Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani (858,Harran-929,Samara yakýnlarýndaki Kasr el-Cis kazasý) Latince Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinen, Arap astronom, astrolog ve matematikçidir. Þu anda Türkiye'de bulunan Urfa þehrinin bir ilçesi olan Harran'da doðmuþtur[1]. Lakabý olan es-Sabi soyunun, yýldýzlara ibadet eden Sabi dinine mensup olduðunu gösterir. Fakat onun tam künyesi, bizi onun Müslüman olduðu sonucuna götürür.
Astronomi çalýþmalarý
Battani'nin astronomideki en çok bilinen baþarýlarýndan biri Güneþ Yýlýný 365 gün, 5 saat,46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüþ olmasýdýr.
Battani'nin Zij adý verilen çalýþmasý Johannes Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalý astronomlar üzerinde büyük bir etki yaratmýþtýr. Nicolaus Copernicus,Zij üç defa Latince'ye çevrilmesine raðmen, O'ndan yaklaþýk 700 yýl önce yaþamýþ Battani ne yazdýysa eserlerinde tekrar etmiþtir.
Modern dünya, Battani'ye bilim dünyasýna katkýlarýndan dolayý hürmetini, saygýsýný göstermiþ ve Ay'daki bir bölgeye Albategnius olarak ismini vermiþtir.
Battani, Suriye'de Rakka ve vefat ettiði þehir olanÞam'da çalýþmalar yapmýþtýr. Battani, Batlamyus'un bazý yanlýþlarýný düzeltmiþ ve yeni Güneþ ve Ay tablolarýnda derlemiþtir. Uzun süre bilim dünyasýnda otorite olarak kabul edilmiþtir. Güneþ'in enberi hareketlerini keþfetmiþ, gök kürenin bölümleri üzerine çalýþmalar yapmýþ ve muhtemelen 5.yüzyýlda yaþamýþ olan Hintli astronom Aryabhata'dan baðýmsýz olarak, sinüsün ve kýsmi olarak da tanjantýn hesaplamadaki kullanýmýnlarýný açýklamýþ ve böylece modern trigonometrinin temelini atmýþtýr. Battani bunlardan baþka astronomide, ekinokslarýn devinme hareketlerinin deðerlerini ve ekliptik eðimi çok yakýn bir oran bularak hesaplamýþtýr. Battani, tablolarýnda devinim için tekdüze deðerlendirmeler kullanmýþtýr.
O'nun en önemli çalýþmasý olan Zij ya da ayarlý astronomik tablolar, Plato Tibirnitus tarafýndan 1116 yýlýnda De Motu Stellarum olarak Latince'ye çevrilen 57 bölümden oluþan el-Zij es-Sabi adlý eseri Avrupa astronomisinde büyük bir etki býrakmýþtýr. Zij, biraz Hintli etkisi görülen Batlamyus teorisi üzerine bina tesis edilmiþtir.[3]Bu eserin bir yeni baskýsý 1645 yýlýnda Bologna'da ortaya çýkmýþtýr. Plato'nun orjinal el yazýsýyla yazdýðý nüshasý Vatikan'da; ve Battani tarafýndan yazýlmýþ bir el yazma tezi ise Escorial Library'de astronomik kronoloji bölümünde muhafaza edilmektedir.
Battani, geliþmiþ ay ve güneþ tablolarý kullanarak yaptýðý gözlemler boyunca, Güneþ'in dýþmerkez kuvvetinin deðiþtiðini, modern astronomide Dünya'nýn Güneþ etrafýndaki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eþitliðini keþfetmiþtir. [4]
Kopernik, Kopernik Devrimi'ni baþlatan De Revolitionibus Orbium Coelestium adlý kitabýnda Battani'ye olan minnetini dile getirmiþ ve birçok yerde O'ndan alýntýlar yapmýþtýr.
Matematik
Battani, matematikte trigonometride günümüzde kullanýlan formüller üretmiþtir:
\tan a = \frac{\sin a}{\cos a}
\sec a = \sqrt{1 + \tan^2 a }
Ayrýca sin x = a cos x eþitliðini buldu, formül:
\sin a = \frac{a}{\sqrt{1 + a^2}}
Battani,el-Mervezi'nin tanjant fikrini,tanjant ve kotanjant hesaplamalarý amacýyla denklemler geliþtirmek için konu hakkýndaki matematiksel tablolarýný derleyerek kullanmýþtýr.Bundan baþka sekant ve kosekantýn iþteþ fonksiyonalrýný keþfetmiþ ve O'nun gölgelerin tablosu olarak adlandýrdýðý,kosekantlar hakkýndaki ilk mateamtiksel tabloyu,1'den 90'a kadar her bir dereceyi içerecek þekilde hazýrlamýþtýr.[5]
Saygýnlýðý
* Aydaki Albategnius kraterinin adý O'nun adýna ithafen verilmiþtir.
* Star Trek: Voyager filminde Excelsior-class starship USS Al-Batani [sic] NCC-42995 adlý uzay gemisi Kathryn Janeway'in ilk uzay görevi olarak O'nun adýyla adlandýrlmýþtýr.