New York Stock Exchange NYSE By: ecenur Date: 16 Þubat 2010, 15:14:17
New York Stock Exchange NYSE
New York Menkul Kýymetler Borsasýnýn tarihçesi, 1792 yýlýna kadar iner. Bu tarihte, tüccar ve komisyoncularýn oluþturduklarý 24 kiþilik bir grup, Wall Streette bir aðacýn altýnda toplanarak senet alým satýmlarýna baþladý. Yaðýþlý havalarda, iþler bir kahvehanede yürütülüyordu. Her isteyenin gruba serbestçe katýlmasýyla, açýk havada borsa iþlemleri yapanlarýn sayýsý giderek arttý.
Menkul deðerler piyasasýnýn organizasyonuna doðru ilk adým, 1817 yýlýnda Wall Streette bir salonun kiralanmasýyla atýldý. Grup, New York Stock and Exchange Board adýný aldý. Üye sayýsý sýnýrlandý ve yeni üyeliklere yalnýz brokerlar seçildi. Üyelere devam mecburiyeti kondu.
Borsa faaliyeti, basit bir yöntemle yürütülmekteydi. Ýþlem gören senetlerin bir listesi çýkarýlmýþtý. Toplantýlarý yöneten baþkan, listedeki senetlerin adýný günde yalnýz bir defa okumaktaydý. Adý okunan senedi almak isteyen üye, talebini yüksek sesle bildirmekteydi. Birkaç üye talip olduklarýnda, artýrma en yüksek fiyat verenin üzerinde kalmaktaydý. Bir üyenin talebini sözle belirtmesine "call" denmekteydi.
Amerikada, Ýç Savaþ yýllarýnda spekülasyon yoðunlaþtý. New York Stock and Exchange Boardn üye sayýsý sýnýrlý olduðu ve yalnýz listede kayýtlý senetler üzerine iþlem yapýldýðý için, diðer komisyoncular yýllardan beri Wall Street ile Hanover Streetin köþesinde ayrý bir borsa oluþturmuþlardý. Köþe baþýnda çalýþan bu borsaya "Curb Market" (köþebaþý borsasý) adý verilmiþti.
Curb Market, Ýç Savaþ yýllarýnda William Streete taþýndý ve Open Board of Brokers adý altýnda faaliyetini yürüttü. Open Board, borsa faaliyetinin hararetlendiði dönemlerde, 24 saat kapanmayarak geceli gündüzlü iþliyordu. Gece toplantýlarý otel salonlarýnda ve koridorlarýnda yapýlýyordu.
Open Board, Avrupada 17. yüzyýldan beri ikinci piyasa veya teþkilatlanmamýþ piyasa denen ve esnek kurallarla çalýþan borsa tipinin Amerikada geliþtirilmiþ bir örneðiydi. 20. yüzyýl baþlarýnda, Open Board da bir binaya taþýnmakla beraber ilk adýna baðlý kaldý. Ýkinci piyasa 1908de New York Curb Agency, 1911de New York Curb Market veya Market Association, 1929da New York Curb Exchange ve 1953de American Stock Exchange adýný aldý. Ýkinci Dünya Savaþýndan sonra, New York Borsasýyla karþýlaþtýrýlabilecek bir önem kazandý.
1863te New York Stock Exchange adýný alan New York Borsasý, 1868de yeni inþa edilen binasýna taþýndý. Binanýn mülkiyeti üyelere aitti. Bir üye çekilerek yerini bir baþkasýna devrettiðinde, bina mülkiyetindeki payý da yeni alýcýya geçmekteydi. Yýllar ilerledikçe, eklerle bina büyütüldü. Üyeliði devralmak için ödenen bedel, konjonktürlere göre deðiþiyordu. Þimdiye deðin en yüksek fiyat 1929da ödenmiþtir. Bu tutar 625,000 Dolar veya Dolar´ýn o zamanki deðeriyle 29,761ons saf altýndýr. Büyük Bunalýmdan sonra devir ücretleri düþmüþtür.
Borsanýn yönetim organizasyonu ve kurallarý, ihtiyaçlara ve sermaye piyasasý otoritelerinin kararlarýna göre zamanla deðiþmiþtir. Ancak fonksiyonlar istikrarýný korumuþtur. Bir hakem kurulu, operasyonlara iliþkin anlaþmazlýklarý karara baðlar. Hizmetlerin ve yönetimin düzenlenmesi, borsa üyelerinin çoðunluðunun oluþturduklarý komitelere býrakýlmýþtýr. Komiteler arasý koordinasyonu bir icra kurulu saðlar.
Üyeler arasýnda bir iþbölümü oluþturulmuþtur: Commission brokerlar, borsada müþterilerinin emirleri doðrultusunda alým satým yapanlardýr. Ýlke olarak, kendi hesaplarýna, borsa operasyonlarýna giriþmezler. Bankalar ve borsa üyesi olmayan aracý firmalar, müþterilerinin sipariþlerini commission brokerlara intikal ettirirler. Sonradan oluþturulan ortak üyeliklerin fonksiyonlarý, gerektiðinde hazýr bulunmayan commission brokerlarýn yerini doldurmaktýr. Ortak üyeler de, ayný kurallara göre çalýþmakla beraber, izin almaksýzýn "þoor" veya "parterre" denen alým satým yerine giremezler.
Specialistler (uzmanlar) yalnýz bir veya birkaç menkul deðer alým satýmýyla ilgilenen üyelerdir. Baþlangýçta, bunlar yaþlarý ilerleyince masalar arasýnda mekik dokumanýn zorluðu nedeniyle seçtikleri bir yere oturan ve yalnýzca orada iþlem gören senetlerle ilgilenen kiþilerdi.
Two-dollar brokerlar komisyoncu firmalarla iliþkileri olmayan aracýlardýr. Ýþlerin birden hareretlendiði anlarda, commission brokerlar sipariþleri yetiþtirmekte zorluk çekerler. Yetiþemedikleri sipariþlerin yerine getirilmesini two-dollar brokera havale ederler.
Dördüncü grup, odd-lot dealerlardýr. Borsada alým satým birimi lottur. Bir lot, 100 senetten oluþur: 100 hisse senedi veya 100 tahvil gibi. Ancak müþterilerin sipariþi 10 tane veya 34 tane gibi kesirli olabilir. Commission broker, lottan eksik veya fazla bakiyeyi almak veya satmak iþini perakendeci durumunda olan odd-lot dealera býrakýr.
Beþinci grup, trader´lardýr. Bunlar, 1792de grupta yer alan tacirlerin günümüze deðin süregelmiþ bir uzantýsýdýr. Kendi hesaplarýna alým satým ve spekülasyon yaparlar. Sayýlarý azdýr.
1961de paralel piyasa veya üçüncü piyasa denen yeni bir borsa organizasyonu ortaya çýkmýþtýr. Paralel piyasa, teþkilatlanmamýþ piyasadan ayrý bir modeldir. Paralel piyasada New York Stock Exchangede kote edilmiþ, yani listeye alýnmýþ menkul deðerler alýnýp satýlýr. Alým satým deðerleri de, New York Stock Exchange kurallarýdýr.
New York Stock Exchangede alým satým komisyon ve harçlarýnýn yüksek olmasý, müþterilerden bir kýsmýný ikinci piyasaya ve paralel piyasaya kaydýrmýþtýr. Paralel piyasada, özellikle büyük iþlemlerde, komisyon oranlarýnýn düþük tutulmasý, bu ayrý borsa tipinin kýsa zamanda geliþmesini saðlamýþtýr.
Herhangi bir gerçek veya tüzel kiþi, borsadan doðrudan alým satým yapamaz. Menkul deðerler almak veya satmak isteyenler bir aracýnýn hizmetine baþvururlar. Müþterinin emrini borsaya intikal ettiren, bir commission brokerdýr. Commission broker, borsa üyesidir. Bir komisyoncu firmasýnýn sahibidir veya ortaðýdýr. Müþterinin ajaný sýfatýyla hareket eder. Hizmetine karþýlýk, bir komisyon alýr.
Borsa, soyut bir pazardýr. Genellikle mübadele konusu menkul deðer, ortada olmadan alým satým yapýlýr. Satýcý, bedelini tahsil etmeden ve hatta elinde bulunmadýðý halde, bir menkul deðeri satar. Alýcý da, ödeyeceði para aktifinde olmaksýzýn taahhüt altýna girer. Senetlerin maddi varlýðý el deðiþtirmeksizin, temsil ettikleri deðer birkaç kez soyut alým satým konusu olabilir.
Borsanýn hesap günü gelince, ödemelerin yapýlmasý commission brokerýn sorumluluðundadýr. Commission broker, muhtemel bir zarara karþý müþterisinden bir güvence ister. Bu güvence, operasyon konusu alým satýmýn bir yüzdesidir ve müþteri ile komisyoncu firma arasýnda kararlaþtýrýlýr. Genelikle uygulanan oran %10dur. Ýstikrarsýzlýk dönemlerinde ve müþterinin durumuna göre, %25e çýktýðý görülmüþtür.