Tarihte Hitit Mimarisi By: ayten Date: 08 Eylül 2010, 04:49:13
Tarihte Hitit Mimarisi
Hitit Krallýðý mimarisi, eski Doðu Yapý Sanatý içinde, hem Batý Anadolu, hem de Mezopotamya mimarlýðýndan ayrýlan, önemli ve kendine özgü bir geliþim gösterir. Bu mimarlýðýn kökenleri Anadolu yaylasýnýn yapý geleneklerine dayanýr ve en geç Ý.Ö. 3. binde, Ýlk Tunç Çaðý´nda belirgin biçimini almýþtýr.
Ý.Ö. 2. bin sonunda, Batý Anadolu´nun özgün ev biçimi olan baðýmsýz uzun dikdörtgen, önavlulu evi, (Megaron) Ýç Anadolu´ya ne denli az girebilmiþse Hititler´in büyük taþ bloklarýndan örülmüþ bindirme kemer yapma sanatý da taþ yönünden zengin olan Troya´da o denli az kullanýlmýþtýr. Mezopotamya da çok bol sayýda zorlayýcý bir bakýþýmlýlýk sistemiyle yapýlmýþ tapýnak ve saray mimarlýðý da yine Ýç Anadolu´daki Hitit Krallýðýnýn ana ülkelerinde görülmez.
Bir yandan karþýlýklý canlý bit ticaret, öte yandan komþu ülkelerle belirgin bir kültür iliþkisi kurulmuþ olmasýna karþýn, mimarlýk alanýnda karþýlýklý etkilenme çok kýsýtlý bir ölçüde gerçekleþmiþtir. Yalnýz, kýsa bir süre sonra Hitit egemenliði altýna girecek olan Kilikya - Kuzey Suriye bölgesinde karýþýk mimarlýk öðeleri ortaya çýkmaktadýr. Bu öðeler Hitit Krallýðý sona erdikten sonra 1. bin Geç Hitit - Arami Küçük Krallýklarý döneminde de varlýklarým sürdürmüþlerdir.
Bugün, 3. binyýl ve 2. binyýl baþýna tarihlenen çok sayýda büyükçe yerleþmenin varlýðý bilinmesine karþýn, bunlarýn yalnýz birkaçý araþtýrýldýðýndan, yapý sistemleri, görünüþleri ve özellikle yapýlarý üstünde konuþmak olanaðý yoktu?. Tüm Önasya´da olduðu gibi, burada da genellikle en eski yerleþme yerleri varlýðýný sürdürmüþtür. Bu yerleþmeler ovalara ya da koyaklara açýlan dað sýrtlarýnda, çevrenin kolaylýkla gözlenebileceði yerlere kurulmuþtur. Bu Höyük ya da Teli olarak adlandýrýlan yerleþmelerin özgün bir örneði Fýrat´ýn yukarý kesiminde Altýnova´daki Norþuntepe´dir.
Bu höyük üstünde Ýç Anadolu´nun Son Tunç Çaðýna iliþkin þimdiye dek bilinen tek sarayý kazýlarak ortaya çýkarýlmýþtýr. Bu sarayda en büyük bölümün erzak depolarýna ayrýlmýþ olmasý çok ilgi çekicidir. Bu döneme tarihlenen baþka belirgin tapýnak ya da kutsal alan þimdiye deðin bulunmamýþtýr. Savunma sisteminde bir yenilik yoktur: Tarsus´taki testere biçimli sur duvarlarýyla aðýr bir savunma sistemi oluþturan Ýlk Tunç Çaðý sistemi II, 5. binyýlda görülen Mersin sistemi ile (Tabaka XVI) karþýlaþtýrýlabilir. Konutlar kural olarak dikdörtgen, ender olarak da yamuk planlý, geliþigüzel yanyana dizilmiþ odalarý kapsamaktadýr. Her avlunun kendi dýþ duvarý vardýr. Yapý gereci olarak çamur ve kerpiç kullanýlmýþtýr, ancak 3. binyýl sonuna doðru taþtan alçak temellere rastlanýr.
2. binyýlýn ilk yüzyýllarýndaki örnekler, öncelikle Eski Asur Ticaret Kolonilerinin evleri, iþ yerleri ve bunlarýn kurulmasýnda destek saðlamýþ yerli prenslerin saraylarý olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Kaneþ, Karahöyük ve Acemhöyük saraylarý, bugün bildiðimiz kadarýyla bir orta mekân ya da avlu çevresine dizilmiþ odalardan oluþmuþtur.
Kültepe´deki temelleri bulunmuþ bir yapýnýn saðlam köþe çýkmalarý, yapý ustalarýnýn anýtsal yapý kurma yeteneðini kanýtlamaktadýr. Boðazköy´de de daha sonra Hitit kral sarayýnýn kurulacaðý Büyükkale tepesinde yerli bir prensin konaðý (Tabaka IV d) bulunmaktadýr. Bu prensin desteklediði Asurlu tüccarlarýn kurduðu Karum Hattuþ bu kale tepesinin eteðindedir.
En eski tabakalarýndaki mimarlýk Batý Anadolu bölgesi kapsamý içine giren Beycesultan´da hem Girit mimarlýðý hem de yukarýda adý geçen ve daha geç döneme tarihlenen Hitit sistemleriyle bir dizi benzerlik gösteren bir saray bulunmaktadýr (Tabaka V). Karum Kaneþ ticaret kolonisi evleri tüm yapýlarýyla Orta Anadolu geleneðindedir : Dörtgen bir avlu çevresinde az ya da çok geliþi güzel dizilmiþ deðiþik sayýda odalar. Þimdiye deðin avlunun bir bölümünün üstünün, bir ön avlu oluþturacak bir biçimde kapalý olduðu görülmüþtür, ancak bu Batý Anadolu´daki örneklere benzemez.
Yapýlarýn kurulmasýnda ahþap önemli bir yer tutmaktadýr. Duvarlarýn önüne dikilmiþ olan ahþap destekler kerpiç ve kýrýktaþ duvarlarýn beslenmesine ya da sýk sýk rastlanan üst katýn aðýrlýðýný taþýmaya yarýyordu. Bu dönemin kült yapýlarýnýn varlýðý yazýlý kaynaklarla kesinlikle kanýtlanmýþsa da, görünüþleri konusunda bir þey bilinmemektedir. Bunlar kurallara uygun tapmak yapýsý olamazlar, daha çok biçimi eve benzeyen kült hücresi ya da bir evin bir odasý olabilirler.
Ý.Ö. 1600 dolaylarýnda Hitit Krallýðýnýn kurulmasýyla yapýlarda da birtakým yenilikler" gözlemlenmektedir. Evlerde oda düzenlemeleri ve yapý gereçleri genellikle deðiþmemiþtir, ama savunma yapýlarýnda yenilikler vardýr. Aliþar´da daha çok önce, yan yana dizilmiþ, çok hafif karþýlýklý kaydýrýlmýþ, düzenli aralýklarla burçlarla desteklenmiþ sandýk duvarlardan oluþmuþ anýtsal bir duvar sistemi ortaya çýkmýþtý. Bu yapýya Konya Karahöyük´de ve Korucutepe´de daha belirginleþmiþ olarak rastlanmaktadýr; burada Hitit Krallýðý´nýn tipik sandýk duvar sisteminin tüm öðelerinin temel çizgilerinin kurulduðu görülüyor.
Bu kenemden Boðazköy ve Alacahöyük´de saraylar bilinmektedir, ancak bunlar daha sonra Büyük Krallýk dönemindeki geniþ yapý giriþimleri sýrasýnda geniþ ölçüde yýkýlmýþtýr. Alacahöyük´de 14 ve 13. yüzyýllara özgü ayaklý geçitlerle çevrili orta avlu ve bunu çeviren ayri oda topluluklarýndan oluþan evlerin bu dönemdeki örneklerine yapý kalýntýlarýnda rastlanýr. Bunlarýn duvar yapýsýnda bol ocak taþý kullanýlmýþtýr.
14 ve 13. yüzyýllarda, daha doðrusu Hitit Büyük Krallýðý çaðýnda mimarlýk kesin ve yerleþmiþ özellikler gösterir. Hattuþa merkezi bir yönetim sisteminin baþkenti olarak mimarlýk ve sanat yaratýcýlýðýnýn odak noktasýdýr. Burada, hem iþlevleri açýsýndan (savunma sistemleri, tapmak, saray) hem de yapý tekniði ve kuruluþu açýsýndan (duvar yapýsýnýn yapýsal ve biçimsel kuruluþu), yapý sanatýnýn en etkileyici örneklerine rastlanýr.
Yukarýdaki Büyükkale ile kentin en alt terasý arasýnda 14. yüzyýlda kurulmuþ, Poterneli Sur adým taþýyan kent duvarýnýn yeniden yapýmý sýrasýnda, yýðma toprak üstünde iki kabuklu, taþ örgüsünden oluþmuþ bir sandýk duvar kurulmuþtur. Bu duvar düzenli aralýklarla dizilmiþ burçlar ve kulelerle doldurulmuþ ve poternelerle donatýlmýþtýr. Bu poterneler, kenti ana duvarlar altýndan öndeki araziye baðlayan, Dindirme tekniðinde saðlam kemerlerden tünel gibi yapýlmýþ, duvarlarýn önündeki hendeðe açýlan gizli kapýlardýr (huruç kapýsý).
Biraz deðiþik bir yapýda olmakla birlikte, buna benzer daha eski bir poterneye Aliþar´da, daha sonra da Korucutepe, Alacahöyük ve Büyükkaya tepesinde (Boðazköy) ve ayrýca Kuzey Suriye´deki birkaç savunma sisteminde rastlanmýþtýr. Hitit baþkentinde, 13. yüzyýlda bir kez daha bu tür poternlere kentin rahatça geniþletildiði yukarý kentin savunma sisteminde rastlanmýþtýr. Bu dönemin birkaç kapý sistemi baþka bir görünümdedir: Hattuþa ve Büyükkale Yukarý Kent kapýlan, Alacahöyük Sfenksli Kapýsý, Aliþar Güney Kapýsý bir ön avlu bir oda ve iki anýtsal kule arasýnda çift kapý kanadýndan oluþur.
Bunlann duvarý ya büyük taþ bloklarýndan çokgen oluklu örülmüþtür ya da kesme taþ olarak tabakalanmýþtýr; iki çeþidin birbirine karýþtýðý da görülür. Kapý söveleri ortostatlýdýr, bunun üstüne ya tek bir taþtan yontulmuþ kapý kiriþi uzatýlmýþtýr ya da Hattuþa Yukarý Kentindeki dört kapýda olduðu gibi bindirme tekniðinde parabol biçimli bir kemer oturtulmuþtur. Bu kemer biçimi, kabartma duvar süsleri, duvarýn kente bakan yüzündeki geniþ duvar ayaklarý ve kapýlarýn bakýþýmlý planý Hitit mimarlarýnýn yaratýcýlýðýný kanýtlar.
Büyük Hitit Krallýðý saraylar da bu konuda benzer kanýtlar vermiþtir. Büyükkale ve Alaca Höyük´de saraylardaki baðýmsýz yapýlarda düzgün bir oda planlamasý uygulanmasý ve baðýmsýz kurulmuþ geçitlerle çevrili avlular çevresine toplanmýþ baðýmsýz yapýlarýn ustalýkla birleþmesi gibi özellikler görülür. Büyük Hitit tapýnaklarý da ayný özellikleri gösterir. Þimdiye deðin bulunmuþ beþ yapý da krallýðýn baþkentindedir, hepsi ayný oda gruplarýndan oluþmuþ ve ayný düzende kurulmuþtur.
Dýþ görünüþleri bakýmýndan birbirlerinden kesinlikle ayrýlmalarý ise, yapý ustalarýnýn katý yapý kurallarýna baðlý kalmadýklarýnýn yeterli bir kanýtýdýr. Kapý, avlu, önavlu, cella, cella ön odasý ve yan odalarý tüm yapýlarda kullanýlmýþ öðelerdi?. Kapýdan geçen yol doðrudan doðruya avluya girer. Cella´ya hiçbir zaman doðrudan doðruya Önavludan girilmez, ancak önavluya açýlan birkaç yan odadan girilir.
Kült odalarýndan oluþan grup tüm yapýnýn içinde belirgin olarak ayrýlýr. Odalara ve oda gruplarýna ne de tüm yapýya bir bakýþým düzeni egemen deðildir. Yalnýz Tapýnak Tin kapýsý ve depolarýn oluþturduðu çembere giriþ bakýþýmlý yapýlmýþ ve bu nedenle de kent kapýlarý gibi anýtsallýk kazanmýþtýr.
Temiz bir iþçilikle yerleþtirilmiþ .ve birleþme oluklarý iyice kapanmýþ yer yer beþ metreyi geçen kireçtaþý bloklardan kurulmuþ ortostatlý duvar döþeðinin yapý özellikleri el becerisi, ustalýk, etkileyici bir görünüme ve dayanýklýlýða ulaþma isteði belirtir. Tapýnaðýn ve depolarýn tüm dýþ duvarlarýný bölen geniþ duvar çýkýntýlarý da özgün biçimlendirme öðeleridir.
Kütlesel temel döþekleri üstünde bugün de görüldüðü gibi, bu çýkýntýlar kerpiç duvar boyunca dama kadar yükselmekteydi. Bunun dýþýnda bu çýkýntýlara ya da duvar ayaklarýna hem birtakým odalarýn iç duvarlarýnda hem de Hattuþa Yukarý Kent surlarýnýn kapý ve kulelerinde rastlanmaktadýr. Bu, baþkentin büyük devlet yapýlarýnda birkaç kâtý kapsayan yüksek duvarlarýnda kullanýlmýþ bir yapý türü, ahþap hatýl sistemiyle desteklenmiþ kerpiç duvar yapýsýdýr.
Bu tür duvarlarýn ayrýntýlý biçimi konusunda kanýtlar azdýr. Keramikler üstündeki betimler ve kabartmalar duvarlarýn bölümlenmesi, pencere burç ve mazgallarýn biçimleri için ipuçlarý verir. Yazýlý belgelerde üstüne çýkýlabilen düz damdan sýk sýk söz edilmektedir. Bu anýtsal tapýnaklar dýþýnda þimdiye deðin çok az sayýda Hitit kült yeri kanýtlanmýþtýr. Yazýlýkaya, bir grup doðal kaya odasýnýn kabartmalarla süslenip ek yapýlarla geniþletilmesi sonucunda oluþmuþ bir doðal kutsal alandýr.
Eflatunpýnar anýtý bir kaynak kutsal yeridir. Alacahöyük´deki sarayýn bir bölümü de tapýnak olarak yorumlanabilir, çünkü Hitit Büyük Krallýk Çaðýnda bile konutlarda tek odalý kült hücreleri olduðu varsayýlmalýdýr.Yapý sanatýnýn Anadolu yaylasý dýþýna yansýmasý sýnýrlý olmuþtur. Hatti krallýðýna sýký sýkýya baðlý Kilikya´da Mersin savunma sistemi ve Tarsus saraylarý baþkent mimarlýðýyla kesin iliþkiler gösterirken, Kuzey Suriye bölgesinde benzer etkilerin önemsiz kaldýðý gözlemlenmektedir. Kargamýþ ve Sam´alda 2. binyýl tabakalarýnda yapý üslubu daha kazýlarda ortaya çýkarýlmadýðýndan bu sav þimdilik çekingenlikle geçerlidir.
Ý.Ö. 1200´de Büyük Hitit Krallýðýnýn yýkýlmasýndan sonra Ýç Anadolu Batý´nýn etkisine girer. Bu, bundan sonraki yüzyýllarýn mimarlýðýna yansýyan bir geliþmedir. Güneydoðuda Geç Hitit-Arami beylikleri kurulmuþtur. Kuzey Suriye, Hitit ve Arami özelliklerinin birleþmesi sonucu mimarlýkta kýsa süreli bir olgunluk çaðý yaþanmýþtýr.
Karkanuþ´tan iki örnekte görüldüðü gibi, tapýnak yapýsýnda Kuzey Suriye´nin küçük tek odalý sisteminin geleneði sürdürülmektedir. Hatay bölgesinde Teli Tayinat´daki önavlu, adyton (en kutsal oda) ve cella planýyla Ege bölgesinin Megaron´unu anýmsatan uzun dikdörtgen tapýnaðýn bu bölgede Ý.Ö. 2. binyýl içine tarihlenen öncüleri vardýr. Saraylar genellikle ön avlu, buna geniþlemesine yerleþtirilmiþ ana oda ve birkaç yan odayla Hilani olarak karþýmýza çýkmaktadýr.
Hilaninin kapalý biçimi, geniþlemeyi olanaksýz kýlýyordu, ancak birkaç Hilaninin birleþtirildiði büyük yapýlar vardýr. Önyüzü iki ya da üç sütunla bölünmüþ olan Hilani önavlusu Büyük Krallýk döneminin tapýnaklarýnýn önavlusuna, Hilammar´a benzerlik göstermektedir. Savunma sistemlerinde, örneðin Sam´al´da Anadolu yaylasýnýn iki yüksek kule arasýnda dar kapý odalý kapý tipine rastlanýrsa da, ana kapý arkasýna geniþlemesine yerleþtirilmiþ odasý olan kapý daha yaygýndýr.
Bu sistemde, Karatepe´de elveriþsiz arazide olduðu gibi, kapý odasýnýn kulelerden uzaða çekildiði de görülmüþtür. Kent planýnýn, örneðin" Sam´alda olduðu gibi, geometrik bir biçim almasý da deðiþik bir özelliktir. Bu dönemin mimarlýðýnda, özellikle çok sayýda resmi yapý, saray, tapýnak ve anýtsal kapýlardaki ortostatlarda görülen kabartma süslemelerde bakýþýmlý düzenlemelerin kullanýlmýþ olmasý deðiþik bir yaratýcýlýk gücünü göstermektedir. Buna karþýlýk Hitit ana ülkesinden yalnýz Alaca Höyük´de Sfenksli Kapý´da bu tür kabartma süslerin varlýðý bilinmektedir.
Kuzeydeki 2. binyýl süssüz sütunlan yerine, Toroslarýn bu tarafýnda 1. binyýlda yontularla ve geometrik bezemelerle süslü tabanlara oturtulmuþ sütunlar ortaya çýkmýþtýr. Büyük Hitit Krallarý´nýn baþkentinin aðýr ve içe dönük yapý sistemleri karþýsýna güneyde 400 yýl sonra süslü,
Ynt: Tarihte Hitit Mimarisi By: ceren Date: 22 Mart 2019, 19:45:39
Esselamu aleyküm. Mimari ve gelenekleri ile tüm dunyaya mal olmuþ hititleri ve mimarisini öðrenmiþ olduk Rabbým razý olsun bilgilerden kardeþim...
Ynt: Tarihte Hitit Mimarisi By: Bilal2009 Date: 23 Mart 2019, 14:35:23
Ve aleykümüsselam Rabbim paylaþým için razý olsun