Kayseri Kalesi
Kayseri Kalesi
Kayseri Kalesi Kayseri'de bulunan Türkiye'nin önemli kalelerinden biridir.
Tarihçe
Kayseri tarihin her döneminde önemini korumuþ, coðrafi ve stratejik konumu itibariyle büyük akýnlara ve iþgallere maruz kalmýþ bir þehirdir.
Kayseri'nin bu özelliklerinden dolayý çeþitli kavimler ve devletler buranýn müdafaasý için birçok tedbir almýþlardýr. Bu tedbirlerden en önemlisi bugün þehir merkezinde bulunan Kayseri Kalesi' dir.[1] Þehir içinde Kayseri surlarý ve kalesi geniþ bir alana sahiptir. Kayseri surlarý hakkýnda ilk bilgi Roma Ýmparatoru III. Gordianus zamanýna (M.Ö. 238-244) ait olan sikkelerde bulunmaktadýr.Bu bilgilerden surlarýn bu tarihte inþa edilmiþtir bunun olduðu için anlaþýlmaktadýr.[2] Ýkinci bilgi ise, VI. yüzyýlýn ilk yarýsýna aittir. Bizanslý tarihçi Prokopius, Kayseri' nin kuruluþunda yapýlmýþ olan surun, birbirinden uzak tepeleri, bahçeleri ve meralarý çevirdiðini ve þehrin evlerinin buralarý doldurmadýðýný Bizans Ýmparatoru Justinian' ýn (M.S. 527-565) þehri koruyabilmek için eskiye nazaran daha dar yaptýrdýðýný yani esas suru daralttýðýný belirmektedir. [3] Bu iki belge ve kayda göre Kayseri surlarý ilk olarak III. yüzyýl ortalarýnda inþa edilmiþ VI. yüzyýl ortalarýnda daraltýlmýþ ve tamir edilmiþtir. Surlarýn bugün kalan bölümlerinin hangilerinin Roma, hangilerinin Bizans' a ait olduðu konusunda kesin bir kayýt bulunmamaktadýr.[4] Kale günümüze kadar varlýðýný koruyan sonradan yapýlan ekleriyle, tarihçilerin orta çað diye adlandýrdýklarý bir devrin mimarisidir. XIV. yüzyýlda inþa edilmiþtir.[5] Þehir merkezinde iç kale ve onu çevreleyen surlarýn meydana getirdiði dýþ kale olmak üzere iki kale bulunmaktadýr.[1]
Kale
Dýþ Kale
Kayseri þehrinin tarihi dýþ kalesinde bugün bazý parçalar ayakta durmakla beraber birçok kýsýmlarý ancak izlerini iþaret edecek durumda kalýp tahrip olmuþtur.[6] Sivas kapýsý, Kiçikapý ve Boyacý kapýsý gibi yapýlarýnýn ancak yerlerinde adlarý yaþanmaktadýr. Bu kuruluþlar yok olmuþ durumdadýr. Dýþ kalenin Cumhuriyet Meydaný karþýsýndan batýya, Düvenönü' ne doðru uzanan bir kolundan bazý sýra surlarý ile burç kýsýmlarý halâ ayaktadýr. Düvenönü köþe burcundan doðu yönüne doðru köþe ve dönüþler yaparak Boyacý Kapýsý, Kiçi Kapýsý ve Yoðun burç kapýsýna doðru uzanan sur ve burçlarý sýrasýnýn birçok kýsýmlarý saðlam olmak üzere Sivas Kapýsý ve Yeni Kapý yerlerinden geçerek iç kaleye baðlandýðý kabul edilmektedir. Ancak son zamanlarda yapýlan araþtýrmalar neticesinde Dýþ Kale surlarý Yoðun Burç' tan batýya dönmektedir. Han Camisi' ne doðru devam etmektedir. Buradan ise nereye döndüðü bilinmemektedir.[7] Kayseri þehrinin tarihi kalesinde dýþ kýsmýn sur ve burçlarýnda kuruluþ itibariyle farklý oluþlar vardýr. Ýç kaleden, Düvenönü'ne ve Yoðun Burça doðru uzanan sur ve burçlarýn arkalarý (içleri) ayak, tonoz ve kemerli yüksek tutulmuþ beden duvarlarýyla kademeli olarak kurulmuþtur. Düvenönü ile Yoðun Burçlu kapý arasýndaki sur, duvar ve burçlarý, yalýn duvar ve masif gövdeli tesisler halindedir. Bu yapýlýþ biçimi dýþ kalenin, Türk Çaðýndan öteki yapý ve kuruluþ þeklini de anlatmaktadýr.[6] Dýþ kale surlarý bugün yok denecek kadar kalýntýsý kalmýþ vaziyettedir. Bundan dolayý yeteri kadar bilgi mevcut deðildir.
Ýç Kale
Ýç kale bugün baþlý baþýna kale gibi duran ve tarihi bünyesinde geniþ varlýklar taþýyan kalenin iç kýsmýdýr.[8] Ýç Kale Selçuklu sultanlarýndan I. Alaaddin Keykubad tarafýndan 1224 yýlýnda büyük bir onarýmdan geçirildi. Kalenin yapýlýþ tarihini daha eskiye Bizans dönemine götürenler de vardýr.Kurulduðundan beri ticari hûvviyeti yüksek olan þehirde, tâcirler ve zenginler oturduðu için hemen her dönem iþgal ordularý Kayseri' ye göz dikmiþtir. Bu saldýrýlara karþý kesin çözümü kale saðlamaktaydý. Uzun yýllar Kayseri halkýnýn oturduðu kale içerisinde 600 kadar ailenin barýndýðý rivayet edilir. Bu devirde kale içerisinde birkaç birkaç mahalle mevcuttu.[9] Kale kuzeyden güneye 800 metre, doðudan batýya 200 metre uzunluðundadýr. 19 adet burcu bulunmaktadýr. Bu burçlarýn altýndan devriye yolu geçmektedir. Ýç kalenin biri kuzey doðusunda, diðeri de Kazancýlar Çarþýsýna bakan güney batýsýnda olmak üzere iki adet kapýsý bulunmaktadýr. [1] Ancak sonradan Cumhuriyet Meydaný' na bakan kýsmýndan içerdeki inþaat nedeniyle üçüncü bir kapý daha açýlmýþtýr.[10] Kalenin dýþ çevresinde su hendekleri bulunmaktaydý ancak son yýllarda bu su hendekleri doldurularak yeþil alan haline gelmiþtir.[1] Kayseri coðrafi yapýsý itibariyle düz bir alandadýr, bu düzlük içerisinde kalenin biraz daha yüksek kýsýmda olmasý gerekmektedir. Kayseri þehri iç kalesinde bu duruma karþýlýk kalenin çevrelediði orta alanýn içinde yüksek kule durumunda, Dizdarlýk tesisinin bulunabileceði lüzumu ortaya çýkmaktadýr. Türk Çaðýnda yapýlan geniþ deðiþiklikler sonucu kalenin sur ve burçlarý ile kapý kuleleri gereði ölçüsünde yükseltilmiþtir.[6] Bugün yapý saðlam bir durumda bulunmaktadýr. Bizans döneminde yapýldýðý varsayýlan kale Selçuklu Ýmparatorluðu zamanýnda ve I. Alaaddin Keykubad döneminde onarýlmýþtýr. Daha sonra Karamanoðullarý ve Osmanlýlar döneminde de onarýlarak kullanýlmýþtýr.[10] Ýç Kale 1950'li yýllarda sebze hali olarak kullanýlmýþ daha sonra iç kýsmýna küçük dükkânlar yapýlarak esnaflara tahsis edilmiþ ve ticarete açýlmýþtýr.
Güney Kapýsý
Güney kapýsýnýn önünde hücumu önleyecek birer mazgal göze çarpmaktadýr.[1] Kapý oturuþ planýnda; bir kale kapýsýndan ziyade Han veya Çarþý kapýsý durumundadýr. Yapý ve Mimari sitilinde Türk Çaðý özelliklerini taþýr. Zemin kalýn yapýda bir kitle oturmaktadýr. Giriþte ön kýsmýnda, yüksek kemerli derin bir niþ bulunmaktadýr. Bu niþ kapý önü korumasý için güven verici deðildir.[11] Kapý üstünde mermer bloka iþlenmiþ iki satýr halinde bir Farsça kitabe bulunmaktadýr.
Doðu Kapýsý
Ýç kale'nin doðu ve güney köþesine yakýn karýþýk bir plan gösteren kapýdýr. Türk yapý çaðýnda mimari ekler yapýlarak iç kalenin bu yüzü zenginleþtirilmiþ ve gösteriþli bir þekilde dýþ þehre baðlanmýþtýr. Genel planda 10 ve 11 numaralý burçlar arasýnda iki sýralý beden duvarýna açýlmýþ iki giriþi vardýr. Ýçteki giriþ eski tipte olup Bizans yapý karakterini göstermektedir. Bu iç Kapý biri kuzeyde (10) diðeri güneyde (11) nolu burcun arasýnda yer almaktadýr. Dýþa doðru ikinci giriþ (Orta Giriþ) bu iki burcun ön burçlarýný birbirine baðlamak üzere ve orta kýsmýna yakýn bir yerde kurulmuþtur. Bu kapý tamamen Türk yapý çaðý özelliklerini gösterir.[12]
Ýç Kale Burçlarý
Kale burçlarýnýn sayýsýný bazý kaynaklar 18 bazýlarý ise 19 adet olduðunu belirtmektedir. Mahmut Akok ve Ali Yeðen' nin kaynaklarýndan alýnan notlara göre 18 adet burç olduðu kabul edilmektedir. Ýç kale ve kenar duvarlarýnda ve köþelerinde dikdörtgen planlý 18 adet burç bulunmaktadýr. Bu burçlar bugün genel olarak saðlam bir durumdadýr.[7] 3 metre geniþliðindeki duvarlara yaslanan burçlarýn altlarýndan devriye yolu geçmektedir.[1] Burçlarýn büyük bir kýsmý eski burçlarýn temelleri üzerinde oturmakta iselerde bir kýsmý tamamen yeniden stratejiyle hesaplara göre kurulmuþtur. Beden duvarlar ise, dýþ yüz itibariyle tamamen yeni tanzim kalýntýsý halindedir. Doðu ve Kuzey yönlerin alt kýsým taþ sýralarýnda eskiden (yani Bizanslý Çaðýndan) kalan bazý örgüler görülür. Badenler üzerindeki dendanelerin hemen hepsi Türk yapý çaðýnda yenilenmiþti.[13]
Bir Numaralý Burç
Ýç kale'nin panel planýnýn batý-güney köþesinde yer almaktadýr. Eski Bizans Çaðý yapý durumunu muhafaza eder durumdadýr. Burcun üst kýsmýndaki etraf duvarlarý eski kuruluþ yapýsýdýr. Kat bölmeleri kalýn aðacý kiriþ üzerinde toprak döþeme olarak yapýlmýþtýr. Bu özelliði tamamen Türk Yapý Çaðý özelliði gösterir.
Ýki Numaralý Burç
Bu burç Türk Yapý Çaðý inþasýdýr. Ýçindeki, eski Bizanslý çaðýndan kalma üçgen planlý burç, arka duvar olarak býrakýlmýþtýr. Ýç kýsmý geniþ bir boþluk halindedir. Vaktiyle buranýn kat bölmelerinin aðaç çatkýlý olduklarý etraf duvarlarda görülen kiriþ baþý oyuklardan anlaþýlmaktadýr. Üst dendane sýralarý ve arkalarýndaki seðirdim yerleri saðlam durumdadýr. Zemin katlarýndan üst kata ve dendanlý kata ulaþan kaðir basamaklý merdivenleri vardýr.
Dört Numaralý Burç
Bu kule burcu temelden tepe dendanelerine kadar Türk Çaðý yapýsý bir kuruluþtur. Geniþ bir iç mekabi vardýr. Bugün Kayseri Belediyesi tarafýndan onarýlarak, dendanlý kat tabaný beton arme olarak yapýlmýþtýr. Eskiden dört katlý olan taban döþemelerinin aðaç çatkýlý olduðu tahmin edilir. Bu burcunda iç kalenin, doðu, güney köþesindeki (11 numaralý) burç gibi içe bakan yüzü duvarla kapalý olarak yapýldýðý görülür.
Beþ Numaralý Burç
Ýç kalenin kuzey yönünde, 4 ve 8 numaralý burçlar arasýnda sýralanmýþ üç burçtan ikisi 5 ve 7 numaralýlarla hemen hemen ayný kuruluþtadýr. (7 nolu burcu son yýllarda belediye deðiþtirerek top atýþ yeri haline getirmiþtir). 5 nolu burç alta dikdörtgen bir kaideye oturduðu halde, üstleri çok köþeli bir yüz ve plan özelliði göstermektedir. Bu burç bedeninin tümü Türk Yapý Çaðý özelliði gösterir.
Sekiz Numaralý Burç
Kuzey yüzü suru ile doðu eðik oturuþlu duvarýn köþesinde yer alan bu burç, dýþtan kare plan kuruluþundadýr. Büyüklüðü ve saðlam duruþuyla hala ayaktadýr. Burcun alt katlarý tamamen eski yapý özelliði gösterir. Üst kat seviyeleri Türk Yapý Çaðý özelliðindedir. Eski bünyeye ait duvar örgülerinin yüz taþlarý, Türk Çaðýnda yapýlanlara nazaran daha iri ölçülerdedir.
Dokuz Numaralý Burç
Ýç kalenin doðu duvarý ortasýnda yer alan bu burcun temel ile zemin katý teþkil eden kýsýmlarý, eski yapý olarak görülmektedir. Alt bölmelerinin üstü, taþ tonoz örgülüdür. Tonozun üstünden itibaren Türk Yapý Çaðý' nýn ek ve yeni kuruluþu baþlar.
Onbir Numaralý Burç
Türk Yapý Çaðý' ndan dýþ kaleyle baðlantýlý bu kýsmýnda olmasýyla ve yeniden tesis olunan kapý ile (giriþ) ilgili olarak kurulmuþ olmalýdýr. Ýçe doðru arkasýnda eski çaðýn köþe burcundan mazgallý bir kýsmý bulunmakta ve arka duvar gibi kullanýlmaktadýr. Üste doðru yükseltilen beden duvarlarý, her taraf kapalý olarak kurulmuþtur. Ýç kat bölmeleri aðaç çatkýlýdýr. Ýç kaleyi çevreleyen kalýn beden duvarlarý yürüdümü seviyesinden, burcun içine ayrýca bir kapý ile girilmektedir. Üst katlarda doðu ve güney yönlerine vurgu yapan mazgal diþleri vardýr. En üst kata ulaþan merdiven duvar içine yerleþtirilmiþ, kargir basamaklý olduðu gibi, aðaç döþemeli katlar arasýnda aðaçtan merdivenlerin bulunmasý gereði vardýr. Bu köþe burcu da, öteki burçlara göre bir kule gibi yüksek tutulmuþtur.
Oniki Numaralý Burç
Güney yüz koruma duvarýnýn büyük çapta olan burçlarýndan birisidir. Zemin katta ve orta kat duvarýnýn bir kýsmý eski yapýdan kalanlardýr. Orta katýn üç yöne vurgu yapan diþli mazgallarý Türk Çaðý' nýn yapýsýdýr. Beden seviyesi ve üst dendanlý kýsýmlar tamamen Türk yapýsýný temsil eder.
Onüç' ten Onyedi Numaraya Kadar Sýralanan Burçlar
Güney beden duvarý üzerinde sýralanan bu beþ burcun zemin katlarýnýn üstleri taþ örgülü tonozlarla kaplýdýr. Hemen hepsi Türk Yapý Çaðý binasýdýr. Kalýn beden seviyesinden üste düþen katlarýnýn içe bakan kýsýmlarý açýk ve duvarsýzdýr. Kat bölmeleri aðaç kiriþlidir. Yan yana sýralanan burçlarýn bulunduklarý kýsýmda, eskiden üçgen planlý Bizans Çaðý burçlarýnýn olduðunu yerinde yapýlan sondaj sýrasýnda tespit edilmiþtir.
Kale Üzerinde Bulunan Kitabeler
Ýç kale ve surlarýnda Türk devri öncesine ait herhangi bir kitabeye rastlanmamýþtýr.[14] Ýç kalenin kuzey yönünde bulunup "at meydaný" adý verilen yerin ayrýca bir sur ile çevrilmiþ bulunduðu kalýntýlardan anlaþýlmaktadýr. Bugün askeri deponun bulunduðu yerde bu surlardan kalan bir duvar parçasý üzerinde dört satýrdan ibaret kitabenin Türkçesi þöyledir: “Bu mübarek yapý, Keyhüsrevoðlu din ve dünyanýn þefi, fetihler sahibi, dünya sultanlarýnýn efendisi, sultanlarýn büyüðü mü'minlerin emrinin buhraný, yüce Sultan Keykubâd' ýn devrinde 621 (1224) yýlýnda tamamlanmýþtýr”.
Her ne kadar bu metinde "bu kale" veya "kule" ve "küçük hisar" anlamýna olarak "bu burç" gibi bir sözle kitabenin neye ait olduðu açýklanmamýþsa da kalenin onarýlarak veya geniþletilerek yapýlýþýna dair olduðu yeterince açýklanmaktadýr.[15] Yine Sultan Alaeddin Keykubad devrine ait diðer bir kitabede ise kalenin haricinde olup at meydaný denen yere bakan burcun üzerindedir. Ýki satýr halinde kain Selçuklu hattýyla yazýlan kitabede ne tarih ne de fazla bilgi vardýr. Alaeddin Keykubad'ýn çoðu zaman Kayseri' de ikâmet ettiði ve kalede tamir yaptýrdýðýna bakýlýrsa adý geçen hükümdar tarafýndan yaptýrdýðý söylenebilir.[16] Ýç kalenin doðu ikinci kapýsýnýn iç tarafýnda 0.50x0.50 metre boyutunda Arapça üç satýrlýk bir kitabe yer almaktadýr. M. Çayýrdað tarafýndan okunan bu kitabede “Dulkadiroðlu Nasýreddin Mehmed' in oðlu büyük Emir Hüsamî Hasan tarafýndan 814 senesinde yapýldý” yazar. Bu kitabenin tahrip edilen Birkaç kelimesi okunamamýþtýr. "H. 814/M.1411" yýlýnda Dulkadirlilerin eline Kayseri Kalesi Dulkadiroðlu Nasýreddin Mehmed' in oðlu Hasan Bey tarafýndan tamir edilmiþtir.[17] Karamanoðullarý devrine ait olup iç kalenin güneye doðru açýlan kýsmýný üzerinde bulunan mermer levha üzerine yazýlmýþ iki satýrlýk kitabe, Farsça olup 1466' da kalenin 2. Mehmet' in emriyle Karamanoðlu Piramet' in tamir ettirdiði görülmektedir. Ýkinci kitabenin bulunduðu mermer levha güney doðu kulesindedir. Kitabe: “Murad Han' ýn oðlu Mehmed bu mübarek kaleyi inþa etti. Mimar Yahya” ibaresi bulunmakta olup kitabenin noksan olmasý muhtemeldir.[18] Ýç kalenin güney kapýsýnýn batýsýnda 0.75x0.60 metre boyutunda Arapça dört satýrlýk kitabenin sonunda bir kýsým yok olmuþtur. Kitabede: "Dalâlette bulunan Türkler, Kâbenin tahribi gibi Kayseri Kalesi' ni ve halkýný istila ettiler. Davud' un oðlu büyük Emir Þeyh Çelebi çýktý” insanlarýnýn hatalarýn affeden kinini susturan” (Kur'an 3-134)... zamanýnda tamir oldu. Allah mülkünü devamlý eylesin... Aziz Þeyh Çelebi' nin oðlu Demir..." yazýlýdýr. Buna göre Davud oðlu Þeyh Çelebi Kayseri' yi iþgalci olarak belirttiklerinden geri alarak kaleyi tamir ettirmiþtir. Ona bu hizmetinde Þeyh Çelebi' nin oðlu Demir de yardým etmiþtir. Kitabenin kaybolan kýsmýnda Karamanoðlu Mehmed yazýyor olmalýdýr.[19]
Kale Cami-i Þerifi
Ýç kale diye adlandýrýlan kalenin içinde yer alan metin bir cami-i güzindir. Yapý tarzý dört kemer ile bir kubbe üzerine inþa edilmiþ ve evkaf idaresinde “Fatih Cami-i Þerifi” adýyla kayýtlý bulunmaktadýr.[20] Kale cami-i 15. yüzyýlda Fatih Sultan Mehmed tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.[21] Gedik Ahmed Paþa nezaretinde bizzat Fatih Sultan Mehmed' in fermaný ile yaptýrýlmýþtýr. Kayseri Kalesi 1467 yýlýnda Karamanoðullarý' ndan Osmanlýlara geçtiði sýrada cami yerine “Karamanoðlu Mescid-i Þerif-i” adýnda harap durumda bir mescid bulunuyordu. Bu duruma göre caminin yapýlýþ tarihi 15. yüzyýlýn son çeyreðine rastlamaktadýr. Cami daha sonra 1711, 1778, 1886 ve son olarak ta 1990 yýlýnda tamir görmüþtür.[22]
Kayseri Kalesi'nin Geçirdiði Yapý Çaðlarý
Kayseri, tarihi iç kalesi baþlýca iki safhadan meydana gelmektedir.
Birinci Dönem: Kayseri orta çað (Bizanslý) kuruluþuyla birlikte ve ona baðlý olarak tesis olunmuþtur. Ýlk kuruluþta askeri maksatlara göre bir tesis iken, þehrin geniþlemesi ile iç kalede bazý yenilikler düþünülmüþtür.[23]
Ýkinci Dönem:Tamamen Türk egemenlik çaðlarýný kapsar. Anadolu Selçuklu Ýmparatorluðu çaðýnda Kayseri þehri tesislerinde geniþ bir deðiþiklik düþünülmemiþtir. El deðiþtirmeler sýrasýnda ortaya çýkan yýkýntýlar tamir edilmiþ ve yeni isteðe göre küçük bazý deðiþiklikler yapýlmýþtýr. Türk yapý çaðý devresinde dýþ kale ve kalenin kullanýlma amaçlarý da deðiþerek dýþ þehir sularý kýsmen ihmal edilmiþ iç kale de bu çaðda Anadolu þehir ve kasabalarýnda olduðu gibi baþlý baþýna bir güvence yeri olarak kuvvetlendirilmiþtir. Anadolu Selçuklularý' nýn egemenlik çaðýnda birçok tarihi kültür anýtlarýnýn þehir surlarý dýþýnda yer aldýðýný görerek surlarla kapalý o þehrin o çaðda yerleþmeye yetmediði anlamaktayýz.[24]
