Tarihte Enderun Mektebi By: ayten Date: 15 Eylül 2010, 02:45:21
Tarihte Enderun Mektebi
Yazan: Þahika Tabak
Osmanlý Tarihi denince bir çok duymuþ olmalýsýnýz Enderun adýný. Orada yaþanlarý merak etmiþ, acaba nasýl bir yerdi demekten kendinizi alamamýþ da olabilirsiniz. Enderûn´ un büyülü atmosferini burada yaþatamasak da biraz olsun Enderûn hakkýnda bilgi vermek istedik:
Sarayda eðitim ve öðretim yapýlan mekteb. Büyük bir irfan merkezi olan bu mekteb, ikinci Murâd tarafýndan Edirne´ de Eski Saray´ da te´sis edildi. Mektep gerçek þahsiyetine, Fâtih Sultan Mehmed´ in Topkapý Sarayý´ ný yaptýrmasýyla kavuþtu. Bu tarihten sonra devþirme mektebi olma hüviyetinden çýkarak devletin idaresi için gerekli mülki ve idarî kadronun eðitim ile yetiþmesine yöneldi. Devrin en meþhur ilim adamlarý sarayda toplanarak bu mektepte ders vermekle görevlendirildi.
Ýkinci Bâyezîd Han, enderun mektebi hizmetinde bulunanlarýn görevlerini belli bir tâlimâtnâmeye baðladý. Yavuz Sultan Selim Han ise, teþrifât merâsimine Hýrka-i seadet ziyaretini de ilave etti. Bu geliþmeler Kanuni Sultan Süleymân zamanýnda da devam etti ve mektebe yeni binalar eklendi. Öyle bir düzen kuruldu ki, beþ yüz yýl boyunca Enderun mektebi mensuplarý belirlenen zamanda yemeðin yedi, yatýp kalktý ve namazlarýný cemâatle kýlarak vazifelerini eksiksiz yerine getirdi.
Saray mektepleri, özellikle Topkapý Sarayý´ndaki Enderun mektebi; Osmanlý Devleti sivil me´murlarýnýn, devlet ileri gelenlerinin ve askeri görevlilerin büyük bir bölümünü, yeniçeri aðalarýný, sadrâzamýný, defterdârýný, kubbe vezirini, Beylerbeyilerini ve sancakbeylerini yetiþtiren en önemli eðitim müessesesiydi. Enderun´a girebilmek, bir þeref, imtiyaz ve bahtiyarlýk sayýlýrdý. Fakat girenlerden pek çok þey ve kâbiliyet beklenirdi. Bunun için Enderun´a alýnacak talebeler zekâ testine tâbi tutulurlardý. Zekâ testini de dünyada ilk uygulayan Osmanlýlar olmuþtur.
Saray mekteplerinin talebeleri, devþirme denilen usûl ile toplanan hýristiyan çocuklarýydý. Sonralarý bu mekteplere Türk ve müslüman çocuklarý da girdiler. Hangi milletten ve hangi dinden olursa olsun, devþirmeler, devlet merkezine getirildikten sonra önce divan-ý hümayûna sevkedilip hepsi padiþah tarafýndan tek tek görülürdü. Daha sonra padiþahýn emriyle kapýaðasý bu küçük çocuklarýn zekâlarýný ölçerek zekâsý üstün ve keskin olanlar ile vücut yapýsý bakýmýndan en düzgünlerini seçerlerdi. Seçilenler enderun mektebine talebe yetiþtiren ve beþ yerde bulunan orta dereceli saray mekteplerine içoðlanlarý adýyla gönderilirdi. Orta dereceli olan saray mektepleri, Galatasarayý, Eski Saray (Bayezid´ de) , Ýbrahim Paþa Sarayý (Sultanahmed´ de ), Ýskender Çelebi Sarayý (Küçükçekmece´ de) ve Edirne Sarayý idi.
Ýçoðlanlarýnýn oda denilen koðuþlarý muntazam olup, yiyecekleri de çok dikkatli hazýrlanýrdý. Her oda efradýnýn isi ve künyesiyle yevmiyeleri mikdârýný gösteren maaþ defterleri vardý. Maaþlarý diðer ulûfeler gibi üç ayda bir verilir, elbise, ayakkabý, iç çamaþýrý ve sâir ihtiyaçlarý hep saray tarafýndan karþýlanýrdý. Çok sýký bir inzibât ve kontrol altýnda yetiþtirilen bu çocuklar tam bir itâat ve terbiyeye mâlik idiler.
Eski Saray, Edirne, Galata, Ýbrahim Paþa ve Ýskender Çelebi saraylarýnda eðitim gören içoðlanlarýndan baþarýlý olanlarý, belli aralýklarla çýkma denilen usûl ile ihtiyaca göre Enderûn mektebine alýnýr, diðerleri ise kapýkulu süvari bölüklerine gönderilirdi.
Topkapý Sarayý enderûn mektebinde, hem devlet adamý veya san´atkar olmak üzere tahsil ve terbiye gören hem de çeþitli hizmetlerde bulunan içoðlanlarý (gýlâmân-ý enderun) altý odaya ayrýlmýþlardý. Aþaðýdan yukarýya doðru bu altý oda þunlardýr: 1- Büyük ve küçük odalar, 2-Doðancý koðuþu, 3- Seferli odasý, 4- Kiler, 5- Hazine odasý, 6- Has oda.
Topkapý Sarayý içoðlanlarý dolamalý ve kaftanlý olarak iki sýnýf idiler. Büyük ve küçük oda gýlmanlarýna, dolama giydiklerinden dolayý dolamalý, seferli, kileri hazine ve has oda gýlmanlarýna da kaftan giydikleri için, kaftanlý denirdi.
Bu altý odadaki içoðlanlarýnýn derece ve mevkileri birbirlerinden farklý olup, hizmet ve maaþlarý da deðiþikti. Hepsi enderun-ý hümâyûnda hizmet ederlerdi. Sarayýn enderûn kýsmýna âid iç ve dýþ tayinler bizzat padiþah tarafýndan yapýlýrdý.
Enderûn mektebinde ilk müfredât programý; Kur´ân-ý kerim, ilm-i hâl, tecvid gibi sâdece dini bilgileri öðreten derslerden ibaret idi. Ýkinci Murâd zamânýnda müfredât programlarý geliþtirilip; tefsîr, hadîs, fýkýh, ferâiz, þiir ve inþâ, hey´et, hendese, coðrafya, ilm-i kelâm, mantýk, meâni, bedî ve beyân ile hikmet dersleri verilmeye baþlandý.
Enderûn mekteblerine alýnan iç oðlanlarý öncelikle buradaki hazýrlýk sýnýflarý olan Küçük ve Büyük oda gýlmanlarý arasýna katýlýrlardý. Buradaki okuma-yazma, özellikle Kur´ân-ý kerim tahsili ile ilgili derslerdi. Buradan doðancý koðuþuna geçen içoðlanlarý eðitim ve öðretime burada devam ederlerdi. Doðancý koðuþunun 1675´de kaldýrýlmasýndan sonra yüksek tahsilin ilk basamaðý seferli odasý oldu.
Enderûn mektebinde asýl eðitimin baþladýðý bu odada tetimme medreselerine denk bir eðitim gören içoðlanlarý, dersleri dýþýnda Farsça okumak ve en az bir zan´aat, san´at veya fenle (zekâ tesbiti sonunda sonuda belirlenen istidâtlarýna göre) ilgilenmek zorundaydý. Bunlar dýþýnda ata binmek, iyi silah kullanmak isteyenler, iyi bir silahþör olarak yetiþtirilirlerdi. Güzel yazý (hüsn-i hat), cild san´atý, tazhibi tasvir, mimârî gibi san´atlarý öðrenmek isteyenler, þiir, edebiyat ve týp, matematik, hendese gibi bilimlere ilgi duyanlar da ilgilendikleri alanlarda sarayda görevli bilginlere veya ehl-i hýref-i hassa (sarayda bulunan mesleðinde ehil san´a erbabý) üstâdlarýna devâm ederlerdi. Bunlar için hükümetçe zamanýn en büyük san´atkar vebilim adamlarý görevlendirlir, saray-ý hümâyûn hocalarý ünvanýný alan bu üstadlar, haftada bir defa Enderûn mektebine gelirler, öðrenciler tarafýndan karþýlandýktan sonra da o günkü konuyu iþlemeye baþlarlardý. Ýçoðlanlarý, aldýklarý bu dersle yetinmezler, kendilerinden eski olan oda kýdemlilerinin çevrelerinde dört-altý kiþilik gruplar meydana getirerek, kendi kendilerine küme çatýþmalarýna devam ederlerdi. Böylece yedi-sekiz yýllýk bir eðitim ve öðretimi bitiren delikanlýlar ya bir üst sýnýfa geçerler, ya bir saray görevine tayin edilirler veya uygun bir subaylýkla saray dýþýna verilirlerdi. Daha sonra sýrasýyla Kiler ve Hazine odasýnda eðitim gören gýlâmân-ý enderûn en son has oda denilen bölüme gelirlerdi.
Has odadakiler enderûn mektebinin elit (en yüksek) kýsmý idiler. Defalarca seçimden geçerler bundan sonra da bizzat pâdiþâha takdim edilirlerdi. Genç olmalarýna raðmen büyük bir mevkiye sahip olurlardý. Burada bulunanlara devrin en yüksek eðitimi ve öðretimi verilirdi. Buradaki eðitimin ana hedefi elemanlarý idârecilik yönünden yetiþtirmekti.
Hasodalýlar eski ve acemiliklerine göre dýþ hizmete çýkarýlýrlardý. Eðer eskilerden ise müteferrikalýk, acemi ise, çâþnigirlikle çýkardý. Hasodalýlarýn sancak beyliði ile çýktýklarý da görülürdü.
Enderûn´ a ait bütün odalarýn ve koðuþlarýn harfi harfine tatbik edilen nizâmnâmeleri vardý. Tertip ve tanzim edilmemiþ, kendi hâlinde býrakýlmýþ hiçbirþey yoktu. Koðuþlarda disiplin son derece sýký idi. Yatýlýp kalkýlacak ve dinlenilecek zamanlar da dakika þaþmazdý. Hasodalýlar hâriç, diðer dâire mensuplarý güneþin doðmasýndan iki saat önce kalkarlardý. Kalkýþ ve yatýþ saatleri güneþin doðuþ ve yatsý namazýnýn vaktine göre devamlý deðiþirdi. Yatsý namazý cemâatle kýlýndýktan sonra hemen yatýlýrdý.
Perþembe günleri yatsý namazýndan sonra her oda, pâdiþâhýn sýhhat ve selâmeti, din ve devlet düþmanlarýnýn kahrý için merâsimle duâ ederdi. Bir çok dersler, bilhassa tâlim ve terbiye dersleri, spor ve askerlik, her odanýn yüksek subaylarý tarafýndan verilirdi. Diðer dersler için dýþarýdan müderrisler getirilirdi.
Enderun mensublarýnýn bekâr olmalarý kânundu. Evlenmek isteyen, pâdiþâha mürâcaat eder, hangi rütbe de ise o rütbe ile saray dýþý hizmete verilir ve enderûndan çýkarýlýrdý.
Enderûn mektebinde her odanýn iki hamamý vardý. Birinde dâirenin yüksek rütbeli, diðerinde kýdemsiz subaylarý yýkanýrlardý. Ayrýca enderûn mensublarýnýn ihtiyâcý için kullanýlan enderûn kütüphanesi vardý. Topkaðý Sarayý´ndaki diðer kütüphanelerde enderûn mektebi mensûplarýna açýktý.
Yüksek rütbeli subaylar saraydan çýkarak haftada bir gün izin yaparlardý. Daha yüksek rütbeliler, izin günlerinin gecesini de dýþarýda geçirebilirlerdi. Küçük subaylar ancak aðalarýnýn nezaretinde izne çýkarlar ve nâdiren þehre inerlerdi. Bunun sebebi, hizmet ve dersleri aksatmamak, bir de saraydan dýþarý bilgi sýzdýrmamaktý.
Bu esaslar doðrultusunda kurulup teþkilâtlanan enderûn-ý humayûn mektebi, kuruluþundan îtibâren aþaðý yukarý devletin bütün büyük siyâsi ve askerî me´murlarýný yetiþtirdi. Bu me´murlar, mektebden aldýklarý terbiyenin mükemmelliði sayesinde, Osmanlý Devleti´ne sadâkât ve hamiyyetleriyle hizmet ettiler.
Enderûn mektebinden eðitim ve öðretim sultan ikinci Mahmûd-ý Adlî devrine kadar sistemli bir þekilde devam etti. On sekizinci yüzyýlýn sonlarýnda devþirme sisteminin bozulmasýyla darbe yiyen okul, 1826´ dan sonra Yeniçeri ocaðýnýn kaldýrýlmasýndan sonra Asâkîr-i Mansûre-i Muhammediyye ordusu için yetiþtirilmesi gereken küçük ve büyük rütbeli subaylarýnbüyük bir kýsmýnýn Enderûn mektebinden seçilmesi ile sarsýldý. Daha sonra batý metodlarý ile harb okullarýnýn açýlmasý ve bunlarýn gitgide çoðalmasýyla mektebin önemi iyice azaldý. Modern eðitimin gittikçe yerleþip yayýlmasý karþýsýnda, enderûn mektebi de modern eðitimin ilkelerini uygulamaya baþladý. Ancak þehirde Türk ve ecnebi olmak üzere çeþitli genel kültür kurumlarýnýn ve meslek okullarýnýn açýlmasý, özellikle Enderûn mektebi´nden çýkanlarýn, Tanzimât´tan önceki devirde olduðu gibi, devler görevlerine tâyinlerdeki üstün durumlarýný kaybetmeleri, halk arasýnda özellikle devlet ileri gelenleri katýndaki deðerini sarstýðýndan bu eðitim yuvasý kalkýnamadý ve 1908 ikinci meþrûtiyetin îlânýný tâkib eden günlerde tamâmen kapatýldý.1) Enderûn Mektebi Tarihi (H. Ýsmail Baykal, Ýstanbul-1953)
2) Osmanlý Medreseleri (Câhid Baltacý, Ýstanbul-1975); sh. 17
3) Osmanlý Devleti´ni Saray Teþkilâtý; sn.296
4) Enderûn Mektebi (Ülker Akkutay)
5) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh.122
6) Tarih-i Enderûn (Atâ Bey, Ýstanbul-1953)
7) Kitâb-ý Müsteâb
8) Osmanlý Tarihi Ansiklopedisi
Ynt: Tarihte Enderun Mektebi By: mevlüde06 Date: 16 Aralýk 2015, 20:15:14
Enderun muhtesem bir okul.gecenlerde bununla ilgili bi konferansa katilmistim.
En cok dikkatimi cekense tabiki has oda oldu.
O odada Efendimizin hýrkai herifleri vardir bildigimiz gibi.ve padisahlar da heo burda yer icer,oturur,yatarlarmis.resimlerine de bakacak olursak oldukca mutevazi cok maneviyatli bir oda zaten.insan resminde bile hissedebiliyor bunu:)
Allah razi olsun hocm.bilgilerimizi de tazelemis oldum bu vesileyle.
Ynt: Tarihte Enderun Mektebi By: gulsahkilicaslan Date: 24 Ekim 2019, 10:00:13
Allah razi olsun hocam selam ve dua ile
Ynt: Tarihte Enderun Mektebi By: Bilal2009 Date: 04 Kasým 2019, 17:48:37
Ve aleykümüsselam Rabbim bizleri doðrularýn yolundan ayýrmasýn Rabbim paylaþým için razý olsun
Ynt: Tarihte Enderun Mektebi By: Sevgi. Date: 11 Kasým 2019, 06:16:05
Aleyküm selâm. Rabbim ilmimizi artýrsýn inþaAllah Bilgiler için Allah razý olsun kardeþim