Birgi Ulu Camisi
Birgi Ulu Camisi
Ýzmir ili Ödemiþ ilçesi Birgi Bucaðý’nda bulunan Birgi Ulu Camisi medrese, hamam ve türbeden oluþan bir külliye olarak yapýlmýþtýr. Günümüze cami ve Aydýnoðlu Mehmet Bey’in türbesi gelebilmiþtir.
Yapý topluluðunu Aydýnoðlu Mehmet Bey h.712 (1312–1313) yýlýnda yaptýrmýþtýr. Bunu belirten iki kitabe caminin kuzey ve doðu giriþ kapýlarý üzerinde bulunmaktadýr. Birgi’nin simgesi durumundaki bu cami, þehrin ortasýndan geçen derenin sol tarafýnda, hafif eðimli bir arazi üzerinde yapýlmýþtýr. Kuzey-güney doðrultusunda, arazinin eðimi dikkate alýnarak yapýlan cami kare planlý olup, mihraba dikey beþ sahýnlýdýr. Kesme taþtan yapýlmýþ olan caminin üzeri çift eðimli bir çatý ile örtülmüþtür. Yalnýzca mihrap önü kubbelidir. Arazi konumundan ötürü ibadet mekânýný aydýnlatan iki katlý pencereler farklý konumda olduðu gibi bu durum duvar örgülerine de yansýmýþtýr. Caminin doðu cephesinin önemli bir bölümü devþirme büyük bloklardan yapýlmýþtýr. Ayrýca bu duvar iþçiliði ile tezat gösterecek þekilde de kaba moloz taþtan yararlanýlmýþtýr.
Doðu yönündeki giriþin iki yanýnda üstte ikiþer, altta da ikiþer pencere bulunmaktadýr. Çatýnýn hemen altýndaki üst sýra pencereler dýþtan þebekeli basit dikdörtgen þekildedir. Bunlardan giriþe doðru olanlar hafifçe birbirlerine kaydýrýlmýþ, alt pencereler uzaktan tek pencere görünümünü vermekte iseler de bu durum büyük bir dikdörtgen pencerenin dilimli kemerle dekoratif bir þekle dönüþmesinden meydana gelmiþtir. Bu pencereler iki yandan burmalý gövdeli, volütlü baþlýklý birer sütuncukla sýnýrlandýrýlmýþtýr. Bunlarýn üzeri de yekpare mermer bloklarýn oyulmasý ile beþ dilimli bir kemer þekline sokulmuþtur. Bu kemerin ortasýnda da basit bir düðüm ve geçmeler meydana getirilmiþtir. Köþelerde asma yapraðý, üzüm salkýmý, çiçekler ve rozetlerden oluþan bir kompozisyon da onlarý tamamlamýþtýr. Pencerenin üzerinde tek satýr halinde bir ayete yer verilmiþtir. Giriþin saðýndaki üst pencere ise ondan biraz daha farklýdýr. Burada yedi dilimli kemer iki ayrý mermer bloðun oyulmasýndan meydana getirilmiþtir. Burada da basit bir düðümlü geçme dikkati çekmektedir. Bu pencerenin üzerinde yine tek satýrlý bir baþka ayete yer verilmiþtir. Caminin bu cephesindeki en dikkati çeken nokta güney cephesi ile birleþtiði yerdeki köþelere yerleþtirilmiþ devþirme arslan heykelidir. Dikdörtgen bir niþ içerisinde bulunan bu arslan heykelinin yüz kýsmýnýn hatlarý belli olmayacak þekilde aþýnmýþtýr.
Caminin doðu cephesinin ortasýnda giriþ kapýsý bulunmaktadýr. Ahþap bir sundurma içerisine alýnan ve yüksekliði çatý seviyesine kadar ulaþan bu kapýya birkaç basamaklý merdivenle çýkýlmaktadýr. Mermerden özenli bir iþçilikle yapýlan bu kapýnýn yan duvarlarýný üç sýra, çevresini de tek sýra halinde bir çerçeve çevirmiþtir. Giriþin üzeri geçmeli, basýk bir kemer þeklinde olup, kilit taþýnýn üzerine buket þeklinde bir palmet motifi ile küçük bir kabara, kemer köþelerine de küçük rozetler, çiçek motifleri iþlenmiþtir. Kemerin üzerinde tek satýr halinde sülüs yazýlý yapým kitabesi bunun üzerinde de yine bir ayetten alýnma iki satýrlýk bir baþka kitabe daha bulunmaktadýr. Yapým kitabesinde ismi geçen (El Emiru’l Kebir) unvaný Aydýnoðlu Mehmet Bey’in 1312–1313 yýllarýnda yöreye hâkim olduðunu yansýtmaktadýr.
Caminin mermerden devþirme bloklarla kaplý olan güney cephesine üstte dört, altta da üst üste oturtulmuþ ikiþer pencere açýlmýþtýr. Üstteki pencereler doðu yönündeki pencerelerin hemen hemen eþidir. Alt sýra pencereler ise yine iki kat halindedir. Bunlarýn üzerlerine sivri kemerli daha küçük pencereler yerleþtirilmiþtir. Üst pencerelerin kenar köþelerinde görülen çarkýfelek ve çiçek dolgulu rozetler bu cephedeki tek süsleme unsurlarýdýr.
Caminin batý cephesinin bütününde moloz taþ duvar iþçiliði görülmektedir. Ancak yapýmýndan sonra bu kýsmýn deðiþik zamanlarda onarýldýðýný gösteren izler de görülmektedir.
Cami ile ilgili olarak Evliya Çelebi, Fuat Köprülü ve Ýbrahim Hakký Uzunçarþýlý ayrýntý vermemekle beraber üç kapýsý olduðunu belirtmiþlerdir. Konuyu araþtýran Selda Kalfazade köylülerle yaptýðý konuþmalarda 1930’lu yýllarda batý cephesinin güney köþesindeki pencerenin kapý olarak kullanýldýðýný öðrenmiþtir. Böylece yapýnýn üç kapýlý olduðu da ortaya çýkmýþtýr.
Caminin kuzey giriþi yapý iþçiliði ve kompozisyon bakýmýndan doðu giriþinin hemen hemen bir tekrarýdýr. Yalnýzca giriþ açýklýðýný geçmeli taþ sivri bir kemer örtmektedir. Bu kemerdeki her taþýn üzeri küçük rozetlerle süslenmiþtir. Kilit taþýnýn üzerinde bitkisel bir motif, köþelerde içleri dolgulu iri madalyonlar bulunmaktadýr. Kapýnýn üzerindeki kitabelik bölümünde de iki satýr halindeki sülüs yazýlý kitabe caminin yapýmý ile ilgilidir. Burada Aydýnoðlu Mehmet Bey’in 1312–1313 yýllarýnda bu camiyi yaptýrdýðý yazýlýdýr. Bunun dýþýnda kapý üç yönden sülüs yazýlý bir ayetle geniþ bir çerçeve içerisine alýnmýþtýr.
Ahþap sundurmadan birkaç basamak merdivenle inilen ibadet mekâný kuzey-güney doðrultusunda dört sýra halinde kemerlerle birbirine baðlý sütunlarýn oluþturduðu beþ nefli bir plan þekli göstermektedir. Bunlardan orta nef daha geniþ tutulmuþ ve özellikle mihrap önü kubbe ile örtülerek daha belirgin bir þekle sokulmuþtur. Mihrap önündeki kubbeye pandantiflerle geçilmektedir. Doðudan batýya doðru dörderli olmak üzere üç sýra halindeki bu sütunlardan batýdaki dördüncü sýrada üç tane sütun bulunmaktadýr. Ancak orijinal yapýda on altý sütun olduðu Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde belirtilmiþtir. Tayin edilemeyen bir dönemde belki de deprem sonucu caminin iç düzeninde bir farklýlýk meydana gelmiþtir.
Mihrap ve mihrap önü mekâný ile orta nefe yönelik kemerin üst bölümü mozaik çini ile kaplýdýr. Kakma tekniðindeki bu çiniler koyu mor, firuze renklerinde olup, geometrik bezemelidir. Mihrabýn yanýndaki ceviz minber Muzaferiddin Bin Abdülvahid’in eseri olup, kündekâri tekniðinde yapýlmýþtýr.
Caminin batý cephesinin güney köþesinde yer alan minare kesme taþtan bir kaide üzerine oturtulmuþtur. Silindirik gövdeli tuðla minarenin üzeri firuze renkte sýrlý tuðlalarla kaplanmýþtýr. Minare gövdesinin alt kýsmýný sýrlý ve sýrsýz tuðlalarýn zikzaklý bir örgü, þerefe altýna rastlayan üst bölümün de firuze sýrlý tuðlalardan baklavalý örgü þeklinde yapýldýðý da dikkati çekmektedir. Buradaki baklavalý örgü minarenin petek kýsmýnda da tekrarlanmýþsa da günümüze yalnýzca bezemenin alt kýsmý gelebilmiþtir.