Amber
Amber, genellikle parfüm yapýmýnda kullanýlan koku veren bir bileþiktir. Amber, normalde koyu kahverengi veya siyah renktedir. Hava, güneþ ýþýðý veya deniz suyu ile temas ettikten sonra rengi giderek açýlýr ve açýk kahverengi, sarýmtýrak bir hâl alýr. Renk açýlýrken bir dizi kimyevî reaksiyon meydana gelir. Reaksiyonlar sýrasýnda amber içerisinde bulunan maddelerin en önemlisi olan ‘ambrein’ açýða çýkartýlýr. Bu madde, amberin % 45-85 kadarýný teþkil etmektedir. Ambere has koku, bu maddenin yapý taþlarýnýn diziliþindeki mu’cizevî özelliklerden meydana getirilir. Amberin diðer kýsýmlarýný, çeþitli yað molekülleri oluþturmaktadýr.
Amber iki yolla elde edilir: Birincisi, kutuplara yakýn bölgeler hariç bütün okyanuslarda yaþayabilen ‘Physeter macrocephalus’ isimli dev balinanýn, denize attýðý salgý muhteviyatýndaki amberin denizden veya yakalanan balinalardan toplanmasý yoluyla; ikincisi, doðrudan lâboratuvarda sentetik olarak sentezlenerek veya amber kokusu taþýyan bazý bitki özütleri, bir seri kimyevî iþlemlerden geçirilerek. Balina kaynaklý amberin azlýðý sebebiyle, günümüzde tüketilen amberin çoðu, sentetik ve yarý sentetik yollardan üretilmektedir.
Tabiî amberin sentez edildiði fabrika olan ‘Physeter macrocephalus’ isimli balina (kaþolot), Akdeniz’de zaman zaman görülmekle birlikte, genellikle yarý açýk ve sýð denizlere girmez. Bu balinalar; baþ bölgesindeki salgý bezleri, yaðlý ve mumsu bir madde salgýladýðýndan ‘ispermeset balinasý’ olarak da bilinirler. Vücutlarýnýn üçte biri büyüklüðünde olan baþ kýsýmlarý, bu mumun depolandýðý bölgedir. Sadece alt çenelerinde elliye yakýn diþ bulunmaktadýr. Erkekleri 15-20 metre uzunluðunda, 45-55 ton aðýrlýðýnda; diþileri, 11-13 metre uzunluðunda, 20 ton aðýrlýðýndadýr. Ortalama ömürleri yetmiþ senedir. Günümüzde sayýlarýnýn altý yüz bin civarýnda olduðu tahmin edilmektedir. Balina avcýlarý 18. ve 19. yüzyýl ile 20. yüzyýlýn ilk yarýsýnda çok sayýda balina avladýklarýndan Milletlerarasý Balina Komisyonu, 1984 yýlýnda ticarî maksatlý balina avcýlýðýný tamamen yasaklamýþtýr.
Bu balinayý diðer balýna türlerinden farklý kýlan önemli bir özellik, sindirim sisteminden salgýlanan salgýda, amber isimli kokulu kimyevî bileþiðin bulunmasýdýr. Bu güzel kokulu kimyevî bileþiðin, balinaya ne tür bir fayda saðladýðý henüz cevaplanamamýþtýr. Bazý araþtýrmacýlar, balinanýn istemeden yuttuðu sert ve kesici maddelerin sindirim sistemini tahriþ etmesi neticesinde, amber salgýlanmasýnýn uyarýldýðýný ileri sürmüþlerdir. Salgýlanan amber, yirmi santimetreden daha küçük yumrular þeklinde vücut dýþýna atýlýr. Bir balinanýn yýlda 300 kilograma kadar amber sentez edebilme kapasitesinde olduðu tahmin edilmektedir. Ölü balinalarýn karný açýldýðýnda, ortalama 45 kilogram amber elde edilebilir. Günümüzde balina avý yasaklandýðýndan balinalarý öldürerek amber elde edilememektedir; ancak balinalarýn Bahama Adalarý çevresinde denize býraktýklarý amber, insanlar tarafýndan toplanmaktadýr.
Hz. Aiþe (ra) annemiz, Efendimiz’in (sas) misk ve amber gibi renksiz kokular süründüðünü bildirmiþtir. Amber, Efendimiz’in (sas) de kullandýðý güzel bir koku olmasý sebebiyle Müslümanlar tarafýndan sevilen ve kullanýlan bir koku olmuþtur.
Amber, genellikle parfüm yapýmýnda kullanýlmakla birlikte zaman zaman geleneðe dayalý týp uygulamalarýnda da kullanýlmýþtýr. Folklorik týp uygulamalarýnda kullanýlan maddelerden biri olan amber üzerinde de çeþitli araþtýrmalar yapýlmýþtýr. Bu araþtýrmalarýn özet bilgisi þöyledir:
Koku reseptörleri vasýtasýyla hissedilen amber, beyindeki hipofiz bezine tesir
ederek çeþitli hormonlarýn salýnýþý ve dengesi üzerinde deðiþikliklere vesile olabilir. Deney hayvanlarý üzerindeki bir çalýþmada amberin kanýn pýhtýlaþmasýný engelleyici yönde tesirleri olduðu gözlenmiþtir. Baþka bir çalýþmada, deney hayvanlarýnýn deðiþik organlarýndan alýnan düz kaslar -özellikle rahim düz kaslarý- üzerinde amberin kas gevþetici tesiri olduðu tespit edilmiþtir. Bu araþtýrma neticeleri, amberin bazý hastalýklarýn tedavisine vesile olabileceði ümidini artýrmaktadýr.
Balinanýn baðýrsaklarýnda teþekkül eden ve bir sindirim artýðý olan bu maddenin tabiî mi yoksa marazî mi olduðu henüz tespit edilememiþtir. Tarihte amber-i sâil (Liquidambar orientalis, sýðla yaðý) ve amber çiçeði (Abelmoschus moscatus) yaðý gibi güzel kokan çeþitli maddelere de bu isim verildiði için, bilgiler zaman zaman birbirine karýþmýþtýr. Hattâ bazý aðaç reçinelerinin fosili olan kehribara da ayný isim verildiðinden, birbirine karýþtýrmamak için ambere ‘gri amber’ kehribara da ‘sarý amber’ denmektedir.
Efendimiz’in de (sas) zaman zaman kullandýðý kokulardan olan amber, çeþitli boyutlarýyla araþtýrýlmasý gereken kimyevî bir maddedir. Meselâ koku olarak kullanýldýðýnda, amberin psikolojik ve nörolojik tesirlerinin neler olduðu henüz bilinmemektedir. Hakkýnda bilinenler bu kadar az olunca, saðlýk ve bilhassa aroma-terapi (kokuyla tedavi) açýsýndan bu madde üzerinde daha fazla araþtýrma yapýlmasý gerekmektedir.
Dr. Musa SARAÇOÐLU