadar artarak devam etmiþtir. Ýnsanlar çeþitli yollardan, özellikle peygamberler ve onlarýn getirdiði kitaplar aracýlýðý ile bilgilendirilmiþ, aydýnlatýlmýþtýr.
Bugün Ýslâm inancýnda da durum aynýdýr. Bu telakkiye göre dinsiz ilim düþünülmediði gibi ilimsiz din de düþünülmemektedir.
Konumuza ýþýk tutan Ali Medar, "Ýslâm eðitiminin temeli düþünmek, araþtýrmak, bilgi sahibi olmaktýr" diyor. [753] Batýdaki ilim-din kavgasýna dikkat çeken Muhammed Kutup'un tesbiti de þöyle:
"Batýda ilim ile din, Allah ile beþer arasýnda görülen o çirkin nefretleþme müslümanlar arýsnda görülmedi.” [754]
Ýslâm düþünce tarihinde önemli bir din-bilim çatýþmasýnýn olmadýðýna iþaret eden Mehmed Aydýn, "Ýslâm inancýnýn temel kaynaðý olan Kur'ân'ýn "ilim" karþýsýndaki tutumu, son derece müsbet olmuþtur" [755] diyor. Luka, Matta ve Markos Ýncilerini dikkatli bir þekilde inceleyen Richard Robinson þunlarý söylemektedir:
"Ýsâ, ilmi tavsiye etmediði gibi ilmî araþtýrmayý saðlayan ve bizi ilme götüren fazileti, yani aklýn kullanýlmasýný da asla tavsiye etmemiþtir.... Ýsâ, tekrar tekrar inanmayý talep eder. "Ýman" ile de hiçbir delile baþvurmadan, ihtimalleri nazar-ý dikkate almadan imkânsýz þeylere inanmayý anlatmak ister." [756] Robinson'ýn eleþtirdiði Ýnciller þüphesiz muharref incilerdir.
Bilgilendirmenin Hz. Âdemden baþlayarak artan bir hýzla günümüze kadar geldiðini belirtmiþtik. Buna iþaret eden birkaç âyete göz atalým. Allah (c.c.) buyuruyor ki:
"Allah size bilmediklerinizi bildirmek ve sizden öncekilerin yollarýný göstermek ve iyi hale dönüþünüzü görerek günahlarýnýzý baðýþlamak diler. Hem, Allah hakkiyle bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir." [757]
"Biz onu (Zülkarneyn) yeryüzünde büyük bir kudret sahibi yaptýk. Ve ona herþeyin yolunu öðrettik." [758]
"Vaktaki (Musa) rüþdüne erip olgunlaþýnca, biz ona bir hüküm ve ilim verdik. Ýþte biz, güzel iþ yapanlarý böyle mükâfaatlandýrýrýz." [759] Hüküm ve ilim... Ne güzel ödül!..
"Lût'a da bir hikmet ve bir ilim verdik. Onu, kötülükler yapmakta olan o memleketten kurtardýk. Hakikat, onlar kötü, fâsýk bir kavim idiler." [760]
"Bir de ona (Davud) sizin için, sizi harbin þiddetinden korusun diye zýrh san'atýný öðrettik. Siz þimdi bunun þükrünü eda ediyor musunuz?” [761]
"Vaktiyle Ýbrahim, babasý Âzer'e, "Sen putlarý kendine birtakým ilâhlar mý yapýyorsun? Doðrusu ben, seni ve kavmini açýkça bir sapýklýk içinde görmekteyim" demiþti. Bu suretle biz Ýbrahim'e, saðlam bilgi ve iman sahiplerinden olmasý için göklerin ve yerin muhteþem varlýklarýný gösteriyorduk. " [762]
Bu son âyette bilgi ve iman ile göklerin ve yerin melekûtu arasýnda birbirlerini tamamlayan kavramlar olarak pozitif bir bað kurulmaktadýr. O halde inancýn bilgiden, bilginin inançtan korkmamasý gerek. Çünkü korku bir zaafýn eseridir. Kendisinde kusur ve zaaf görmeyen her inanç ve tutum bilgiden korkmaz. Hele yeni bilgiler o inanç ve tutuma güç katacaksa kavgaya da korkuya da hiç gerek yoktur. Son bir âyete daha bakalým:
"Þüphesiz ki, biz onlara, iman edecek bir kavme hidâyet ve rahmet düsturu olmasý için, tam bir ilim ile fasýl fasýl ayýrdettiðimiz bir kitap gönderdik." [763]
Bu âyetin bize öðrettiði þu:
Ýnanma kabiliyeti olan bir kavmin hidâyet ve rahmete ulaþabilmesi için saðlam bir bilgiye, kendilerine hakikati öðretecek bir kitaba ihtiyacý vardýr. Allah da bunu yapmýþ, kullarýný her konuda saðlýklý bilgilerle donatmýþtýr.
Ýbn Rüþd'e göre þeriatýn amacý hak olan ilmi ve yine hak olan ameli öðretmektir. Öðretmek, biri tasavvur ve biri tasdik olmak üzere iki türlüdür. Halk için tasdik yollarý, burhan yolu, cedel yolu veya hatabe yoludur. Tasavvurun da iki yolu mevcuttur:
Ya bir þeyin kendisini veya benzerini tasavvur etmek. [764]
Allah, insanlara deðiþik yollardan bilgi vermekle yetinmiyor, insanlarýn, bilgilerinin artmasý için Allah'a yakarmalarýný da tâlim ediyor:
"Demek ki o yüce Allah, melik ve hak olandýr. Bununla beraber (Cebrail tarafýndan) sana vahiy tamam edilmeden önce Kur'ân'ý okumakta acele etme. Ve "Rabbim, benim ilmimi artýr" de. " [765]
Buraya kadar Allah'ýn, insanoðlunu çeþitli yollardan bilgilendirdiðini belirttik. Þimdi þöyle bir soru sorabiliriz: Allah, insanlara özellikle hangi konularda bilgi vermiþtir? Allah (c.c) birçok konularda bilgi vermiþtir. Bunlarýn bir kýsmýna açýkça, bir kýsmýna da üstü kapalý olarak temas edilmiþtir. Bir kýsmý hakkýnda bilgi verilirken, bir kýsmýna dikkat çekilir. Allah, insan, peygamberler, cinler, melekler, hayvanlar, denizler, gökler, yer, dünya, âhiret, cennet, cehennem, geçmiþ, hal, gelecek, hepsi Kur'ân'da bilgi konusudur. Bunlarla ilgili doðrudan bilgi verildiði gibi, bunlarýn birbirleriyle olan iliþkileri hakkýnda da bilgi verilmektedir. Kur'ân'ýn ihtiva ettiði bilgilerin þüphesiz hepsi de önem taþýr. Önem, kabul etmeliyiz ki, izafî özellik taþýyan bir kelimedir. Bir konunun zaman, mekân ve þahsa göre önemi deðiþebilir. Bir bilgi, falan için çok önemli olduðu, özellik taþýdýðý halde bir baþkasý için ayný oranda taþýmamýþ olabilir. Meselâ; çalýþtýðýmýz saha, iþlediðimiz konular itibariyle þu anda bizim için önem taþýyan bilgiler, Allah, insan, Kur'ân, peygamber, âhiret ve dünya ile ilgili bilgilerdir. Yarýn daha deðiþik konulara yönelmiþ olabiliriz. O durumda, bu konular önemini yitirmiþ sýradan konular sayýlmazlar. O halde konuyu þöyle baðlayabiliriz:
Her bilgi gerektiði yer ve zamanda daha bir önem kazanýr.
Kur'ân'ýn bilgi verdiði sahalara geçmeden önce bilgi konusunda bazý açýklamalar yapmanýn yararlý olacaðýna inanýyoruz.
A- Bilgi Ve Bilimin Tanýmý
a- Bilgi Nedir?
Bilgi Arapça ilim, marifet, malûmat, hikmet, burhan, sultan, âyet mânâlarýnda kullanýlan bir kelimedir. Genel olarak insan zihnine konu olan herþey demektir. Sözlük anlamýyla ilim, mutlak olarak bilmek, bir þeyin þuurda hasýl olmasý, saðlam olarak bilmek, kesin olarak bilmek, deneyerek bilmek, bir þeyin gerçeðini bilmek mânâlarýna gelmektedir. [766] Felsefe Sözlüðü'nde bilgi için, "Bilme edimi; bilinen þey; bilme edimi sonunda ulaþýlan þey... Bir þeyin bir þey olarak kavranmasý", gibi mânâlar verilmektedir. [767]
Bilginin birbirine yakýn deðiþik tanýmlarý yapýlmýþtýr. Meselâ; bilgi, "Ben ile ben dýþý var olan þeyin kurduðu iliþki" [768] olarak tanýmlandýðý gibi "Bilinen (objenin) misâlinin kalbe ulaþmasý", "süje ile obje arasýndaki bað" þeklinde de tanýmlanmýþtýr. [769]
Gazzalî'ye göre ilim, "aklýn, eþyanýn hakikatini ve þekillerini almasý" veya "eþyayý olduðu gibi bilmek ve tanýmak" [770] týr.
Bilginin, bilen (süje), bilinen (obje) ve bilgi olmak üzere üç öðesi vardýr. Bunu bilen ve bilinen olarak mütâlâ edenler de olmuþtur. [771] Gazzalî'ye göre süje ile obje arasýnda bir iliþki yoksa bilgi meydana gelmez. [772]
Ýslâm bilginleri arasýnda yaygýn olarak kullanýlan tarifler ise þöyle:
"Ýlim, âlim (bilen) ile malûm (bilinen) arasýnda tahakkuk eden nisbettir." "Bir nesnenin suretinin akýlda (zihin) husul bulmasýdýr." [773]
Gazzali’nin baþka bir tanýmýnda ilim, "müfred zatlarý (tek tek özleri) ve bu özlerin birbiriyle olan münâsebet ve menfî þekildeki münasebetlerini idrâk etmek" [774] olarak tanýtýlmaktadýr.
Attas, bilgiye daha deðiþik açýdan yaklaþmaktadýr. Ona göre bilgi "Mahlûkât düzeni içerisinde nesnelerin uygun yerlerini bilmek"tir. Böyle bir bilgi varlýk düzeni içerisinde Allah'ý hakkýyle deðerlendirmeyi de saðlayacaktýr. [775]
Ýbn Sina, bilginin oluþumunu þu þekilde açýklýyor:
Zihin tümelleri kavramaktadýr. Bu durumda tikelleri (cüz'î) algýlayacak bir organa ihtiyaç vardýr. Burda duyumlar dýþ dünya ile zihin arasýnda bir köprü vazifesi görmekte, dýþ dünyadan tikelleri duyumlar vasýtasýyla alan zihin bunu genelleþtirerek ilme dönüþtürmektedir. [776]
Bilgilerimiz, motivasyon, dikkat ve algý olaylarýnýn ard arda cereyaný ile teþekkül eder. Önce bir uyarýcý tarafýndan motive ediliriz. Bizi motive eden uyarýcýya karþý vaziyet alýr, dikkatimizi o noktada yoðunlaþýrýz. Dikkat ettiðimiz bu uyarýcýyý ayrýntýlarýyla kavrar, örgütler ve algýlarýz. Algýlanan bu uyarýcýlar bilgilerimizi oluþturur.[777]
Bilginin oluþabilmesi için süje ile obje arasýnda birtakým baðlarýn bulunmasý gerektiðine yukarda iþaret etmiþtik. Bu baðlarý þu þekilde sýralayabiliriz:
1- Algýlama baðý,
2- Düþünme baðý,
3- Anlama baðý,
4- Açýklama baðý. [778]
Gazzalî'ye göre bir insanda bilgi edinme güçleri üç devrede oluþmaktadýr:
1- Ýdrâk safhasý,
2- Temyiz safhasý (yedi yaþlarýnda ortaya çýkar),
3- Akýl safhasý.[779]
b- Bilim Nedir?
Bilim (ilim), "gözlem ve deney ile elde edilmiþ sistematik bilgi"dir. [780] Bilimin daha detaylý bir tanýmý da þöyle: Bilim, "...zaman ve mekân dünyasýnda yer alan þeylerin, olgu ve olaylarýn yapýlarýný, onlar arasýndaki sebep-sonuç baðlantýlarýnýn oluþturduðu düzeni keþfetmeyi; bu konuda elde edilen verileri dedüktif bir sistem içinde toplamayý ve nihayet bütün olup-bitenlerin hangi temel yasalara göre cereyan ettiðini belirlemeyi gaye edinen beþerî faaliyetler"dir. [781]
Gazzalî'ye göre bir bilginin ilim olabilmesi için tasavvur (marife) derecesinden çýkarak tasdik derecesine ulaþmasý gerekir. Bunun iki safhasý vardýr:
1- Apiori yani zihinde evvelce var olan bilgiler;
2- Tasdik veya tekzibi gerektiren merhale. Bu ikinci safhaya ancak "delil, isbat (burhan) ve kýyas ile ulaþýlýr." [782]
Bir bilginin deðer ifade edebilmesi için zihnin uyanýk ve aktif olmasý gerekir. Baþka bir ifade ile, zihnin eþyaya takýlmasý, eþyanýn zihni düþündürmesi ve meþgul etmesi, onun bir mesele ve bir nevi azap haline gelmesi lazýmdýr. Makbul olan bilgi böyle bir çabanýn ürünü olan bilgidir. [783]
Bilginin sýradan bir algý olayý olarak kalmamasý, kiþiye maledilmesi de gerekir. Montaigne, bunu bal arasý Örneðiyle açýklýyor. Ona göre arýlar her çiçekten bal özü alýr ama yaptýklarý bal kendilerine aittir. "Ortada ne kekik kokusu, ne de mercanköþk çiçeði vardýr." [784]
Kur'ân da zihinde dondurulmuþ ölü bilgiler istemiyor.
Muhammed Kutup, "Zihinde kalan, aksiyon haline gelmeyen, donuk, ölü fikirlerin Ýslâm nazarýnda hiç kýymeti yoktur" diyor. Ona göre Ýslâm'ýn ve Kur'ân'ýn istediði bilgi kalbden kalbe geçen, vicdanlarý harekete getiren, pratiðe dönük faydalý bilgidir. [785] Ýnkarcýlar "Gökleri ve yeri kim yarattý? sorusuna "Allah!" diye cevap veriyorlardý. Demek gökleri ve yeri Allah'ýn yarattýðýný biliyorlardý. Fakat bu bilginin pratikte hiçbir faydasý yoktu. Bu nedenle Kur'ân, o bilgiye deðer vermiyor ve sahiplerini "bilmeyenler" olarak tanýtýyor.
Kur'ân, eþya ve olaylarýn hakikatini yansýtmayan, öze inemeyen sathî bilgileri de tercihe þayan bulmuyor. Dünya hayatýnýn sadece zahirî bilgilerine sahib olan insanlar için þöyle buyuruluyor:
"Onlar, dünya hayatýnýn görünen kýsmýný bilirler. Onlar, âhiretten habersizlerdir.” [786]
c- Marifet Nedir?
Marifet, bir þeyi olduðu gibi idrâk etmek [787] anlamýna geldiði gibi, þüphe kabul etmeyen ilim anlamýna da gelmektedir. [788]
Gazzâlî'ye göre marifet, "Hakký vasýtasýz olarak, herhangi bir keyfiyet içinde ifade edilemez þekilde ve þüphe götürmez bir biçimde müþahede etmektir". Onda alelade bilgi, "ilim" sözcüðü ile ifade edildiði halde kalbin ürünü olan bilgi için "marifet" veya "irfan" kelimeleri kullanýlmaktadýr, ilim, ateþi görmekse, marifet ona dokunmaktýr. Bu itibarla marifet ilme nisbetle hakikati daha net, daha kesin olarak bize tanýtan bilgidir. [789]
Marifeti, "Hakikate erdikten sonra zuhur eden ilâhî ilhâmât, varidat ve "ilm-i ledünnî" olarak tanýmlayanlar da vardýr. [790] Marifet kesbî deðil, vehbîdir. Marifet erbabý, "Nefs-i emmâreden kurtulmuþ, levvâme sýfatýný geçmiþ, mülheme sýfatýyle muttasýf olmuþ, nefsin süflî arzularýndan ve þeytanýn vesveselerinden kurtulmuþtur." [791]
d- Hikmet Nedir?
Hikmet lügatte, hakka uygun söz, adalet, ilim, hilm, felsefe anlamlarýna gelmektedir.
Cürcânî, Tar'rîfat'ýnda hikmet için özel olarak þu mânâlarý vermiþtir:
Hikmet, kendisinde eþyanýn hakikatýndan bahsedilen bir ilim; aklýn aþýrýlýklardan uzak, itidal halindeki bilme gücü; ilim, icâd ve efâl; helâl ve haramýn bilinmesi; hakka uygun söz; ma'kûl ve haþviyattan uzak söz; amelle beraber ilim... [792]
Nâkib Attas hikmeti þöyle tanýmlýyor:
"Hikmet, kendisinde bilgi olan kiþinin bu bilgiyi, adaleti tezahür ettiren bir tarzda tatbik etmesini saðlayan Tanrý vergisi bir bilgidir." [793]
Ali Medar, hikmet, "mantýklý düþünmek, gerçekleri araþtýrmak ve gerçek bilgi anlamýna gelir" diyor. [794]
Ahlâkýn esasýný hikmet, þecaat, iffet ve adalete baðlayan Gazzalî, hikmet için þunlarý söylüyor:
"Hikmet, bir hal ve keyfiyyettir ki, ihtiyarýmýzla yaptýmýz iþlerimizde doðruyu yanlýþtan onunla ayýrd ederiz." Baþka bir ifadesinde ilim kuvvetinden bahisle diyor ki:
"Bunun güzelliði (ilim kuvvetinin), iyiliði, sözlerde doðruyu ve yalaný, inançlarda hak ile bâtýlý, iþlerde güzel ile çirkini kolaylýkla ayýrd edebilecek bir hal almasýdýr. Ýlim sayesinde bu kuvvetlerin elde edilmesinden meydana gelen neticeye de hikmet denir. [795]
Gazzalî'ye göre "hikmet" sözü iki anlama gelmektedir:
"1- Eþyanýn düzeninin ve en ince, en yüce mânâlarýný mücerred olarak kuþatmak ve onlardan umulan gaye tamamlanýncaya kadar bu eþyanýn nasýl olmalarý gerektiði hususunda belirli bir hükme varmaktýr.
2- Eþyanýn tertip ve düzeninin yaratmaya ve bunlarý tam ve saðlam bir þekilde tesise sebep olan bir kudretin bu lafza eklenmesidir." [796] . Gazzalî, tefekkür kuvvetinin gerektiði þekilde terbiye ve ýslah edilmesiyle hikmetin hasýl olacaðýný söylüyor. [797]
Allah (c.c.) Kur'ân'da þöyle buyuruyor:
"Allah, hikmeti dilediðine verir. Kime hikmet verilmiþse þüphesiz ona çokça hayýr verilmiþtir. Bundan ancak akýl sahipleri ibret alýr. " [798]
Elmalýlý Muhammed Hamdi Yazýr, bu âyeti tefsir ederken hikmet kelimesinin 29 mânâsýna iþaret etmiþ. Bunlardan 23 tanesini tadat ediyor. Özetle þöyle: Hikmet;
1- Kavilde ve fiilde isabettir;
2- Ýlmu ameldir;
3- Ýlim ve fýkýh demektir;
4- Meânîyi eþyayý marifet ü fehimdir (Eþyanýn hakikatini anlama yeteneði);
5- Akýl fî emrillâhdýr (Allah'ýn emrindeki akýldýr);
6- Fehm demektir;
7- Ýcâd demektir;
8- Eþyayý mevzî ve mertebesine koymaktýr (Herþeyi kendi yerine koymak);
9- Ef âli hasene-i þaibeye ikdamdýr (Fiilleri güzel þeylere yöneltmek);
10- Siyâsette insan takati ölçüsünde Allah'a iktidadýr;
11- Ýlâhî ahlâkla ardaklanmaktýr;
12- Tefekkür fî emrillâh ve ona ittibâdýr;
13- Allah'a tâat, fýkýh, din ve ameldir;
14- Kendisiyle vesvese ile makam fark edilen bir nurdur;
15- Doðruya isabet eden cevap sür'atidir;
16- Savaba reddir;
17- Ervahýn müntehâyi sükûnet ve itminanýdýr;
18- Sebepsiz iþarettir;
19- Cemî ahvâle hakký iþhâddýr;
20- Din ve dünya salahýdýr;
21- Ýlm-i ledünnîdir;
22- Vurûd-i ilham için tecrîd-i sýrdýr;
23- Bunlarýn hepsidir.[799]
Mukâtü'den rivayet olunduðuna göre hikmet kelimesi Kur'ân'da dört anlamda yorumlanmýþtýr:
1- Kur'ân mânâsýnda. Örnek: Bakara: 2/231.
2- Ýlim ve anlayýþ mânâsýnda. Örnek: Lokman: 31/12.
3- Nübüvvet mânâsýnda. Örnek: Nisa: 4/54.
4- "Acâib-i esrâriyle" Sûre-i Nahil'de geçen âyetlerdeki mânâlarda. Örnek: Nahl: 12/125.
Fahreddin Râzî, bu dört mânânýn "ilim" mânâsýna râcî olduðunu söylemiþtir. [800]
Bursalý Ýsmail Hakký, "Felâsifenin hikmet tesmiye ettiði mâkûlât, hakikatte hikmet deðildir; zira mümin ve kâfir anda müsavidir ve âfet-i vehm ü hayâl þevâibinden hâlî deðildir. Bir mânâ ki kesb-i fikir ile hâsýl olmuþ ola, zannîdir ve bir emir ki keþf-i Hak'la vücud bulmuþ ola, kat'îdir" diyor. Ona göre vahiy nasýl "mevhibe-i enbiyâ ise hikmet de" "mevhibe-i Evliyâ"dýr. [801]
Yukarda da belirttiðimiz gibi Kur'ân’da sultan, âyet, burhan kelimeleri de kesin bilgi ve hak anlamýnda kullanýlmýþtýr. [802]
B- Bilginin Tasnifi
Bilgi, bilim adamlarý tarafýndan deðiþik ölçüler ve bazlardan hareketle çeþitli taksimata tabi tutulmuþtur. Bu taksimi yapan bilim adamlarýndan bir kýsmý konularý esas almýþ, bir kýsmý kaynaðýný esas almýþ, bir kýsmý uygulanýp uygulanmadýðýna bakmýþ, bir kýsmý ise bilginin doðruluðunu dikkate almýþtýr. Bunlarýn hepsini sayýp dökme ne mümkündür, ne de gereklidir. Bununla birlikte bir iki örnek vermede fayda vardýr.
Bazý bilginler, bilgiyi nefiste sabit olanlar, duyularla idrâk olunanlar, kýyâs ile elde edilenler olmak üzere üç bölümde incelerken, bazýlarý tasavvur ve tasdik olarak iki bölümde ele alýyorlar. [803]
Baþka bir tasnif de þöyledir:
Ýlimler kadîm ve hadis olmak üzere iki kýsma ayrýlýr. Kadîm ilim Cenâb-ý Hakk'm zâtýna mahsustur; insanlarýn hadis olan ilnýine benzemez. Hadis olan ilim ise üç kýsma ayrýlýr:
Bedihî ilim, zarurî ilim ve istidlali ilim. Bedîhî ilim mukaddimeye ihtiyaç göstermeyen ilimdir. Küllün cüzden büyük oluþunun bilgisi gibi. Zarurî ilim de mukaddimeye muhtaç deðildir. Beþ duyumuzla elde ettiðimiz ilimdir. Ýstidlali ilim ise mukaddimeye muhtaç olan ilimdir. Sâniin sübâtuna, a'râzýn hudûsuna olan Ýlimdir. [804]
Nureddin es-Sâbûnî'nin Mâturîdiyye Akaidi isimli eserindeki taksimi ise þöyle:
Ýlim (mutlak mânâda bilgi) kadîm ve hadis olmak üzere yine iki kýsma ayrýlmaktadýr. Kadým ilim yukarda da iþaret ettiðimiz gibi Allah'ýn zâtý ile beraber bulunan ilimdir; kulun hadis olan ilmine benzemez. Hadis olan ilim de zarurî ve iktisabý kýsýmlara ayrýlýr. Zarurî ilim, süjenin kendi irâde ve gayreti olmaksýzýn, Allah'ýn, nefsinde meydana getirdiði ilimdir. Kiþinin kendi varlýðýný, açlýk ve susuzluðunu, haz ve elem gibi çeþitli hallerini hissederek bilmesi gibi. Bu tür bilgi, bütün canlýlarda müþterektir. Ýktisâbî ilim, kulun sebeplere tevessül ederek, kendi gayret ve irâdesi sonunda Allah'ýn nefsinde meydana getirdiði ilimdir. [805]
Hilmi Ziya Ülken, "âyetini de örnek göstererek Kur'ân'da ilâhî ve insanî olmak üzere iki tür bilgi bulunduðunu kaydetmektedir. Ýlâhî bilgi, "insan aklýnýn ulaþamayacaðý gayb (invisible) âlemi ile insan aklýnýn üzerinde muhakeme yürütebileceði þehâde (sensible) âlemine ait bilgidir. Ýnsan bilgisi ise sadece idrâk ve muhakemeler dünyasýna aittir. [806]
Yukardaki âyetten hareketle genel mânâda, bilgiyi, fizik ve metafizik bilgi olarak ikiye ayýrmak da mümkündür.
Nâkib Attas’a göre genel bir tasnif yapýlýrsa iki tür bilgiyle karþýlaþýr:
Vehbî ve kesbî bilgi. Vehbî bilgi Allah vergisi, yani Allah'ýn lütfü keremiyle insanýn kalbinde zuhur eden bilgidir. Kulun, bu seviyeye ulaþabilmesi için iman, âmel ve ahlâk bakýmýndan saðlam bir altyapýya sahip olmasý gerekir. Kesbî bilgi, "tasavvura ve tasavvurlarýn düþünülebilenlerin (ma'kûlât) ve hissedilebilenlerin (mahsûsât) tecrübesine dayalý zihnî çaba ve araþtýrmalara" dayanan bilgidir. Attas'a göre kesbî bilginin, vehbî bilginin rehberliðine ihtiyacý vardýr. [807]
Gazzali, ilimleri aklî ve þer'î diye iki kýsma ayýrmakta, aklî ilimleri, zarurî ve iktisabý diye ikiye taksim etmektedir. Ýktisabî ilimleri de dünyevî-uhrevî olmak üzere iki grupta incelemektedir. [808] Gazzalinin, ilmi deðiþik açýdan baþka tasnifleri de vardýr. Meselâ, bir tasnifinde bilgiyi, evveliyat, müþâhedât-ý bâtýniyye, mahsûsât-ý zahire, tecrübiyyât, ma'lûmât bi't-tevâtür, meþhûrât ve vehmiyyât olmak üzere yedi kýsýmda incelemektedir. [809] O, ilimleri dinî ve lâdinî diye ikiye ayýrmanýn doðru olmadýðýna iþaret eder, "þer'î ilimlerin çoðunda aklîlik bulunduðu gibi, aklî ilimlerin çoðunun da þeriat bakýmýndan bir sakýncasý olmadýðýný" belirtir. [810] Gazzall, iki çeþit bilgiyi benimser:
1- Varlýklarýn zahirî, yani dýþ görünüþleriyle ilgili bilgi. Bu bilgiye akýl ve duyu organlarýnýn yardýmiyle ulaþýlýr.
2- Varlýklarýn özüyle ilgili bilgi. Buna da ilham ve keþf yoluyla ulaþýlýr. [811]
C- Bilginin Kaynaðý ( Bilgi Edinme Yollarý)
Bilginin kaynaðý ile ilgili tasnifler de vardýr. Bazý eserlerde bu tasnifler "bilgi edinme yollarý" adý altýnda yapýlmaktadýr. Böyle bir baþlýðý kullananlar bilginin nihâî kaynaðýnýn Allah olduðunu düþünerek kullanmýþ olabilirler. [812] Bazýlarý ise "esbâb-ý ilim"; ifadesini kullanmaktadýr.
Sâbûnî, bilgi edinme yollarýný üçe ayýrýyor:
1- Duyular,
2- Doðru haber,
3- Akýl Akýl yoluyla elde edilen bilgiyi zarurî (bedihî) ve istidlali diye iki kýsýmda inceliyor. [813]
Hilmi Ziya Ülkenin belirttiðine göre Ýbn Arabî kaynaðý veya geliþ yolu itibariyle ilmi üçe ayýrmaktadýr:
1- Akýl ilimleri: Bu ilim medrese ulemâsýna vergidir.
2- Tasavvuft hallerin ilmi: Peygamberlere vergidir; iç tecrübeyle elde edilir.
3- Esrar ilmi: Gizli (esoterique) hakikatlere aittir; gaybî ilimlere karþýlýktýr. Bütün insan bilgisinin amacý bu noktaya ulaþmaktýr. [814]
Farâbî'ye göre de bilgi elde etme yolu üçtür: Birincisi duyuÝar, ikincisi akýl (intellect), üçüncüsü de nazar (speculation)dýr. Ýlk ikisi ile doðrudan, vasýtasýz bilgi elde edilirken, üçüncüsü ile vasýtalý ve speculatif bilgi kazanýlýr. [815] Farâbî bilginin deðerini konusunun þerefine, kanýtýnýn kuvvetine ve temin edeceði faydaya baðlamaktadýr. Faydasý nedeniyle þer'î ilimler, kanýtýnýn kuvveti nedeniyle geometri ve mantýk, konusunun þerefi nedeniyle de yýldýzlar ilmi erdemli ilimlerdir. Ona göre ilâhî ilimde bu üç özellik bir arada bulunmaktadýr. [816]
Kur'ân-ý Kerim’de iki âyet vardýr ki, bu âyetlerde þöyle buyurulmaktadýr;
"Allah sekiz çift hayvan yaratmýþtýr: Koyundan iki ve keçiden iki; de ki: "iki erkeði mi yoksa iki diþiyi mi veya o iki diþinin rahimlerinde bulunan yavrularý mý haram kýlmýþtýr? Doðru sözlü iseniz bana bilgiye dayanarak cevap verin." Deveden iki, sýðýrdan iki yaratmýþtýr; de ki: Ýki erkeði mi yoksa iki diþiyi mi veya o iki diþinin rahimlerinde bulunan yavrularýný mý haram kýlmýþtýr? Yoksa Allah size bunlarý buyururken orada mý idiniz?" Ýnsanlarý, bilmediklerinden sapýtmak için Allah'a karþý yalan uydurandan daha zâlim kimdir? Allah, zâlim milleti doðru yola eriþtirmez." [817]
Elmaî, bu âyetlere dayanarak üç türlü bilgi kaynaðýndan bahsetmektedir:
1- Akýl yolu: Burada mantýklý bir þekilde haramlýk yolu özetlenmektedir.
2- Vahiy yolu: Burada yasak (haram) deðiþmemiþ naklî bilgi ile bildirilmektedir.
3- Duyu yolu: Haram konurken, orada olayýn duyu organlarýndan biri olan gözle görülmesi. [818]
Yukarda, Sâbûnî'nin de ayný yollarý sýraladýðýný görmüþtük. Bu görüþe Ömer et-Taftazânî ile Ebu Mansûr el-Mâtürtdî'yi de eklemeliyiz. [819]
Hüseyin Atay, Bakara sûresinin 151. âyetine dayanarak bilgi edinme yollarýnýn duyular, akýl ve vahiyden ibaret olduðu sonucuna ulaþýyor. Bu âyetin meali þöyledir:
"Nitekim biz size, âyetlerimizi okuyacak, sizi her kötülükten arýtacak, size kitabý ve hikmeti öðretecek ve bilmediklerinizi bildirecek aranýzdan, bir peygamber gönderdik." [820]
Atay'di göre âyetlerin anlatýlmasý ve açýklanmasý duyularý, kitap ve hikmetin öðretilmesi aklý, bilinmeyenlerin bildirilmesi de vahyi akla getirmektedir. [821]
Kelâmla ilgili kitaplarda bilgi edinme yollarý akýl, his ve haber-i sadýk olarak sýralanýrken keþf ve ilhama yer verilmemiþtir. [822] Felsefe ise duyu, akýl ve sezgiyi esas almýþtýr. [823]
Gerek Kur'ân-ý Kerim'den yaptýðýmýz tesbitlere dayanarak ve gerekse yukarda verdiðimiz bilgileri birleþtirerek Kur'ân'da bilgi edinme yollarýnýn duyular, akýl, sezgi (keþf ve ilham), rüya ve vahiyden ibaret olduðunu söyleyebiliriz.
Bunlarý maddeler halinde açýklamaya çalýþalým:
a- Duyular
Duyularýmýz, dünyaya açýlan pencerelerimizdir. Onlar olmadan dýþ dünyayý tanýmamýz mümkün deðildir. Bir an için bütün duyularýmýzý kaybettiðimizi düþünürsek konunun önemini daha iyi kavrarýz sanýrým. Tatma duyumuzun dümûra uðradýðý bir hayatýn ne anlamý kalýr? Görme duyumuz olmasa çevremizde oluþan renk cümbüþünü nasýl kavrar, içinde yaþadýðýmýz dünyamýzý nasýl tanýmlarýz? Körün fili tarifi gibi deðil mi? Her duyunun kendine has bir dünyasý olduðu kabul edilir. [824] Bu dünyalarý yýkývermek veya meçhuller âlemi haline getirmek bize neye mal olur? Düþünmesi bile sýkýcý.
Duyular, çevresiyle devamlý iliþki içinde bulunan insanýn istihbarat elemanlarýdýr. Ancak onlarýn bize verdiði bilgilerle hayata uyum saðlayabiliriz. Dýþýmýzda mevcut olan varlýk ve olaylarý onlar sayesinde algýlayabilir, tepkilerimizi onlar sayesinde organize edebiliriz.
"Duyular hafýzanýn en sâdýk kýlavuzlarýdýr" diyen Comeniusa göre görülen, duyulan ve tadýlan þeyler hafýzaya saðlam bir þekilde yerleþir ve oradan bir daha çýkmaz. [825] Pestalozzi de ayný konuya dikkat çekerek diyor ki:
"Bir nesnenin varlýðýný ya da görünüþlerini arayýp taramada ne kadar çok duyu organlarýný harekete geçirirsen, o nesne hakkýndaki bilgin o nisbette daha doðru olacaktýr." [826]
Unutulmamalýdýr ki, duyu organlarýnýn pasif bir çalýþmasý da dýþ dünyayý tanýmak için yeterli deðildir. Öyle zamanlar olur ki, bakar fakat görmeyiz, dinler fakat iþitmeyiz. [827] O halde iþ sadece bakmak, sadece dinlemek deðil, baktýðýný görmek, dinlediðini duymaktýr. Bu ise saðlýklý bir algýnýn, mükemmel bir yorumun varlýðýný aklýmýza getirir. Aksi halde hayvanlardan ne farkýmýz kalýr. Çünkü onlar da bakmakta, onlar da görmektedir. Ýnsanla hayvan arasýndaki büyük fark duyumlarýn saðlýklý biçimde yorumlanmasýdýr. Bu yorumu yapamayan insan, insanlýk vasfýný kaybeder, hayvanlar seviyesine düþer. Kur'ân, bunlar için
"Andolsun ki, cehennem için de birçok cin ve insan yarattýk; onlarýn kalbleri vardýr ama anlamazlar; gözleri vardýr ama görmezler; kulaklarý vardýr ama iþitmezler. Ýþte bunlar hayvanlar gibi, hatta daha da sapýktýrlar. Ýþte bunlar gafillerdir” [828] buyuruyor. Neden daha da sapýktýrlar? Çünkü hayvandan farklý olarak kendilerine bir yorum gücü verilmiþ olmasýna raðmen bu önemli yeteneði saðlýklý biçimde kullanmamýþlardýr.
J.J. Rousseauya göre duyulan çalýþtýrmak, onlarý kullanmak demek deðildir; onlarý kullanmak demek, ölçmeyi, hesap etmeyi, tartmayý, karþýlaþtýrmayý ve muhakeme etmeyi öðrenmektir, öðretmektir. Bakmak ve takdir etmek kabiliyetini, emin ve çevik bir ele sahip olmayý, büyüklükler ve þekiller arasýndaki gerçek nisbetleri tanýmayý öðretmek gerekir. [829]
Demek ki eþya ve olaylara bakmak yeterli deðildir. Hiçbir ön yargýya, þartlanmýþlýða mahkum olmadan eþya ve olaylara özgürce bakmak gereklidir. Kendilerinin veya baþkalarýnýn tutsaðý olan insanlar görmek istedikleri þeyleri arar, aradýklarý þeyleri görürler. Kur'ân eðitiminin böyle çýkmazýna rastlamadým. O, kâinatýn, olduðu gibi, bütün hârikalarýyla tanýnmasýný istiyor. Ýstiyor, çünkü oradan mutlak gerçekliðe ulaþýlacaðýný biliyor. Kur'ân biliyor ki, evreni, hatta kendim keþfedemeyen insan, Allah'ý keþfedemez. Ona göre insan için en önemli mesele kendisini ve çevresini tanýmasýdýr. Bu da bütün kemâliyle bakmak, görmek; dinlemek ve duymakla mümkündür. Bir ressam gibi bakmak, bir müzisyen gibi dinlemek.
Adler, "Bir kimseyi tanýyabilmek için onun dýþ dünyaya hangi organý ile açýk olduðunu anlamamýz gerekir" [830] diyor.
Duyular genelde beþ olarak bilinir. Aslýnda bilim adamlarý, bunlarý ona kadar çýkarmaktadýr. Görme, iþitme, tad, koku, dokunma duyusu. Bilim adamlarý deri duyusunu bir deðil, dokunma, sýcak, soðuk ve aðrý olarak dört adet kabul etmiþlerdir. Bu sekiz duyuya, kendilerine "proprioseptif' duyular adý verilen knestetik ve vestibüler duyularý eklediðimiz zaman duyularýmýzýn toplam sayýsýnýn ona ulaþtýðýný görürüz. [831]
Mekanizma nasýl çalýþýr kýsaca buna da göz atmakta fayda vardýr. Her duyu "receptor" adý verilen bir hücre grubuna sahiptir. Bu hücre grubuna "alýcý" da denir. Bunlar çevremizdeki bazý deðiþik enerji türlerine duyarlýk gösterecek þekilde özelleþmiþlerdir. Görme ve koklama duyularýnýn alýcýlarý sinir hücrelerinden, tad, iþitme, vestibiller ve diðer deri duyularýnýn alýcýlarý da deri hücresinden oluþmuþtur.
Her alýcý bir lif aracýlýðý ile sinir hücrelerine baðlanmýþtýr. Çoðunlukla birden fazla alýcý ile baðlantý kuran sinir lifi, "genellikle de fazla baðlantý yapmadan sinir sistemine girer. Ancak alýcýlarý aslýnda beynin bir parçasý olan koku ve görmede lifler beyne sinir akýmý (impulse) göndermeden önce duyu organlarýndaki diðer sinir hücreleriyle baðlantý kurar." [832]
Morgan'a göre bir alýcý uyarýldýðý zaman iki olay hýzla birbirini izler: "
1- Uyarýcý enerji, jeneratör potansiyeli (generator potantial) adý verilen elektrik enerjisine dönüþür...
2- Alýcý hücredeki jenaratör potansiyeli yeterince yüksek düzeyde olduðu takdirde sinir hücresi ile baðlantýlý sinir lifinde sinir akýmýný baþlatýr... Sinir akýmý, sinir sisteminde lif boyunca ilerler ve çeþitli sinir hücrelerindeki aktarýlmalardan sonra beyin kabuðuna (cerebral cortex) gelir." [833]
Her alýcý, bir duyusal þifreye sahiptir. "Bu þifre alýcýnýn uyarýlmasýndan doðan yaþantýnýn niteliðini belirler." [834]
Yukarda bahsettiðimiz jeneratör potansiyeli, yani elektrik enerjisi uyarýcýnýn þiddetiyle doðru orantýlýdýr. Sinir akýmýnýn oluþmasý için bu jeneratör potansiyelinin belli bir düzeye gelmesi gerekir. Buna mutlak eþik adý verilir. Daha þiddetli bir uyarýcý, daha büyük bir enerji, bu da beyne giden daha fazla sayýda sinir akýmý demektir. Bu da bizi þu sonuca götürür:
Bir uyarýcý ne kadar sayýda sinir akýmýnýn beyne gitmesine yol açýyorsa o kadar þiddetli algýlanýyor demektir. [835]
Ýnsanýn ayýrdedebileceði sinir akýmý sayýsýnýn belli sýnýrý vardýr. "Bunun sonucu olarak, þiddet farklarýný ayýrdedebilme de sýnýrlýdýr." Bu sýnýra "fark eþiði" (differantial threshold) adý verilir. [836] Bütün alýcýlar farklý uyum yapma özelliðine sahiptirler.
Sinir uçlarýnýn ve sinirlerin bir uyarýcý sonucunda harekete geçmesi, uyarýcýnýn vibrasyonuna uygun, benzer ve eþdeðer titreþimler (senkranizasyon) göstermesi olayýna "uyarýlma" denir. [837] Uyarýlmada uyarýcýnýn þiddeti, sinir liflerinin incelik veya kalýnlýðý rol oynar.
Uyarýcýlar vasýtasiyle meydana getirilen sinir akýmlarý özelliklerine göre beyindeki ilgili bölgelere iletilir. Burada duyulur ve anlaþýlýrlar. Beyne gelen bu akýmlarýn ilgili merkez ve bölgeler tarafýndan alýnarak, neye ait olduklarýnýn anlaþýlmasýna da "duyum" adý verilir. [838] Bunun için ilgili beyin merkezlerinin, taþýyýcý sinirlerin ve duyu organlarýnýn saðlýklý olmasý gerekir.
Kur'ân-ý Kerim'de "Allah sizi annelerinizin karnýndan bir þey bilmediðiniz halde çýkarmýþ, size kulak, göz ve kalb vermiþtir" [839] buyurulmuþtur. Bu âyet bize insan bilgisinin sonradan kazanýldýðýný, göz, kulak ve kalbin de bilgi edinme vasýtalarý olduðunu anlatmaktadýr. Bu organlar sýradan, refleks ve içgüdülerin sorumsuz elemanlarý da deðildirler. Kendilerine göre hayatî iþlevleri ve bu iþlevleri yerine getirirken sorumluluklarý vardýr. Bir baþka âyette þöyle buyurulur:
"Bilmediðin þeyin ardýna düþme; doðrusu kulak, göz ve kalb, bunlarýn hepsi o þeyden sorumlu olur. " [840]
Duyu organlarýmýz bizim için bir imtihan sebebidir. Onlar, görevlerini ne kadar verimli yaparlar, bize gerçek duyumlar saðlayabilirlerse imtihaný kazanmamýz o kadar kolaylaþýr. Onlarý kullanamadýðýmýz veya yanlýþ yolda kullandýðýmýz takdirde sýnavý kaybederiz. Ýnsan için buyuruluyor ki:
"Onu imtihan edelim diye, kendisini iþitir ve görür kýldýk. Þüphesiz biz ona doðru yolu gösterdik. Ýster þükredici olsun ister nankör." [841]
Muhammed Kutup, "Hiçbir maddî güç, duyu organlarýndan ve organlarýn idrâk ettiklerinden, Ýslâm'ýn yaptýðýndan daha fazla faydalanmaða gücü yettiðini iddia edemez" diyor. [842] Kur'ân, duyu organlarýnýn idrâk ettikleriyle insan kalbini devamlý beslemiþ, terbiye etmiþ kalble duyular arasýnda devamlý ve sarsýlmaz bir bað kurmuþtur. Duyularýndan yeterince ve saðlýklý biçimde yararlanmayanlarýn düþünemeyeceklerini, salim düþünebilmek için duyulardan yararlanmanýn gerektiðini vurgulayan Kur'ân-ý Kerim'de þöyle buyurulur:
"Ýnkâr edenlerin durumu, çaðýrma ve baðýrmadan baþkasýný duymayarak haykýran gibidir. Saðýrdýrlar; dilsizdirler; kördürler; bu yüzden akledemezler." [843]
A'râf sûresinde duyularýný kullanarak doðruyu bulamayan insanlar zemmediliyor:
"Onlarý doðru yola çaðýrsanýz duymazlar. Sana baktýklarýný görürsün, oysa görmezler. " [844]
Kur'ân'ýn duyulara atfettiði önem biraz da duyularýn verdiði bilginin niteliðine baðlýdýr. Her zaman ifade ettiðimiz gibi daima insan gerçeðinden yola çýkan bu kitap, insaný aklýn soyut verileriyle baþbaþa býrakmaz, soyut bilgileri duyulardan gelen müþahhas bilgilerle takviye eder. Bir peygamber olmasýna, kalbiyle de inanmýþ bulunmasýna raðmen Hz. Ýbrahim'in "görmek istemesini" baþka ne ile izah edebiliriz? Mücerred verilere karþý vurdumduymaz olan insanýn, müþahhas bilgiler karþýsýnda hiç itiraza mecali yoktur. Bakýnýz Kur'ân, bu gerçeði nasýl ifade ediyor:
"Kesin olarak biliyoruz ki, onlarýn söyledikleri seni gerçekten üzüyor. Doðrusu onlar, seni yalanlamýyorlar, ancak zâlimler, Allah'ýn âyetlerini inkâr ediyorlar." [845]
Mevdûdî bu âyeti özet olarak þöyle yorumluyor:
"Yalancý olarak reddettikleri sen deðilsin; onlar bizim mesajýmýzý reddediyorlar; biz herþeye sabreder ve onlara süre üstüne süre verirken, sen ne diye kaygýlanýrsýn?" [846] Peki, neden peygamber deðil de Allah'ýn âyetleri?
Bilim adamlarý, görme ve iþitme duyularýný "yüksek duyular", bunun dýþýndaki duyulan ise "alt duyular" olarak kabul etmiþlerdir. [847] Neden? Çünkü en önemli duyularýmýz görme ve iþitme duyularýmýzdýr. [848] Günlük hayatýmýzda en çok bu duyularýmýzý kullanýrýz. Adolph W. Aleck, görme ve iþitme duyularýnýn düzenli, örgün eðitimdeki önemine iþaret ettikten sonra þunlarý söylüyor:
"Ýþitme ve görme bozukluðu ile birlikte, çok defa, sakýncalý zihin yönelimleri de görülüyor. Bunlar çok defa zararlý engellemelere temel olur iyi iþitmeyen çocuklar, bazan normal toplum yönelimleri geliþtirmek fýrsatýndan yoksun býrakýlýr, insanlar, bu çocuklara, haksýz yere, aptal gözüyle bakar. Çocuk iyi iþitmediði ya da iyi görmediðinden, geliþmesi kösteklenebilir." [849]
Yapýlan çalýþmalar görsel ve iþitsel araçlarýn daha çok ilgi uyandýrdýðýný, öðrenmeyi arttýrdýðýný göstermiþtir. Öðretimde en yüksek verim görsel ve iþitsel araçlar vasýtasiyle elde edilmiþtir. Bu bulgudan hareket eden eðitimciler eðitim-öðretim faaliyetlerinde, sesli-sessiz sinema filmleri, radyo, projeksiyon araçlarý, levhalar, haritalar, modeller, örnekler, gösteri tecrübeleri, resimler, san'at galerileri, müze ve benzeri iþitsel ve görsel materyaller kullanmayý önermiþlerdir. [850]
Görme ve iþitme duyularý arasýnda bilim adamlarý gözü tercih etmiþlerdir. Meselâ, Gazzalî'ye göre duyu organlarýnýn en önemlisi görme duyuþudur. Çünkü en kuvvetli duyudur; bilgi ve idrâklerinin oluþmasýnda en büyük rolü o oynamaktadýr. [851] O, görme duyusu bakýmýndan eþyayý üçe ayýrmýþtýr:
1- Kendisi görünmeyenler; karanlýk cisimler bu kategoridedir;
2- Kendisi görünen fakat kendisi vasýtasiyle baþkasý görünmeyenler; yýldýzlar bu kategoriye girerler.
3- Hem kendisi görünen, hem de kendileri vasýtasiyle baþkalarý görünenler; güneþ, ay vb, bu kategoriye girmektedir. [852]
Duyu organlarýnýn dünyayý algýlamadaki önemi üzerinde duran Adler, "Bunlar içinde en önemlisi gözdür" diyor. Çünkü insan en çok göz vasýtasiyle dýþ dünyadan haberdar olmakta, gerekli tecrübeleri onunla saðlamaktadýr. Diðer duyulara oranla görsel algýlarda süreklilik daha çok dikkat çekmektedir. [853]
Garrett, görme algýsý alanýnýn iþitme algýsý alanýna göre daha geniþ olduðunu söylemektedir. [854] "Görme alaný'nýn bu öneminin pedagojik bakýmdan büyük bir fikir telkin ettiðini ifade eden Mustafa Þekib Tunç, gözü, zekânýn "en zengin ve aydýn öncüsü" olarak nitelemektedir. [855]
Morgan, Psikolojiye Giriþ adlý eserinde "Ýnsanlar dünyayý tüm duyu organlarý (sense organ) yoluyla algýlarlar; dolayýsýyle görsel algý, iþitsel algý ve diðerleri gibi her duyuma iliþkin algýlarý vardýr. Ancak, normal hallerde en büyük aðýrlýðý görsel algýlar taþýr" [856] diyor.
Hz. Ýbrahim'den sonra Hz. Musa'nýn görme [857] arzusu, görmenin diðer duyular yanýndaki yerine iþaret ediyor. Edindiðimiz bütün bilgilerden sonra görüyoruz ki, insanlarda egemen olan en büyük tutku görme tutkusudur.
Göz, 390-760 milimikron (bir milimetrenin milyonda biri) boyunda olan dalgalarý alabilecek duyarlýlýktadýr. Bunlarýn altýnda veya üstünde olan dalgalarý göremez. [858]
Kulaðýn da göz gibi yetenekleri sýnýrlýdýr. Her titreþimi alamaz. Ses dalgalarýnýn frekanslarý binlerce Hz. olabilir. Kulaðýn iþitebileceði frekanslar ise 20-2000 Hz. arasýndadýr. Kulak, bu rakamlarýn altýndaki veya üstündeki frekanslarý iþitemez. [859] Bazýlarý kulaðýn saniyede 16 titreþimi alabileceðini kaydetmiþtir.
Kur'ân-ý Kerim'de ençok yer verilen duyular, görme ve iþitme duyularýdýr. Bunlarý bazan ayrý ayrý, bazan ikisini birlikte, bazan da kalble beraber üçünü birarada kullanmaktadýr. Bunlardan örnekler vermede yarar var sanýrým.
1- Görme Duyusu Ýle Ýlgili Âyetler:
"O, gökten su indirendir. Her bitkiyi onunla bitirdik; ondan bitirdiðimiz yeþilden,-birbirine benzeyen ve benzemeyen-yýðýn yýðýn taneler, hurmalarýn tomurcuklarýndan sarkan salkýmlar, üzüm baðlarý, zeytin ve nar çýkardýk. Ürün verdiklerinde ürünlerine, olgunlaþmalarýna bir bakýn. Bunlarda, inananlar için þüphesiz deliller vardýr." [860]
Burada Kur'ân'ýn istediði bakýþ mânâsýz, sýradan bir bakýþ olmayýp, bilinçli, öðrenmeye yönelik bir bakýþtýr.
"Rabbinin gölgeyi nasýl uzattýðýný görmez misin? Ýsteseydi onu durdururdu. Sonra biz, güneþi ona delil kýlýp yavaþ yavaþ kendimize çekmiþizdir," [861]
"Tanrýlarýmýz üzerinde direnmeseydik, doðrusu neredeyse bizi onlardan uzaklaþtýracaktý" derler. Azabý gördükleri zaman, kimin yolunun sapýk olduðunu bileceklerdir.” [862]
Bu âyette duyduklarýna itibar etmeyen insanlarýn gördükleri zaman öðrenecekleri ifade edilmektedir.
"Mûsâ, tayin ettiðimiz vakitte gelip Rabbi onunla konuþunca, Mûsâ, "Rabbim, bana kendini göster, sana bakayým" dedi. Allah, "sen beni asla göremezsin ama daða bak, eðer o yerinde kalýrsa sen de beni göreceksin" buyurdu. Rabbi'daða tecellî edince onu yerle bir etti ve Mûsâ da baygýn düþtü. Aydýnca, "Ya Rabbi, münezzehsin, sana tevbe ettim, ben inananlarýn ilkiyim" [863]
Bu âyetten ilk bakýþta üç önemli þey öðreniyoruz:
1- Bilgisel doyumun en ideal olaný gözle görmektir.
2- Görme duyusu sýnýrlý bir duyudur.
3- Sýnýrlý duyularýmýzla herþeyi algýlamaya kalkmamalýyýz.
Aþaðýdaki âyetler görerek öðrenmeye iþaret eden önemli örneklerdir:
"Ýnsan, yiyeceðine bir baksýn.” [864]
"Öyleyse insan neden yaratýldýðýna bir baksýn." [865]
Baksýn çünkü oradan öðreneceði çok þeyler var.
"Onlar, üstlerindeki göðü nasýl yapmýþýz, süslemiþiz bir bakmazlar mý? Onda hiçbir çatlak da yoktur." [866]
Bu âyetlerin sayýsýný daha da arttýrmak mümkündür.
2- Ýþitme Duyusu Ýle Ýlgili Âyetler:
Bilgi elde etme yollarýndan biri de dinlemektir. Kur'ân-ý Kerim'de dinleyen, duyduklarý üzerinde düþünerek doðruyu bulabilen insanlar övülmektedir.
"Onlar ki, sözü dinlerler ve onun en güzeline uyarlar, iþte onlar Allah'ýn kendilerini doðru yola ilettiði kimselerdir ve onlar, akl-ý selim sahipleridir." [867]
Ayet-i kerimede övülen, takdir edilen kimselerin özelliklerini sýralayacak olursak þunlarý söyleyebiliriz:
1- Bahse konu olan insanlar kendilerine söylenenleri kemâl-i ciddiyetle dinlemektedirler.
2- Duyduklarý þeyleri birbirleriyle karþýlaþtýrmaktadýrlar.
3- Bu karþýlaþtýrma sonunda en güzel sözü bulmakta ve ona uymaktadýrlar. Bunlar doðruyu bulmuþ, akýllý kimselerdir. Ayette zihnî bir süreçle karþý karþýyayýz. Bu sürecin ilk þartý da dinlemektir. Sonra mukayese ve sonra hüküm. Tabi, bunlarýn hepsi aklýn rehberliðinde cereyan etmektedir. Bütün kötülüklerin cehaletten, bilgisizlikten kaynaklandýðýný bilen Yüce Allah, Kur'ân aracýlýðý ile önce bu cehaleti ortadan kaldýrmak istiyor. Bunun yollarýndan birinin de dinlemek olduðunu gösteriyor.
"Eðer müþriklerden biri aman dilerse ona aman ver. Tâ ki Allah'ýn kelâmýný dinlesin. Sonra onu emin olduðu yere kadar gönder. Çünkü bunlar hakikaten bilmez bir kavimdir." [868]
Câhil bir kavmin, içine düþtüðü çýkmazdan kurtulabilmesi için bilgilenmesi, bunun için de dinlemesi gerekiyor. Allah, bunun tahakkuku için bizzat Peygamberine emir veriyor:
"Býrak dinlesinler..."
Rasûlullah (s.a.), her güzel iþte olduðu gibi bu konuda da örnek davranýþlar sergiliyordu. Ýyi bir dinleyici idi. Onun bu hali bazan muarýzlarýný rahatsýz eder, bundan dolayý peygamberi incitirlerdi. Konu ile ilgili olarak þöyle buyuruluyor:
"Yine içlerinden öyleleri vardýr ki, peygamberi incitiyorlar ve "O her söyleneni dinleyen bir kulaktýr" diyorlar. De ki: "Sizin için bir hayýr kulaðýdýr. Allah'a inanýr, müminlere inanýr. Ve iman edenleriniz için bir rahmettir." Allah'ýn rasûlünü incitenler için ise acýklý bir azap vardýr." [869]
Ayet, münafýklarýn, peygamber için, "O saf bir adam. Herkes ona yaklaþýp dilediðini söylüyor; o da her duyduðuna inanýyor" þeklindeki sözlerine cevap veriyor:
O, sizin zannettiðiniz veya tavsif ettiðiniz gibi olur olmaz herþeyi dinleyen saf birisi deðildir, O, hayýr kulaðýdýr. Ýnsanlar için hayýrlý olan þeyleri dinler. Herkesi dinler belki ama müminlere inanýr. Sözün en doðru ve en güzelini seçer.
Ýnsanlarý yöneten, onlara yön verme durumunda olan bir kimsenin saðlýklý bilgiler edinmesi kadar tabiî ne olabilir? Bu da ancak herkesi dinlemekle mümkündür. Herkesi dinlemek, herkesin etkisi altýnda kalmak demek de deðildir. Doðru karar vermenin en güzel yolu herkesi dinlemektir. Bugünkü modern dünya çoðulculuk adýna bu savaþý vermiyor mu?
Kur'ân-ý Kerim, duyularýný saðlýklý biçimde kullanamayan kimseleri "ölüler" olarak da nitelendiriyor.
"Ancak iþitmesi olanlar davete icabet ederler. Ölülere gelince, onlarý Allah diriltir; sonra hepsi onun huzuruna çýkarýlýrlar.” [870]
Ýþitmesi olmayanlar, yani içtenlikle dinlemeyenler davete icabet etmezler. Çünkü bunlar aynen ölü gibidirler. Ölü için nasýl bir tepki sözkonusu deðilse, dinlemeyen, duymayan kimse için de olumlu ve normal bir tepki sözkonusu deðildir.
Kur'ân eðitiminde, Kur'ân'ý dinlemenin özel bir önemi vardýr. Çünkü esas odur, ölçü odur. Kur'ân'ý bir altyapýya dayanmayan bilgiler insanlar ve insanlýk için zararlý da olabilir. Dünyamýz bugün bunun acý ve taze örneklerini yaþamaktadýr. Bu itibarla bugün Ýslâm entellektualizminin en büyük hedef ve görevi bilginin Ýslâmîleþtirilmesidir. Kötüye kullanýlan bilgi, hayatý zehir eden korkunç bir silaha dönüþebilir.
Allah, Kur'ân'da þöyle buyurmaktadýr:
"Kur'ân okunduðu zaman hemen onu dinleyin ve susun. Umulur ki, merhamet edilirsiniz." [871]
Ýþitmedikleri, özü kavrayamadýklarý ve kabullenemedikleri halde kendi kendilerini aldatarak "iþittik" diyen insanlar az deðildir. Kur'ân, bu insanlara dikkat çekerek onlar gibi olmamayý öðütlüyor. Allah buyuruyor ki: "Ýþitmedikleri halde "iþittik" diyenler gibi olmayýn.” [872]
Çünkü böyle bir davranýþ insanýn hem baþkalarýný, hem kendisini aldatmasý demektir. Eskilerin "cehl-i mürekkep" dedikleri hal bu olmalýdýr. Bu durumda olan insanlar, bilmeyen ama bilmediðini de bilmeyen kimselerdir.
Âyette, hakký, kulaklarý ile duyduklarý halde onu kabul etmeyen, ona inanmayan münafýklarýn durumu ifade edilmektedir. Ayetin devamýnda bu kimseler, "yerde debelenenlerin en kötüsü", aklýný kullanmayan, saðýr ve dilsiz olarak tanýtýlmaktadýr.
Kur'ân, âyetlerin yol gösterici olabilmesi için birtakým þartlarý öngörmüþtür. Bunlardan biri de dinlemektir. Dinleyen insan âyetlerden yararlanabilir. Dinlemeyen kimseler için hiçbir âyetin anlamý ve yararý yoktur. [873]
3- Kulak, Göz Ve Kalbi Bir Arada Zikreden Âyetler:
Kur'ân, doðru yorumlanmayan duyumu, normal duyum olarak kabul etmez. Bir duyum doðru yorumlanmýþsa Kur'ân için bir anlamý vardýr. Bunun için alýnan duyumlarýn kalbe uluþmasý, onun imbiðinden geçmesi gerekir. Meselâ bir âyette þöyle buyurulmaktadýr:
"Ýçlerinden, sana bakanlar da var. Fakat basiretleri de yokken körlere sen mi hidâyet edeceksin." [874]
Ayetten anladýðýmýza göre bir þeyin hakikatini görmek, ona inanmayý, onu kabul etmeyi gerektirir. Bu da basiret yani kalb gözüyle mümkündür. Kalb gözüyle bakmayan insanlar, Kur'ân'ýn anladýðý mânâda görmüþ sayýlmazlar. Bu âyeti baþka bir âyet þöyle tavzih etmektedir:
"Yeryüzünde dolaþmýyorlar mý ki, orada olanlarý akledecek kalbleri, iþitecek kulaklarý olsun. Ama yalnýz gözler kör olmaz, fakat göðüslerde olan kalbler de körleþir." [875]
Duyularýn deðerlendirilmesinde kalbe büyük rol veren Kur'ân-ý Kerim, birçok âyette kalbi görme ve iþitme duyusuyla bir arada zikretmektedir. Ýnsanýn yaratýlýþ sürecinden bahseden bir âyette þöyle buyuruluyor:
"Sonra onu düzeltip içine ruhundan üfledi ve sizin için kulaklar, gözler ve kalbler yaptý. Siz pek az þükrediyorsunuz." [876]
Ayette insanlarýn az þükrettikleri, çok þükretmeleri gerektiði vurgulanýyor. Çünkü kendilerine verilen bu üç nimet o kadar önemlidir ki, bunlarý verdiði için Allah'a çok çok þükretmek gerekir. Bir baþka âyet ise þöyle: "Halbuki sizin için o kulaðý, o gözleri, o gönülleri yaratan odur. Ne az þükredersiniz." [877]
Ýnsanlara verilen göz, kulak ve kalb gibi yetilerin gereðince kullanýlmamasý hoþ karþýlanmaz. Hatta böyle insanlar hayvan mesabesine veya daha aþaðýlara indirilerek, onlarýn kötü geleceklerine iþaret edilir. Örnek: "Andolsun ki, cin ve insanlardan birçoðunu cehennem için yarattýk. Onlarýn kalbleri vardýr onunla (gerçeði) anlamazlar; gözleri vardýr onlarla görmezler; ve kulaklarý vardýr onlarla iþitmezler, iþte bunlar hayvanlar gibidirler. Hatta daha da aþaðýdýrlar. Ýþte bunlar gafillerin ta kendileridir." [878]
Bu yetilerini gerektiði gibi kullanmayan insanlar bazý âyetlerde ölü, saðýr ve kör olarak tavsif edilirler. Örnek: "Þüphesiz sen ölülere duyuramazsýn. Arkalarýna dönmüþ kaçarlarken saðýrlara da daveti iþittiremezsin. Sen o körleri sapýklýklarýndan hidâyete erdirecek de deðilsin. Sen ancak, âyetlerimize iman edeceklere iþittirsin de onlar müslüman olurlar." [879]
Allah, bunca bilgi ve belge karþýsýnda kendisine inanmayan insanlarý, organik olarak görüyor olsalar bile, "görür" ve "iþitir" kabul etmemektedir. Modern pedagojide de insanýn tavýr ve davranýþýnda bir deðiþikliðe yol açmayan öðrenmeler öðrenme kabul edilmemektedir. [880] Eðitimin bir niteliði de bireyi, duyuþ, düþünüþ ve tavýr yönünden deðiþtirme süreci olmasýdýr. Tabi bu deðiþikliðin olumlu yönde teþekkül etmesi lazýmdýr. [881] Böyle olumlu bir deðiþmeye yanaþmayan kimseler için þöyle buyuruluyor:
"Onlar, öyle kimselerdir ki, Allah, kalblerini, kulaklarýný ve gözlerini mühürlemiþtir. Gaflet içinde olanlar da iþte bunlardýr." [882]
"Onlar, saðýrdýrlar, dilsizdirler, kördüler; (Hakka da) dönmezler." [883]
"Yoksa onlarýn çoðunu iþitirler veya akýl ederler mi zannediyorsun? Onlar baþka delil, hayvanlar gibidirler. Hatta gidiþçe daha sapýktýrlar." [884]
"O halde sen mi iþittireceksin o saðýrlara? Yahut sen mi hidâyet edeceksin o körlere ve açýk bir sapýklýk içinde bulunanlara? " [885]
Gazzalî, bilgi kaynaðý olarak insanda ilk defa duyularýn teþekkül ettiðini savunur. [886] Ona göre duyular yanýlmaz deðildir. Bu yanýlma ihtimalini þöyle sýralar:
1- Bedendeki ilgili bir organýn bozulmasiyle algý ya gerçekleþmez, ya zayýf gerçekleþir veya yanlýþ gerçekleþir.
2- Duyu organlarý kendilerini idrâk imkânýndan mahrumdurlar.
3- Duyu organlarý uyarýcýlar yeterli deðilse algýlayamazlar.
4- Aþýrý uyarýcýlar duyularý ya bozar veya zayýflatýr.
5- Yaþ ilerledikçe duyular zayýf. [887]
Gazzali, insanýn önce dýþ gözü ile bakmasýný, sonra iç gözü ile görmesini ister. Ona göre dýþ göz iç gözün anahtarýdýr. Dýþ gözü olup da iç gözü olmayan kimsenin mertebesi hayvana yakýndýr. [888] Düþünürün bu görüþünden hareket eden S. Ahmed Arvasî, þuurlu insanlardan bahisle þunlarý söylüyor:
"Bu ahlâk kahramanlarý, varlýða "iç gözleri" ile bakarlar. "Dýþ gözleri" ile, yani duyumlarý ile gördüklerini, "iç gözleri" ile gördüklerine göre tevil ederler." [889]
Konumuzu Arapça bir sözle bitirelim:
Duyusunu kaybeden kimse bilgisini kaybetmiþtir.
b- Akýl
Bilgi edinme yollarýndan biri de akýl 'dýr. Daha önce "akýl" konusunda da belirttiðimiz gibi, Kur'ân'ýn birçok âyetlerinde, aklýn Allah tarafýndan verilmiþ bir nimet olduðu, doðruyu yanlýþtan, hakký bâtýldan, güzeli çirkinden, hayrý serden ayýrmak ve doðruyu bulmak için mutlaka kullanýlmasý gerektiði vurgulanmaktadýr. Akýl, doðruyu yanlýþtan, hayrý serden ayýrmanýn önemli ölçülerinden biri olduðu gibi, önemli bilgi edinme yollarýndan da biridir. Duyularýmýzla çevremizden topladýðýmýz bilgileri onunla deðerlendirir, onun sayesinde yeni bilgiler üretiriz. Ürettiðimiz bu saðlýklý bilgiler bizi yeni yeni bilgilere götürür. Bu bilgi birikimi ise hayatý daha saðlýklý bir þekilde yorumlamamýzý, yaþanan bu hayat içinde kendi yer ve rolümüzü öðrenmemizi saðlar.
Akim iki tür bilgisi vardýr:
Bunlardan birincisi zorunlu (bedîhî-apriori) bilgilerdir. Gazzalî'nin "evveliyat" dediði bu bilgilerin duyularýmýzla ilgisi yoktur. Bütünün parçalardan büyük olduðunu bilmemiz bu tür bilgilere bir örnektir. Ýkincisi ise istidlali bilgilerdir. Bunlar akýl yürütmeyi, zihnin çaba göstermesini gerektiren kazanýlmýþ bilgilerdir. Birinci tür bilgi için yapýlacak pek bir þey olmamasýna raðmen, ikinci tür bilgiler için çaba ve gayrete ihtiyaç vardýr. Nazari veya istidlali bilgiler, daha önce çeþitli yollardan edindiðimiz bilgilerin belli þartlarda iþlenmesi sonucunda ulaþtýðýmýz bilgilerdir. [890]
Akýl yürütürken hataya düþmemek, doðru ve saðlýklý düþünebilmek için birtakým kurallar koyan mantýk ilmine göre, delil aramak, delil kullanmak, delile baþvurmak anlamýna gelen istidlalin üç türü vardýr:
1- Tümdengelim (Ta'lîl veya Kýyas),
2- Tümevarým (Ýstikra), S-Analoji (Temsü). [891]
Bu yollardan yürüyerek önbilgileri deðerlendiren aklýmýz, yeni yeni bilgiler elde eder. Tabiatiyle önbilgilerimiz ne kadar doðru delillere dayanýr, ne kadar doðru hükümler ifade ederse onlara dayanarak elde ettiðimiz yeni bilgilerimiz de o derece saðlýklý ve yanýlmaz olur. Bu nedenledir ki, Kur'ân'ýn zihni eðitirken kabul ettiði ilkelerden biri kesin bilgiye dayanmaktýr.
"Bilmediðin þeyin ardýna düþme; doðrusu kulak, göz ve kalb, göz ve kalb, bunlarýn hepsi o þeyden sorumlu olur."[892]
Burada kastedilen bilgi tahmin ve varsayýmdan uzak, kesin bilgidir. [893]
Gazzalî'ye göre akýl yürütmede iki hareket noktasý vardýr:
1- Tümevarým, tümdengelim veya analoji yoluyla bilinen temel önermelerden hareket ederek yeni fikirler kazanmak;
2- Hads (sezgi) yoluyla, baþka bir ifadeyle kaynaðý belirsiz bir önermeye dayanarak bir sonuca ulaþmak. Bu ikinci yolda hads (sezgi), düþüncenin prensiplerinden sonuca vasýtasýz olarak intikal etmektedir. [894]
Þöyle veya böyle, aklýn yaratýlýþ amacý, mevcut bilgileri deðerlendirmek, yeni bilgiler kazanmak, saðlýklý sonuçlara ulaþmaktýr. Bunun için her an bir çaba ve gayret içerisinde olmasý gerekir. Ýslâm inancý ferdin göstereceði bu aklî çabayý ibâdet telakki etmiþtir. Kur'ân'da sanki herþey aklýn kullanýlmasýna, gerçeðe ulaþmasýna yöneliktir. Þöyle buyuruluyor:
"Ýþte Allah, size âyetlerini böyle açýklar; umulur ki aklýnýzý kullanýrsýnýz." [895]
Ýnsanýn gerçeðe ulaþmasýna vasýta olan herþey âyettir. Bu âyetlerin muhatabý ise insan aklýdýr. Hedefi, insana aklýný kullandýrarak hakikate ulaþmasýný saðlamaktýr. Evrende birçok hakikat vardýr. Ýslâm inancýna göre nihâî ve mutlak olan hakikat Allah'dýr. Kur'ân'a göre, insan aklý ne yapýp yapýp bu hakikate ulaþmalýdýr. Buraya ulaþmasý için etrafýnda bir yýðýn iþaret (âyet) vardýr. Ölülerin diriltilmesi bir âyettir.
“Sýðýrýn bir parçasýyla ona vurun" dedik, iþte böylece Allah ölüleri diriltir ve aklýnýzý kullanasýnýz diye size âyetlerini gösterir." [896]
"Göklerin ve yerin yaratýlmasýnda, gece ile gündüzün birbiri ardýnca gelmesinde, insanlara yararlý þeylerle denizde süzülen gemilerde, Allah'ýn gökten indirip yeri ölümünden sonra dirilttiði suda, her türlü canlýyý orada yaymasýnda, rüzgârlarý ve yerle gök arasýnda emre amade duran bulutlarý döndürmesinde, düþünen (aklýný kullanan) kimseler için deliller (âyetler) vardýr." [897]
Ýnsandan istenen þey, bu âyetlere bakmak, aklýný kullanarak buralardaki gizli hakikatleri kþefetmek ve oradan bütün hakikatlerin kendisinde düðümlendiði mutlak hakikate uzanmak.
Kur'ân, zaman zaman "umulur ki aklýnýzý kullanýrsýnýz" dediði insanlara, zaman zaman sorar:
"Aklýnýzý kullanmayacak mýsýnýz?" ''Andolsun ki, size þerefiniz ve öðüt veren bir kitap indirdik; akletmiyor (aklýnýzý kullanmýyor) musunuz?" [898]
Zaman zaman aklýný kullanmayan insanlarýn durumlarýna dikkat çeker:
"Onlar sizinle toplu olarak, ancak surla çevrilmiþ kasabalar içinde veya duvarlar arkasýndan savaþý kabul edebilirler. Kendi aralarýndaki çekiþmeleri ise serttir; onlarý birlik sanýrsýn, oysa kalbleri birbirinden ayrýdýr. Bu, akletmeyen (aklýný kullanmayan) bir topluluk olmalarýndandýr." [899]
Bazan aklýný kullanmayan insanlarýn acý itiraf ve nedametlerini sergiler. Allah'ý inkâr ederek, cehenneme mahkum olmuþ kimseler için þöyle buyurulur:
"Onlar, "Evet, doðrusu bize bir uyarýcý geldi, fakat biz yalanladýk ve "Allah hiçbir þey indirmemiþtir; siz büyük bir sapýklýk içindesiniz" demiþtik" derler, "Eðer kulak vermiþ veya akletmiþ (aklýmýzý kullanmýþ) olsaydýk, çýlgýn alevli cehennemlikler içinde olmazdýk" derler.” [900]
Kur'ân'a göre bütün olumsuzluklarýn sebebi aklý doðru kullanmamaktan kaynaklanýr. Hz. Ýbrahim, puta tapanlara Kur'ân diliyle þöyle seslenir:
"Ýbrahim, "O halde Allah'ý býrakýp da size hiçbir fayda ve zarar vermeyecek olan putlara ne diye taparsýnýz? Size de, Allah'ý býrakýp taptýklarýnýza da yazýklar olsun! Akletmiyor (aklýnýzý kullanmýyor) musunuz?" [901]
Aklýný kullanan bir kimsenin helvadan put yapýp tapmasýna ve sonra yemesine imkân var mý? Bir baþka âyet þu olumsuzluða dikkat çekiyor:
"Namaza çaðýrdýðýnýzda onu alay ve eðlenceye alýrlar. Bu, onlarýn akletmeyen (aklýný kullanmayan) bir topluluk olmasýndandýr." [902]
Konuyla ilgili bütün âyetleri buraya almamýz imkânsýzdýr. Sanýrým þu söz Ýslâm'ýn akýl karþýsýndaki müsbet tavrýný belirlemeðe yeter: 'Aklý olmayanýn dini de yoktur." [903]
c- Sezgi
Sezgi kelimesinin Arapça karþýlýðý "hads" ingilizce karþýlýðý ise "intuition"dur. Hads kelimesinin sözlük anlamý zan, tahmin, sezgi, seziþ demektir. Kelimenin çoðulu olan hadsiyât da mümkün olan þeyler anlamýnda kullanýlmaktadýr. [904]
Ýntuition kelimesi Latinceden Ýngilizceye geçmiþ bir kelimedir. Latince intueri, bakmak, içinden bakmak, dikkatle bakmak, mânâsýndadýr. [905] Ýngilizcede kazandýðý anlam ise "âni, vasýtasýz, doðrudan doðruya, doðrudancýlýktýr." [906]
Sezginin deðiþik tanýmlarý yapýlmýþtýr. Batýlý bilim adamlarý sezgiyi uzun süre zihin yorduktan sonra birdenbire algýlanan duyusal gözleme ve mantýksal çýkarsamaya veyahut da aniden algýlama ile birdenbire açýða çýkýveren meknuz (gizli duran) hislere ve duygusal yýðýlmaya indirgemiþlerdir. [907]
Descartes, sezgiyi, "apaçýk fikirleri elde etme" vasýtasý olarak kabul etmiþtir. Ona göre sezgi, "mâhiyeti ne olursa olsun, muhakemede prensip ve temel olarak kullanýlan, apaçýk bir hakikatin bilgisidir." [908]
Bilgi kaynaklarýný deney, akýl ve sezgi olarak üçe ayýran Spinoza'ya göre sezgi, objelerin mâhiyetini doðrudan bilmektir. Bu durumda sezgi, deney ve akýl yoluyla kavrayýp algýlayamadýðýmýz bilgilerin kaynaðý olmaktadýr. [909]
Robert H. Kameron, "Sezgi, Allah'ýn bizim gönlümüze akýttýðý ve kendisiyle birçok þeyleri öðrendiðimiz ýþýk kaynaðýdýr" diyor. [910]
Bergson'un sezgiyi tarifi de þöyle:
"Kendisinde biricik ve tanýmý imkânsýz olan þeyle birleþmemizi saðlamak için, bizi bir varlýðýn içine sürükleyen zihnî sempatiye sezgi denir." [911] Bergson, sezgiyi metafiziðin metodu olarak kabul eder; sezgiyle mutlak varlýðýn bilgisine ulaþýlacaðýna inanýr. Onun sezgi anlayýþý kendisinden önceki sezgi anlayýþlarýndan farklýdýr. [912]
Ýç gözlemle yetinmeyerek, zihin hayatýnýn derinliklerine dalýndýðýnda dil ve bilimin ulaþamadýðý, düþüncede bulunmayan, ruhumuzu en iyi muhakemeden daha iyi anlatacak ve kendiliðinden gelen bir sesin bir iþaretin yakalanacaðýna inanýr. [913] Onun için sezgi, baþlangýcý olmayan bir düþünce hareketi deðildir. Olsa olsa belli bir düþünce sisteminin sonu ve gayesi olabilir.
Ynt: Bilgilendirme Metodu By: Bilal2009 Date: 26 Ocak 2019, 19:04:35
Esselamu aleyküm Rabbim bizleri hayýrlý ilimler öðrenenlerden eylesin Rabbim paylaþým için razý olsun
Ynt: Bilgilendirme Metodu By: ceren Date: 26 Ocak 2019, 20:47:22
Esselamu aleykum. Rabbim razý olsun bilgilerden kardeþim. ..