Hücredeki Organize Sanayi: ER
Tabiatýn çýplak gözle görülemeyen mikrosayfalarýndaki canlý yapýlarýn önemli bir karakteristiði, küçük bir alan veya hacme; girinti-çýkýntý ve katlanma-bükülmelerle geniþ yüzeylerin sýðdýrýlmasýdýr. Birim hacme çok geniþ yüzeylerin dürülüp sýðdýrýlmasý, harika bir mimarî olarak hücrede de görülür. Çekirdek etrafýnda, çok ince borucuklardan müteþekkil bir fileyi andýran Endoplazmik Retikulum (ER) hücrede en fazla yüzey alanýna sahip organeldir. Meselâ karaciðer hücrelerinde ER'nin yüzey alaný, içinde bulunduðu hücreninkinden 30–40 kat fazladýr.
Bu yüzey alan geniþliðinin hikmeti nedir? Endoplazmik kanalcýklar hücre içi madde taþýma ve daðýtýmýnda rol alýrlar. ER, hücrenin organize sanayi bölgesidir. Kimyevî reaksiyonlarýn gerçekleþtirildiði moleküler fabrikalarýn çoðu burada bulunur. ER, hücrede proteinleri ve hormonlarýn üretim yeridir. Dolayýsýyla yüzey alanýnýn geniþliði çok gerekli ve önemlidir.
Her bir reaksiyon için farklý asitlik derecesi (pH) gerekir. Fakat herhangi bir reaksiyon için gereken asitlik diðer reaksiyonu olumsuz etkileyebileceðinden, ER'nin çok sayýdaki girinti-çýkýntýlarýnda birbirlerinden farklý, hattâ birbirine zýt binlerce reaksiyon gerçekleþmektedir. Bu yüzden, zar yüzey alanýnýn geniþ olmasý gereklidir. Bazen bir hücrede saniyede yüzlerce protein molekülü üretilmektedir. Bir protein molekülünde on, yüz veya binli rakamlarla ifade edilen aminoasidin hatasýz ve hýzlý bir þekilde yan yana dizilmesi, bu çok küçük yapýlarý aþan bir ilim ve kuvvet ile olabilir ancak.
Hücrenin içini bir að gibi saran ve mekanik tesirlere karþý tampon oluþturan ER, hücrenin esneklik ve saðlamlýðýnýn saðlanmasýnda da vazife görür. Kas kasýlmasýnda da çok önemli görevler verilmiþ olan ER'nin kas hücrelerindeki ismi Sarkoplazmik Retikulum'dur (SR). SR'nin yüzey alanýnýn büyüklüðü iskelet kaslarýnda kas kasýlma hýzýyla doðru orantýlýdýr. Dolayýsýyla hýzlý kasýlan kas hücrelerinde daha fazla SR mevcuttur. SR, kas hücrelerinde kalsiyum deposu olarak da görev yapar. Normalde kalsiyum, hücre için öldürücü bir zehirdir; bu yüzden hücre dýþýnda tutulur. Hücre dýþý kalsiyum konsantrasyonu hücre içine kýyasla 10.000 kat fazladýr. Ancak SR, kalsiyumu hücre içinde kendi bünyesinde depolar. Böylece, hem hücrenin zarar görmesi engellenir, hem de kasýlma için gerekli kalsiyum saðlanmýþ olur.
ER, karaciðer hücrelerinde zehirlerin vücuttan safra yoluyla atýlmasýnda vazife görür. Meselâ, sarýlýk yapýcý bilirubin bilhassa yeni doðan bebeklerde beyin için öldürücü bir zehirdir. Eðer sarýlýk tedavi edilmezse, beyin harabiyeti neticesinde motor kayýplarý (felçler) ve zekâ geriliði ortaya çýkabilir. Ýþte karaciðerde, bilirubin ile glukronik asit ER yüzeyindeki bazý enzimler vasýtasýyla birleþtirilerek safraya atýlýr. ER bu þekilde, yabancý maddelerin zararsýz hâle getirilmesi ve ilâçlarýn yan tesirlerinin asgariye indirilmesinde de, önemli görev yapar. Ýlk üç ay içindeki bebeklerin bazý ilâçlara çok duyarlý olmasý, bunlarýn zararlý tesirlerini ortadan kaldýracak ER'nin henüz geliþmemiþ olmasýndandýr.
Bütün bu mekanizmalarýn, insan, hayvan ve bitki hücrelerinde yer aldýðý düþünülürse, küçük bir hacim içine geniþ kompleks bir yapý ve çok sayýda fonksiyonun, ancak ilim, hikmet, san'at, irade ve kudreti her an her noktaya nüfuz eden bir Kadîr Zât tarafýndan yerleþtirildiði çok açýk görülür. Evet, en küçükten en büyüðe, hücreden insana, insandan kâinata her varlýkta isim ve sýfat tecellilerinin sonsuzluðunu, ama ayný zamanda Tevhid hakikatini gösteren bir Rabb'imiz var. Þuursuz varlýklarýn þuurlu hareket ve iþleri O'nun kudret ve hikmetinin tezahüründen baþka ne olabilir ki!..
Doç. Dr. Hilmi CELALOÐLU