Mefhum i muhalefet By: armi Date: 03 Mart 2010, 17:22:55
MEFHÛM-Ý MUHALEFET
Mefhum sözlükte, anlam, kavram; muhalefet ise zýt, muhalif, karþý anlamlarýna gelir. Mefhum-i muhalefet; zýt anlam demektir. Bir fýkýh usulü terimi olarak; þer´î bir sözde söylenmeyenin söylenene ve zikrolunana hükümde zýt olmasýdýr. Baþka bir deyimle bir þer´î söz, kayýtta kayýtlanmýþ bir yerde bir hüküm gösterir ise, Meselâ; bir vasýfla vasýflanmýþ, bir þartla þartlanmýþ, bir gaye ile gayelenmiþ veya bir sayý ile sýnýrlanmýþ ise, kaydýn bulunduðu yerde sözün hükmü, sözün söylenmiþ olduðu husustur. Ancak kaydýn bulunmadýðý yerin hükmü ise zýt anlamdýr. Kýsaca, söýün açýkça ifade ettiði anlamýn aksine zýt anlam denir.
Þer´î sözde, söylenmeyenin söylenene hükümde olumlu veya olumsuz olarak uygun olmasýna "uygun anlam (mefhum-i muvâfýk)" denir. Meselâ: "Anne babaya öf deme" (el-Ýsrâ, 17/23, 24) ayetinde söylenene, "onlarý dövme, onlara sövme" þeklindeki söylenmeyen hüküm uygundur.
"De ki: Bana vahyolunanda leþten, akan kandan.... baþka bir þeyin haram olduðunu görmedim"(el-En´âm, 6/145) ayetinde kan sözcüðü "akan" kaydýyla kayýtlanmýþtýr. Bunun zýt anlamý akmayan kandýr. Bu ayet, söylenen ifadesiyle akan kanýn haram olduðunu açýkça bildirmektedir. Zýt anlamýyla da akmayan kanýn helâl olduðuna delâlet etmektedir.
Hanefi usul bilginleri zýt anlamý, ayet ve hadis sözcüklerinden hüküm çýkarmak için elveriþli görmezler. Bu konuda aþaðýdaki delillere dayanýlýr:
a) Zýt anlam alýndýðý takdirde, Ýslâm´a zýt sonuçlara götüren nasslar vardýr. Haram aylarda kendinize zulmetmeyin"(et-Tevbe, 9/36) ayetinin ýýt anlamý alýnýrsa, zulmün yalnýz bu dört ayda haram olduðu bu dört ayýn dýþýnda onun haram olmadýðý sonucuna ulaþýlýr. Halbuki zulüm her zaman haramdýr.
Yine: "Sizden birisi, durgun suya küçük abdestini yapmasýn ve o suda cünüplükten ötürü gusül yapmasýn" (Buhârî, Vudû, 68; Müslim, Tahâre, 94, 96) hadisi, söylenen ifadesiyle, durgun bir suya küçük abdest yapmanýn ve böyle bir su ile cünüplükten ötürü gusül etmenin yasak olduðunu bildiriyor. Zýt anlamýyla da cünüplüðün dýþýnda bu su ile gusül edilebileceðini ifade ediyor. Halbuki içine idrar yapýlmýþ durgun bir suda hem cünüplükten ötürü, hem de baþka bir sebeple gusül edilmesi yasaklanmýþtýr.
b) Vasýflar çoðu zaman, hükmü kayda baðlamak için deðil, teþvik veya sakýndýrmak için zikredilmiþtir. Meselâ: "Kendileriyle cinsel temasta bulunduðunuz karýlarýnýzdan olup, himayelerinizde bulunan üvey kýzlarýnýzla evlenmeniz size haram kýlýndý. Eðer analarýyla zifafa girmemiþseniz onlarla evlenmenizde sizin için bir sakýnca yoktur" (en-Nisâ, 4/23) ayetlerinde geçen "üvey kýzlar" için vasýf zikredilmiþtir. Bu kýzlarýn, babalýklarýnýn himayesinde bulunmasý ve babalýklarýn, üvey kýzýn anasýyla nikâhlanýp cinsel temasta bulunmasý. Burada zýt anlam esas alýnýrsa, cinsel temas olmamýþsa, babalýðýn üvey kýzýyla evlenmesi caiz olur, sonucuna ulaþýlýr. Ancak Kur´ân-ý Kerîm bizi zýt anlamla yetinmeye býrakmamýþ ve bu hükmü ayetin devamýnda zaten açýklamýþtýr: Eðer analarýyla cinsi temasta bulunmamýþsanýz, onlarla evlenmenizde bir sakýnca yoktur" (en-Nisâ, 4/23). Buradan, anneyle mücerred nikâh akdinin üvey kýzý haram kýlmadýðý hükmü çýkmaktadýr. Bu konuda genel prensip þudur: Kýzlarla mücerred nikâh akdi anneleri; annelerle cinsel temasta bulunmak da kýzlarýný bu erkeðe haram kýlar (ed-Derînî, el-Menâhicü´l Usüliyye, Dýmaþk 1395/1975, s., 428, 430; Ebû Zehra, Usûlü´l-Fýkh, Kahire (t.y.), s., 150).
c) Ýslâm hukukçularýnýn çoðunluðuna göre hükümlerin birer illeti vardýr. Böylece hükümler, hakkýnda nass bulunmayan fakat ortak nitelik taþýyan meselelere uygulanýr. Diðer yandan zýt anlam yoluyla elde edilecek hükümle ilgili özel bir nass bulunmadýðý da söylenemez.
Þafiî, Malikî ve Hanbelilere göre ise þer´î sözlerin zýt anlamlarý hüküm çýkarmaya elveriþlidir. Bu mezhepler, vasýf, þart, gaye ve âdet kavramlarýyla hem þer´î nasslarda, hem de onlarýn dýþýnda ihticâcda bulunmayý caiz görmüþlerdir. Buna göre, nasslardaki kayýtlar anlamsýz ve boþuna deðildir; bunlarýn bir gayesi, bir maksadý vardýr. Bu mezheplerin, zýt anlamla amel edileceðini söylerken dayandýklarý deliller þunlardýr:
a) Arap dilinde, hüküm bir kayýtla kayýtlanmýþsa, kaydýn kalkmasýyla hüküm de ortadan kalkar. Meselâ: "Zenginin oyalanýp, borcunu geciktirmesi zulümdür" (Buhârî, Havâle, 1, 2, Ýstikrâz, 12; Müslim, Müsâkât, 33; Ebû Dâvud, Büyü´, 68; Nesâî, Büyû´, 100, 101), hadisinin zýt anlamý, yoksul borçlunun ödemeyi geciktirmesinin zulüm sayýlmayacaðýna delâlet eder. Çünkü zenginlik vasfý kalkýnca hüküm de zýt yönde ortaya çýkmaktadýr.
b) Yine, "Sâime´de zekât vardýr" (Buhârî, Zekât, 38; Ebû Dâvud, Zekât, 5; Mâlik, Muvatta´, Zekât, 23) hadisinde sâime; yýlýn çoðunu otlakta geçiren hayvanlarý ifade eder. Zýt anlamý, sâime olmayan hayvanlara zekât gerekmeyeceðidir. Bunu Hanefîler de kabul eder. Ancak Ýmam Mâlik, yýlýn çoðunu aðýlda geçirerek beslenen hayvanlar için de zekât verileceðini söylemiþtir (ed-Derînî, a.g.e., s., 439, 440; Ebû Zehra, a.g.e., s., 152).
Zýt anlamýn delil olarak alýnmasý için iki þart vardýr:
Þer´î sözdeki kaydýn teþvik ve tehdit gibi baþka sabit bir amacý olmamalýdýr. Meselâ: Ey iman edenler, kat kat faiz yemeyin" (Âl-i imrân, 3/130) ayetindeki "kat kat" sýfatý faizden nefret ettirmek içindir. Bu anlam, daha sonraki þu ayetle açýklýk kazanmaktadýr: "Eðer tevbe ederseniz ana paranýz sizindir. Böylece zulmetmemiþ ve zulme de uðramamýþ olursunuz" (el-Bakara, 2/279). Bu ayette, zýt anlam yoluyla hüküm elde edilemez.
Yine zýt anlamýn sabit olduðu yerde bunun aksini gösteren özel bir delil bulunmamalýdýr. Meselâ: "Ey iman edenler, öldürülenler hakkýnda size kýsas yazýldý. Hür ile hür, köle ile köle ve kadýn ile kadýn kýsas edilir" (el-Bakara, 2/178) ayetinin zýt anlamýna göre kadýný öldüren bir erkek kýsas yoluyla öldürülemez. Ancak kadýný öldüren erkeðin kýsas yoluyla öldürüleceðini þu ayet hükme baðlamýþtýr:
"Orada onlara cana can, göze göz, buruna burun... kýsas yazdýk" (el-Mâide, 5/45). Hz. Peygamber de þöyle buyurmuþtur: "Cana can kýsas edilecektir" (Buhâri, Diyât, 6; Müslim, Kasâme, 25, 26; Tirmizî, Diyât, 10).
radyobeyan