Eski Malatya Ulu Camisi
Eski Malatya Ulu Camisi
Malatya’nýn yaklaþýk 8 km. kuzeyinde Eski Malatya’da bulunan Ulu Cami VII. Yüzyýlda Araplar tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Bu yapý yýkýlmýþ, ve kitabesinden öðrenildiðine göre; Anadolu Selçuklu Sultaný I. Alaeddin Keykubad zamanýnda Mansur bin Yakub’un emriyle 1224 yýlýnda yeniden yapýlmýþtýr.
Yapýmýnda 25-30 yýl baþlayan onarýmlar ile epeyce deðiþikliðe uðramýþtýr. Kitabesi dýþýnda eyvan kemerlerinde bazý sütun baþlýklarýnda ve kubbe kasnaðýndaki niþte Yakub bin Ebubekir el-Malati tarafýndan yapýldýðý yazýlýdýr. Eyvan arka kemerinin köþesinde de Ahmed bin Yakub’un ismi bulunmaktadýr.
Caminin batý portelindeki 1247 tarihli kitabesinde Ýlyas bin Þahabeddin Ebubekir tarafýndan yaptýrýldýðý belirtilmiþtir. Doðu portalindeki bir diðer kitabede 1273-1274’de onarýldýðý, geniþletildiði ve portalin yapýldýðý konusunda bilgi verilmektedir. Bu onarýmlarý Hüsrev isimli bir ustanýn yaptýðý yine kitabeden anlaþýlmaktadýr. Avlunun kuzey duvarýndaki kitabede de Kaysariye bölümünün XIV.yüzyýlda eklendiði yazýlýdýr.
Günümüze orijinal olarak gelebilen mihrabýn önündeki mermer mihrapta ise 1900-1902 yýlýnda yapýldýðý yazýlýdýr. Vakýflar Genel Müdürlüðü de 1962 yýlýndan sonra camiyi birkaç kez onarmýþtýr.
Eski Malatya Ulu Camisi XIII-XIV.yüzyýllarda yapýlan onarýmlarla kuzey, doðu ve batý yönüne doðru geniþletilmiþtir. Bunun ardýndan da farklý dönemlerde yapýlan onarýmlar yapýnýn orijinal konumunu büyük ölçüde deðiþtirmiþtir.
Eski Malatya Ulu Camisi, Büyük Selçuklu camilerinden, özellikle Zevvare Mescid-i Cumasý planý dikkate alýnarak yapýlmýþtýr. Cami 36.44x57.22 m. ölçüsünde, kuzey-güney doðrultusunda dikdörtgen planlýdýr. Mihrap ekseni üzerindeki mihrap önü kubbesiyle eyvanýn iki yanýnda sahýnlar yer almaktadýr. Erken dönem ulu cami plan tipinde, tek eyvanlý, iç avlulu bir plan þemasýný yansýtmaktadýr. Prof. Dr. M.Oluþ Arýk 1969 yýlýnda caminin iki eyvanlý olarak restitüsyonunu yapmýþtýr.
Caminin cephelerinde, büyük olasýlýkla sonradan eklenmiþ olan birbirlerinden farklý boyutlarda dikdörtgen kesitli 24 payanda bulunmaktadýr. Doðu ve batý cephelerindeki daha küçük ölçüdeki dikdörtgen payandalarýn orijinal olduðu sanýlmaktadýr.
Caminin batý cephesinde, doðu cephesinde ve güney cephesinde bugün kapatýlmýþ olan birer portal bulunmaktadýr. Bunlardan üzerlerindeki kitabelerden anlaþýldýðýna göre doðu ve batý portallerinin dýþýnda güneydeki giriþin daha sonra açýldýðý sanýlmaktadýr. Cami harim ve kaysariye olmak üzere iki bölümden meydana gelmiþtir. Bu bölümler birbirlerinden bir duvarla ayrýlmýþ, batýdaki kaysariye bölümü içerisinde de minaresi yer almýþtýr.
Ulu cami plan tiplerinde çok destekli grubun öncülerinden olan harim dikdörtgen payelerle doðu-batý yönünde sivri kemerli enine sekiz sahna ayrýlmýþtýr. Yapýnýn orta ekseninde, mihrap önünde L biçimli payeler, sivri kemerlerle, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlý bir iç avlu, güneyde kare planlý bir eyvan ve mihrap önü bölümünü oluþturmuþtur. Avluda ise sekizgen planlý bir havuz bulunmaktadýr. Güney ve doðudaki ilk sahnýn ortasýnda sivri kemerli küçük bir kare mekân bulunmaktadýr. Bu bölümle ilgili olarak bazý araþtýrmacýlar hünkâr mahfili olduðunu ileri sürmüþlerdir.
Mihrap önü üç dilimli, kemerli tromplu bir kubbe ile örtülmüþtür. Bu bölüm eksenindeki sivri kemerlerle enine ikiye bölünmüþtür. Bunun güneyi dilimli çapraz tonozludur. Kuzeyde harim ile kaysariyeyi birbirinden ayýran duvarda, eksenin batýsýnda dikdörtgen iki duvar payesi ve batý ile doðuda kaysariyeye giriþi saðlayan basýk kemerli birer kapý bulunmaktadýr.
Caminin güney duvarýnda yarým yuvarlak niþli mihrap bulunmakta olup bunun önüne sonradan mermer bir mihrap eklenmiþtir. Harimin üç cephesi saðýr duvarlý olup, kuzeydeki kaysariye ile ortak duvarýn doðusunda dört, batýda bir mazgal tipi pencere içerisini aydýnlatmaktadýr. Ayýca kubbenin sekizgen kasnaðýnda da basýk kemerli yedi pencere bulunmaktadýr.
Caminin kaysariye bölümü enine, çok destekli ve mihrap önü boyunca iki kubbelidir. Birbiriden farklý aralýklarla yerleþtirilmiþ üç sýra halinde dikdörtgen payeler sivri kemerlerle enine dört sahna ayrýlmýþtýr.
Mihrap önünde kuzey-güney yönünde sivri kemerli iki kare planlý mekân meydana getirilmiþtir. Bunlardan mihrap önü birimi oval, kuzeydeki ise pandantifli yuvarlak bir kubbe ile örtülmüþtür. Bu bölümün batýsýnda, ikinci sahnýn köþesinde kare kaideli, dýþtan silindirik gövdeli, tek þerefeli minare bulunmaktadýr. Minarenin basýk kemerli kapýsý harime açýlmaktadýr. Kaysariyenin güney duvarýna ayrý bir yuvarlak niþli mihrap yerleþtirilmiþtir.
Caminin doðu ve batý cephelerindeki portaller taþtan yapýlmýþ olup oldukça sade bir taþ iþçiliði gösterirler. Güneydeki portal geç dönemlerde yapýlan onarýmlar sýrasýnda kapatýlmýþtýr. Batý yönündeki portal ise dokuz sýra mukarnas dizili ve sivri kemerlidir. Portalin karþýlýklý cephelerinde yarým yuvarlak niþler yerleþtirilmiþtir. Bunlarýn üst örtüleri istiridye motifini andýrmaktadýr.
Giriþ kapýsýna dört basamaklý bir merdivenle ulaþýlmaktadýr. Portal taþ iþçiliðinin zengin örneklerini sergilemektedir. Burada üçgen, dikdörtgen, altýgen, düðüm, zikzak, yýldýzlar, daire ve yarým daireler, kývrýk dallar, rumiler, palmetler ve çiçek motifleri görülmektedir.
Dýþa taþkýn olan doðu portali dokuz sýra mukarnas dizili ve sivri kemerlidir. Portalin karþýlýkla cephelerinde üçer cepheli niþler bulunmaktadýr. Güneydeki niþ dört sýra mukarnas kavsarýlý olup köþelerde altýgen, çarkýfelek, ok uçlarý, daireler, altý yapraklý çiçek ve palmetlerle bezenmiþtir. Bu portalin güneyinde ve yukarýdaki bir taþ üzerinde altýgen ve sekiz kollu yýldýz motifleri dikkati çekmektedir.
Mihrap önündeki eyvanýn doðusundaki kemerle üzerinde kabartma rumiler dikkati çekmektedir. Mihrap önündeki mekânýn kemerlerinde yer yer firuze renkte sýrlý çiriler görülmektedir. Kubbeyi taþýyan tromplarda ise tuðladan zikzak, baklava motifleri bulunmaktadýr. Kubbe kasnaðýnda ise zencerek motifleri ile oluþturulmuþ bir yazý frizi dikkati çekmektedir. Kubbenin içerisi firuze ve patlýcan moru çini mozaikler ve Mühr-ü Süleyman motifi ile bezenmiþtir. Eyvan kemerinde ise iç içe altýgenler ve on kollu yýldýzlarýn oluþturduðu çini mozaikler görülmektedir. Ayrýca eyvan tonozu baklava, kývrýk dal, baklava ve Rumilerle bezenmiþ bir kufi yazý ile çepeçevre kuþatýlmýþtýr. Kaysariye bölümündeki mihrapta ise iki lale motifinin bulunmasý o dönem için oldukça ilgi çekicidir.
Caminin ahþap minberi Ankara Etnografya Müzesi’ndedir.
Eski Malatya Ulu Camisi planý, kullanýlan malzemeleri, tasarýmý ve yapým teknikleri ile daha çok Büyük Selçuklu dönemi mimari geleneðini yansýtan deðiþik bir örnektir.