Harran Ulu Camisi
Harran Ulu Camisi
Þanlýurfa Harran ilçesinde Harran Höyüðünün doðu eteðinde bulunan cami çeþitli kaynaklarda Cami el-Firdevs, Cuma Camisi ismiyle geçmektedir. Anadolu’nun ilk anýtsal ve avlulu, þadýrvanlý camilerinden olmasýnýn yaný sýra zengin taþ iþçiliði ile tanýnmýþtýr.
Bu cami ile ilgili olarak Ýbni Cübeyr bazý bilgiler vermektedir:
“Cami aðaç direklerle ve kemerlerle tavanlanmýþtýr. Direklerinin uzunluðu 15 adým tutar ve mermer döþemenin üstünde boydan boya uzanýr. Bu camiden daha geniþ kemerli olan cami görmedim. Camiye giriþ sahnýnýn duvarlarýnýn her tarafýndan kapýlar açýlmýþtýr. Bunlardan dokuzu ana kapýnýn saðýnda, dokuzu solundadýr. On dokuzuncu kapý olan ana kapý ortada olup büyük kemerlidir. Bu kapý sanki þehir kapýlarý gibi heybetli ve güzeldir. Bu caminin kapýlarýnýn hepsi aðaçtan olup son derece süslü ve ustaca yapýlmýþ kilitleri vardýr. Bu caminin yapýsýnda ve ona bitiþen çarþýlarýn planlanmasýnda þehirlerde nadir görülen bir güzellik ve intizam görülür.”
Bu camiden söz eden Ýbni Þeddad, caminin Ay Mabedi (Sin Mabedi) olduðunu ve Hz. Ömer zamanýnda Ývaz bin Ganem Harran’ý ele geçirince 640 yýlýnda mabedi camiye çevirdiðini yazmýþtýr. Ulu Cami üzerinde araþtýrma yapan D. Talbot Rice, caminin avlu kapýlarý giriþinde bulunan ve Babil Kralý Nabonid dönemine, MÖ.VI. yüzyýla tarihlenen Ay Tanrýsý Sin ve Güneþ tanrýsý Samas’ ý simgeleyen üç stele dayanarak Ýbni Þeddad’ýn ileriye sürdüklerini doðrulamýþtýr.
XII. yüzyýlýn ortalarýnda yapý geniþletilmiþ ve bezenmiþtir. Bununla ilgili bir kitabe de doðu cephesine konulmuþtur. Halife Hiþam bin Abdülmelik II. Mervan’ý bölgeye vali olarak atamýþ ve bundan sonra da Harran vilayet merkezi olmuþtur. Mervan halife olduktan sonra Harran’ý Emevi Devletinin baþ þehri yapmýþtýr. Bundan sonra da Ýyaz bin Ganem zamanýndaki caminin yerine daha büyük ölçüde Ulu Camiyi yaptýrmýþtýr. D.Talbot Rice ve burada 1983’den beri kazý çalýþmalarý yapan Dr. Nurettin Yardýmcý Harran Ulu Camisi’nin II. Mervan tarafýndan yapýldýðýný belirtmiþlerdir.
Harran Ulu Camisi kesme taþ ve tuðladan yapýlmýþtýr. Kemer ve tonozlarda tuðlalar kullanýlmýþ, yer yer de aðaçtan yararlanýlmýþtýr. Cami 104.00x 107.00 m ölçüsünde dikdörtgen planlýdýr. Ýbadet mekâný 104,00x40,00 m; avlusu da 100.00x 65.00 m. ölçüsündedir. Ýlk kez, 1950’li yýllarda K.A.C Creswell’in çizdiði planý Early Muslim Architecture isimli kitabýnda yayýnlamýþ, ardýndan kazý çalýþmalarýný yürüten Dr. Nurettin Yardýmcý’nýn kazýlarý ile plan netlik kazanmýþtýr. Buna göre caminin, mihrap duvarýna paralel dört sahýnlý bir planý olduðu anlaþýlmýþtýr. Sahýnlarýn birinci ve üçüncü bölümleri bir üslup birliði göstermektedir. Üçüncü sahýn ise yalnýzca payelerle, giriþ bölümündeki dördüncü sahýn ise dikdörtgen payeler önündeki sütunlardan oluþmuþtur. Böylece ibadet mekâný paye sütun dizileri ile devam etmiþtir. Bu durum caminin üç aþamada yapýldýðýný göstermektedir. Duvarlardan ve duvarlardaki izlerden caminin önce II.Mervan zamanýnda mihrap duvarýna paralel iki sahýnlý olduðunu, sonraki dönemlerde buna üçüncü ve dördüncü sahýnlarýn eklendiði anlaþýlmaktadýr. Ýlk iki sahnýn üst örtüleri üçüncü ve dördüncü sahýnlardan daha alçaktýr. Ayrýca birinci ve ikinci sahný birbirinden ayýran bölümde Emeviler dönemine ait duvar taþ bezemesi ve iþçiliðini yansýtan asma dallarý ile üzüm salkýmlarý ile süslü sütunlar bulunmaktadýr. Günümüzde asma dallarý ile bezeli sütunlar Þanlýurfa Müzesi’nde teþhir edilmektedir. Ýbni Þeddat’ýn da belirttiði gibi dördüncü sahýnýn 1174’de Nureddin Mahmud bin Zengi tarafýndan camiye eklenmiþ olmasý kuvvetle muhtemeldir. Burada bulunan sütun ve sütun baþlýklarý da XII.yüzyýl Ýslam sanatý özelliklerini taþýmaktadýr.
Caminin ibadet mekânýna on dokuz merdivenli kapýdan girilmektedir. Asýl giriþ kapýlarýndan en geniþi orta kapýdýr. Bu kapýnýn kemeri günümüze kadar gelebilmiþtir. Mihrap giriþ ekseninden batýya kaymýþtýr. Dr. Nurettin Yardýmcý, yapmýþ olduðu kazýda mihrabýn yanýnda sokaða açýlan merdivenli bir kapý ile yanýnda iki odayý meydana çýkarmýþtýr. Ulu Caminin en büyük özelliklerinden birisi de mihrap yanýndaki kapý ve yanýndaki odalardýr. Bu özel kapýdan Sultan ve imam daha emniyetli olarak içeri girdikleri, yandaki odalarýn da onlara ait olmasý kuvvetle muhtemeldir. Bu tür bir uygulama Anadolu camilerinde tek örnek olarak Harran’da karþýmýza çýkmaktadýr.
Avlunun kuzey duvarýnýn doðusunda minare bulunmaktadýr. Dr. Nurettin Yardýmcý’ya göre minare 5.20x5.20 m. ölçüsünde kare gövdeli olup, yüksekliði 33.00 m.dir. Bunun 22 m’lik kýsmý düzgün kesme taþtan, arta kalaný da tuðladan yapýlmýþtýr. Ýçerisindeki merdivenler restorasyon çalýþmalarý sýrasýnda Dr. Nurettin Yarýmcý tarafýndan orijinaline uygun olarak yenilenmiþtir. Minarenin üst kýsmý yýkýldýðýndan þerefesini ne þekilde olduðu anlaþýlamamýþtýr.
Caminin revaklý avlusunun ortasýnda kesme taþtan içeriye doðru basamaklý bir havuz ve fýskiye bulunmaktadýr. Þadýrvanýn su kanallarý ile tahliye kanallarý günümüze kadar gelmiþtir. Ayrýca avlunun kuzey batý tarafýnda da geniþ ve oldukça derin bir su kuyusu bulunmaktadýr. Avlunun doðu ve kuzey duvarý dýþýnda 1976 yýlýnda yapýlan kazýlarda ortaya çýkarýlan tuðla duvarlý küçük hücrelerin medrese odalarý olduðu sanýlmaktadýr.
