Gabn'i yesir By: armi Date: 16 Þubat 2010, 16:34:55
GABN-Ý YESÎR
Alýþ-veriþte basit bir aldatma anlamýnda kullanýlan bir Ýslâm hukuku terimi.
Gabn; aldatmak, aþýrý yararlanmak ve bir þeyin miktarýný eksiltmek gibi anlamlara gelir. Bir terim olarak ise; hususî akitlerde, anlaþma sýrasýnda, akitte iki tarafýn bedellerinin eþit olmamasýdýr. Gabn, miktar ve derecesine göre ikiye ayrýlýr: Gabn-i fâhiþ (çok aldatma) ve gabn-i yesir (az aldatma).
Ýslâm hukukunda, alýþ-veriþte kâr yasaklanmadýðý gibi ona bir sýnýr da konulmamýþtýr. Ancak alýþ-veriþte yalan, hile, satýlacak mallarda bulunmayan sýfatlarla malý övme veya satýlan maldaki bazý kusurlarý gizleme yasaklanmýþtýr (el-Cezîrî, Kitâbü´l-Fýkh ale´l-Mezâhibi´l-Erbaâ, II, 283, 284). Taraflarýn yalan ve hile ile birbirlerini aldatmasý ve böylece malýn çok yüksek veya çok düþük fiyatla satýlmasý meþrû görülmemiþtir. Alýþ-veriþ yapanlar piyasa fiyatlarýnýn esneklik alaný içinde hareket edebilirler. Bu alanýn dýþýna çýkýlýnca gabn (aldatma) hâli baþlar ve nisbet yükseldikçe sorumluluk da artar. Gabn-i yesîrin, satým akdinin sýhhatine zarar vermeyeceði ittifakla kabul edilmiþtir. Çünkü bundan kaçýnmak güçtür. Diðer yandan, insanlar az miktardaki aldanmalara razý olurlar. Çok aldatmanýn miktar ve sýnýrý hakkýnda ise kesin bir nass (delil) yoktur. Bu konuda, piyasadaki uygulamalarý dikkate alan müctehidlerin ortaya koyduðu ictihadlar ise farklý olmuþtur (el-Cezirî, a.g.e., II, 284, 285).
Hanefîler bir malýn piyasa fiyatýný veya piyasadaki kýymetini ölçü alarak gabni belirlemeye çalýþmýþlardýr. Bilirkiþilerin deðerlendirme alanýna girmeyecek ölçüde, yüksek veya düþük fiyatla yapýlan satým akdinde gabn vardýr. Meselâ;10 liraya alýnmýþ mala bilirkiþilerden biri beþ, diðeri altý, baþka birisi de yedi lira fiyat biçse ve on lira fiyat biçen olmasa, fâhiþ gabn meydana gelmiþ olur (Ýbn Âbidîn, Reddü´l-Muhtâr, IV,159). Fâhiþ gabn derecesine ulaþmayan az aldatmalar ise gabn-i yesîr adýný alýr.
Belh fakîhlerinden Nusayr b. Yahyâ (Ö. 268/881) alýþ-veriþte fâhiþ gabn miktarlarýný, gayr-i menkullerde %20, diðer menkul mallârda %5, hayvanlarda % 10 olarak sýnýrlamýþ ve piyasa fiyatýnýn üstünde veya altýnda bu nisbetler aþýlarak yapýlacak satýþlarýn fâhiþ gabn derecesinde olacaðýný belirtmiþtir (Ýbn Nüceym el-Bahru´r-Râik, Mýsýr 1334, II, 169).
Ýþte yukarýda belirtilen nisbetlere varmayan aldanmalar az aldanma (gabn-i yesîr) sayýlýr ve bunun akde etkisi olmaz. Meselâ; piyasa fiyatý dokuz-on bin lira arasýnda olan menkul bir malýn onbinikiyüzelli veya sekizbinsekizyüz liraya satýlmasý gibi; çünkü bu malýn fâhiþ gabn için üst sýnýrý onbinbeþyüz, alt sýnýrý ise sekizbinaltýyüzelli liradýr (Ali Haydar, Düraru´l-Hukkâm Þerhu Mecelleti´l-Ahkâm, I, 238).
Ancak paranýn sýk sýk deðer kaybettiði, eþya fiyatlarýnýn yükseldiði ekonomilerde yukarýda belirtilen gabn miktarý önemini kaybedebilir. Çünkü böyle bir piyasada meselâ %5 olan menkul mal gabn-i fâhiþ miktarý onbin liralýk malda beþyüz liraya tekâbül eder. Böyle bir malý onbinbeþyüz veya onbirbin liraya satýn alan kimse aldatýldýðýný düþünmez. Mâlikî mezhebine göre gabn-i yesîrin, malýn kýymetinin üçte birinden az olan aldatmada gerçekleþmesi gabn konusunda Ýslâm´ýn esnek bir yol izlediðini gösterir (el-Cezîrî, a.g.e., II, 284; Ýbn Kudâme, el-Muðnî, III, 585). (Ayrýca bk. Gabn).
radyobeyan