Tür Çeþitliliðindeki Perde: Genetik kodlar
Dünyada yaklaþýk 450.000 bitki, 2.500.000 hayvan ve binlerce mikroorganizma türü bulunmaktadýr. Her canlý türü, deðiþik ekosistemlerde kendisine tanýnan sýnýr ve kurallar manzumesi içerisinde hayat sürer. Âdeta “Yeryüzü, bir döþek gibi (elveriþli) yaratýlmýþ” ve bütün canlýlarýn kendilerine uygun çevrelere yayýlmalarý garanti edilmiþtir. Deðiþik özelliklerle donatýlmýþ kara ve su ekosistemleri; deniz, göl, okyanus ve çöller; tuzcul ekosistem ve kaplýcalar canlýlarýn çeþitlenmesine vesile olmuþtur. Eðer bütün ekosistemler ve iklim þartlarý ayný olsaydý, yeryüzünde sýnýrlý sayýda canlý türü yaþayabilirdi.
Çok deðiþik ekolojik þartlarda hayat süren canlýlarýn baþýnda bakteriler gelmektedir. Meselâ, buzullarda, çöllerde, okyanus diplerindeki tortullarda, kaplýca sularýnda, karanlýk maðaralarda; tatlý, tuzlu ve asitli sularda, yeraltý sularýnda, volkanik bölgelerde ve mide asidinde bakteriler hayat sürebilmektedir. Oksijenin olmadýðý vasatlarda anaerobik bakteriler, oksijenli vasatlarda ise aerobik olanlar yaþar. Bazý canlýlarýn farklý þartlarda hayatlarýný sürdürebilmesi için dayanýklýlýk sýnýrlarý geniþ, bazýlarý içinse dar tutulmuþtur. Meselâ, mezofilik bakteriler 10–47 °C sýcaklýklar arasýnda, termofilikler daha dar bir sýcaklýk aralýðýnda yaþayabilmektedir. Ancak hayat þartlarý dar bir aralýða baðlý olan tür sayýsý nispeten çok azdýr.
Bakteriler bu kadar farklý ortamlarda nasýl hayat sürmektedir?
Bakterilerle yaþadýklarý vasat arasýnda sebep-netice münasebeti çerçevesinde bir uyum ve denge hâli söz konusudur. Denge ve uyumun nasýl inþa edileceði konusunda dýþ faktörler (rüzgâr, su akýntýlarý, depremler, seller vs.) önemlidir. Çünkü sýcaklýk, pH, güneþ ýþýðý, besin miktarý, besinlerin türü, kimyevî maddelerin varlýðý, basýnç ve tuzluluk gibi faktörler, organizmalarýn hayatýna tesir eder. Bakteriler, çevrelerindeki maddelerin miktarlarýnda meydana gelebilecek mikrogram (gramýn milyonda biri), mikrolitre veya mikromol nispetindeki deðiþikliði algýlayabilecek hassasiyette yaratýlmýþtýr. Bundan dolayý, bakterilerin uyum gücü ve ayakta kalabilme stratejileri insaný hayrete düþürür.
Mikroorganizmalarýn hücre içi ile hücre dýþý arasýnda çok hassas bir münasebet mevcuttur. Fizikî ve kimyevî þartlar bakterilerin metabolizmasýna tesir eder. Meselâ, bir Bacillus bakterisi saf suya býrakýlýrsa ortamda besin olmadýðýndan, neslini devam ettirebilmesi için, neticede dayanýklý bir yapýnýn (sporlar) ortaya çýkacaðý sporlanma mekanizmasý tetiklenir. Ortama düþük nispette glikoz ilâve edilirse, sporlanma hemen durur ve bakteri normal durumuna yeniden kavuþur. Bu sporlanma iþleminin gerçekleþebilmesi için kromozomuna yazýlmýþ yaklaþýk 50 kadar gen faaliyete geçirilir. Buzullarda ve çok soðuk denizlerde yaþayan bakteriler, buzlanmaya karþý hücre içi sývýsýnýn donma sýcaklýðýný düþürecek antifriz benzeri maddeleri sentezleyecek donanýmla yaratýlmýþlardýr. Çok sýcak ortamlarda (kaplýcalarda) yaþayan bakterilerin hücre duvarlarýndaki yað asidi muhtevasýnda da benzer uyum saðlayýcý deðiþiklikler gerçekleþtirilir.
Genlerin rolü
Bakterilerin genomlarý yaþadýklarý vasat ile uyumlu çalýþýr. Fakat bu uyumu ne biri, ne de diðeri belirler. Burada, hem bakteriyi, hem de hayat þartlarýný yaratan bir irade söz konusudur. Bakterilerde tek bir kromozom olarak düzenlenen DNA’nýn büyüklüðü -türe göre deðiþiklik göstermekle birlikte- 2.500.000–6.500.000 baz çifti arasýndadýr. Bakteri kromozomunda yaklaþýk 1.000–1.500 arasýnda gen olduðu tahmin edilmektedir. Bu genlerden bazýlarý þartlarda deðiþiklik meydana gelmesi durumunda (ekolojik stres) aktif hâle geçirilir. Eðer bakteri hayatý boyunca böyle bir durum ile karþýlaþmazsa, bu genler çalýþtýrýlmaz. Ama bakteri herhangi bir stresle (kendisi için uygun olmayan sýcaklýk, tuzluluk, pH, besin yetersizliði gibi durumlarla veya kendisi için zararlý olabilecek þartlarla) karþýlaþýrsa, kendini savunma cevabý olarak ilgili genler aktif hâle getirilir. Sentezlenen proteinler bundan sonra fonksiyonlarýna göre golgi kompleksi içerisinde þekillendirilir ve hücrede vazife yapacaðý yere gönderilir. Bakteriler her stres faktörüne karþýlýk mutlaka bir adet veya daha fazla sayýda ‘strese cevap mekanizmasý’yla teçhiz edilmiþtir. Bu canlýlar, o kadar mükemmel yaratýlmýþtýr ki, hangi þartlarda ne tür molekülün sentezleneceðine ait genetik bilgiler, yaratýlýþlarýnda DNA’larýna konulmuþtur. Bütün canlý organizmalarýn genlerine neye, nasýl cevap vereceklerine, kendilerini nasýl koruyacaklarýna dair bilgiler þifreler hâlinde kodlanmýþtýr. Þifre hâlindeki bu genler, organizmanýn yaþayabileceði muhtemel vasatlarý tanýmasý ve uyum saðlamasý ile ilgili programlarý ihtiva eder.
Bugüne kadar deðiþik canlýlarda bulunan binlerce farklý genin, çevre faktörlerinin tesiriyle kendiliðinden mânâlý bir þekilde dizildiði ve þifrelerinin oluþtuðu görülmemiþtir. Böyle bir þeyin kendiliðinden olma ihtimali yoktur. Yani organizmalar çevre faktörlerinin tesiri altýnda kendi genlerini meydana getiremezler. Her þey Yüce Yaratýcý’nýn takdiri ve tedbiriyle yazýlýr ve yaratýlýr.
Netice itibariyle, her canlý kendi genetik potansiyeline ve kapasitesine göre ekolojik bir çevreye yerleþtirilmiþtir. Her canlý kendine verilen sýnýrlar içerisinde tabiatta yaþama kabiliyetini gösterir ve hayatýný devam ettirir. Eðer âniden aksi bir durum olur, savunma mekanizmalarý çeþitli hikmetlere binaen yetersiz kalýr ve canlý bulunduðu ortamdan göç edemezse veya sadece o yörede bulunan (lokal endemik) bir tür ise, nesli tükenebilir; ölüm mukadder olur. Ekolojik daðýlýþtaki tercihlerin menþeinde, Yaratýcý’nýn kader kitabýndaki takdirine perde olan genlerin ve bunlarýn çevreye olan biyolojik cevaplarýnýn belli bir payý vardýr. Ekolojik mânâda tür çeþitliliðinin oluþmasýnda genler vazifelendirilmiþtir. Genler, bu dünyada Levh-i Mahfuz’un varlýðýna ayna olan mücessem programlardýr.
Yasin Serdar KARADENÝZ