Tarihte Macaristan By: ayten Date: 09 Eylül 2010, 03:20:28
Tarihte Macaristan
Eski kaynaklarda Macaristan´dan Panonya diye bahsedilmektedir. Macaristan´ýn bulunduðu Tuna havzasý ve Karpatlar bölgesi, coðrafi yer itibariyle kuzeyden ve doðudan devamlý gelen istilalarýn, akýnlarýn mecburi geçiþ yolu olmuþtur. M.Ö. üçüncü asýrda Keltler´in, sonra Daklar´ýn istila ettiði Panonya, M.Ö. 1. asrýn sonlarýnda Romalýlarýn hakimiyetine girmiþ ve bu hakimiyet M.S. 4. asýra kadar sürmüþtü.
Panonya 4. asýrda Attila idaresindeki Hunlarýn, 6. asýrda da Volga Nehrinin doðusundan Tuna Havzasýna kadar gelen Avar Türklerinin istilasýna uðradý ve Avarlar burada kuvvetli bir imparatorluk kurdular. Ýki yüz elli yýl Orta Avrupa´ya hakim oldular. Önceleri Þamanistken giderek Hýristiyanlýðý benimsemeye baþladýlar ve 769´da Charlemagne tarafýndan ortadan kaldýrýlan Avar Türkleri, böylece Hýristiyanlarýn özellikle Slavlarýn arasýnda eriyip kayboldular.
1869 yýlýnda Urallar´ýn doðu yamaçlarý ve Orta Volga arasýnda yerleþmiþ olup, Hazar Türklerinin bir kolu olan Arpatlar batýya göç ederek, Karpatlar ve Tuna havzasýný iþgal ettiler. Macarlar´ýn asli unsurunu meydana getiren Arpatlarýn güneye ve batýya yaptýklarý akýnlar, Germen Ýmparatoru Birinci Otto tarafýndan önlenince göçebelikten yerleþik hayata geçtiler.
Moðol istilasýna kadar Macaristan´da istikrarlý bir devre baþlamýþ oldu. Orta Asya gelenek ve yaþayýþ tarzlarýný bir süre devam ettiren Arpatlar, Prens Geza zamanýnda Hunlar ve Avarlar gibi Hýristiyanlýðý kabul ettiler. Türklüklerini tedricen kaybedip Hýristiyanlaþmalarýna raðmen, Macaristan´da bugün bile birçok Türkçe kelime ve yer adlarý kullanýlmaktadýr. Mesela, tyuk, (tavuk), birska (býçak), szakall (sakal), tengez (deniz), sarga (sarý) teknö (tekne), borju (buzaðý), sator (çadýr) gibi daha pek çok kelime, Macarlarýn Türk asýllý olduklarýný bariz bir þekilde göstermektedir.
Moðol istilasýndan sonra Arpat Hanedanýnýn yerine, yabancý soydan gelen Anju Hanedaný geçti. 1787´den itibaren Macaristan´da idareyi ele alan Sigismund ile beraber bazý fasýlalar olmasýna raðmen Macar Halký, Alman asýllý krallarca idare edildi. Macarlar, Osmanlýlarýn Balkanlardaki ilerleyiþini durdurmak için 1396´da 130.000 kiþilik bir orduyla harekete geçtiler.
Niðbolu önlerinde Yýldýrým Bayezid Han (1389-1402) karþýsýnda aðýr bir yenilgiye uðradýlar. Ancak bundan sonra, devamlý surette, bizzat veya yardýmcý olarak Osmanlý fütuhatýný engellemeye çalýþtýlar. 1526´da Mohaç´ta tekrar Macar ordusu Osmanlýlara yenildi ve Orta Macaristan fethedildi. Macaristan Osmanlý hakimiyeti altýna girmiþse de bu hakimiyet tam olarak kurulmayýp, Transilvanya ve Karpatlar bölgesi Osmanlý tabiiyetinde kalmak üzere Prens Zapolya´ya verildi. Kuzey ve kuzeybatý Macaristan Avusturya´da kaldý. Zapolya´nýn ölümüyle halefi ve varisi Janos isimli bir çocuða taç giydirilince, Osmanlýlar Avusturya´ya fýrsat vermeden buraya yerleþmek için, Macaristan´ýn tamamý Osmanlý eyaleti haline getirildi ve Budin Beylerbeyliðine baðlandý.
Macaristan 1699´daki Karlofça Antlaþmasýna kadar yüz altmýþ beþ sene Osmanlý hakimiyetinde kaldý. Osmanlýlarýn Macaristan´daki hakimiyet devirleri, bugün bile hasreti çekilip çeþitli vesileler ile bunun ifade edildiði tam bir huzur, sükun, adalet ve imar devri oldu. Burada görev yapan Osmanlý paþa ve devlet adamlarýnýn da yaptýrdýklarý baþta hamamlar olmak üzere pek çok eserler büyük bir yekun teþkil etmekte olup, Macaristan´ýn Avusturya idaresine düþtüðü zaman yapýlan tahribata raðmen bazýlarý günümüze kadar gelebilmiþtir.
O devirlerde mezhep savaþlarý ile çalkalanan Avrupa´da, Macaristan baþta olmak üzere, Osmanlý topraklarý Protestanlarýn sýðýnak yeri oldu. Osmanlý-Macar münasebetleri sosyal ve iktisadi, her alanda geliþti ve Macaristan´da Osmanlý kýyafetleri giymek moda oldu. 1604´teki Osmanlý-Avusturya savaþýnda Macarlar Osmanlýlarýn yanýnda yer aldýlar ve kurulan Erdel Beyliði içiþlerinde baðýmsýz ancak, Osmanlý Devletine tabi olmak üzereMacarlara verildi.
Macaristan 1689´da Avusturya´nýn eline geçtikten sonra da baðýmsýzlýk hareketleriOsmanlýlarca desteklendi. 1682-1684´te Ýmre Thököly´nin, 1703-1711´de Ferenc Rakoczi´nin baðýmsýzlýk hareketleri baþarýsýzlýkla sonuçlanýnca diðer isyancýlar ile beraber Osmanlý Devletine sýðýndýlar. Thököly Ýzmit´te, Rakoczi Tekirdað´da ölene kadar misafir muamelesi gördüler.
150 yýl sonra Osmanlý Devletine gelen Macar heyeti, Tekirdað´a yerleþtirilen mültecilere verilen araziyi satýn almak için kendilerine müracaat eden Türk köylülerine hayran kaldýlar. Rakoczi´nin arkadaþý Kelemen Mikos´un yazdýðý ve mültecilerin hayatýný anlatan Türkiye Mektuplarý isimli eseri bugün Macar tarihi ve edebiyatýnýn kaynak kitaplarý arasýnda sayýlmaktadýr.
Ferenc Rakoczi´nin baþarýsýz teþebbüsünden sonra Macaristan Avusturya´nýn yarý kolonisi haline geldi ve bugüne kadar, Osmanlý hakimiyetindeki hürriyetini, iki dünya savaþý arasýndaki devir hariç bir daha göremedi. 1785´te Almanca resmi dil olarak kabul edilip, Avusturya ile Macaristan arasýnda gümrük birliði ilan edildi.
1848´de Lajos Kossuth´un baðýmsýzlýk hareketi Rusya´nýn yardýmýyla bastýrýldýktan sonra büyük bir baský rejimi baþladý, ancak 1876´da Macaristan,Avusturya sýnýrlarý içinde federatif bir devlet haline gelebildi. Böylece Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu ismiyle ikili bir monarþi kuruldu.
Avusturya, 1914´te Birinci Dünya Savaþýna girince Macaristan da katýlmak mecburiyetinde kaldý. Ancak Avusturya´nýn teslim olmasý üzerine Macaristan ayrýlarak cumhuriyet ilan olundu. 1919´da bastýrýlan Bela-Kun idaresindeki komünist ayaklanmasýndan sonra Amiral Horty 1 Mart 1920´de kral naipliðine getirildi. Macaristan, 1920´de yapýlan Trianon Antlaþmasý ile topraklarýnýn üçte ikisini, nüfusunun beþte birini kaybetti.
Ýki dünya savaþý arasýnda Macaristan ideolojik ve ekonomik yönden Hitler Almanyasý´na yaklaþtý ve Antikomintem pakta katýldý. 1941´de Almanya ile beraber Rusya´ya karþý Ýkinci Dünya Savaþýna girdi. Ancak 1944´te Almanya ile arasý açýlýnca Hitler Macaristan´ý iþgal ettirdi. Amiral Horty´nin Macaristan´da yirmi dört yýllýk idaresi sona erip, yerine Szalas getirildi.
Szalas´ýn kurduðu terör rejimine karþý baþlayan muhalefet, komünistlerin güçlenmesine ve Ruslarýn Macaristan´ý iþgaline yol açtý. 4 Þubat´ta cumhuriyet ilan edildi ve ayný sene madenler, aðýr sanayi tesisleri, bankalar devletleþtirildi. Üç milyon hektar arazi, sahiplerinden zorla alýndý. Macaristan Ýþçi Partisi öncülüðünde kilisenin mallarýna el konuldu ve kilise aleyhtarlýðý kampanyasý baþlatýldý.
Ancak baþgösteren tepkiler sonucu 1953´te ülkede mevcut bulunan Sovyet askerleri Ýmre Nagy´ý baþa getirerek yumuþama politikasý takip etmeye baþladýlar. Ýmre Nagy´ýn reformlarýna tahammül edemeyip, 1955´te görevden alýnýnca Macaristan´da muhalefet çok büyük oldu. 1956´da tekrar hükumetin baþýna getirilen Ýmre Nagy, Macarlarýn Sovyet iþgal güçleri aleyhine "artýk yoldaþ deðiliz" diye baþlattýklarý ihtilal hareketi sýrasýnda Macaristan´ýn Varþova Paktýndan çekilip, tarafsýz kaldýðýný, 2 Kasým 1956´da Birleþmiþ Milletlere, 3 Kasýmda da Sovyet Büyükelçisi Yuri Andropov´a bildirdi.
"Eskunzuk, eskunzuk hogy tovabb nem leszunk!" (Yemin ediyoruz, artýk köle olmayacaðýz!) diyen Macar halkýnýn hürriyet mücadelesi, 4 Kasým´da Budapeþte´ye giren yüzlerce Sovyet tanký tarafýndan kanla bastýrýldý. Binlerce Macar, komünizmden kurtulmak için seyirci durumda kalan Batý´ya iltica ettiler. Ýmre Nagy de yakalanarak 1958´de idam edildi. 1989´da komünist parti feshedildi. 1990 seçimleri çok partili oldu ve merkez sað partiler iktidara geçtiler.