Apartman By: hafiza aise Date: 14 Temmuz 2012, 14:17:27
Apartman: Yeni ev, yeni hayat
Köksal ALVER • 74. Sayý / DOSYA KONUSU
Ýnsaný hesapsýz ve yalýn bir þekilde takip eden, onun has bir tanýðý olan ev, uzun tarihinde sayýsýz biçimde yüzünü gösterdi. Bugünün evlerine benzeyen ve benzemeyen pek çok ev inþa edildi; farklý evlerden geçti insan, farklý evlerde farklý hayatlar sürdü. Ýnsanýn uzun yürüyüþünde evler sürekli deðiþti durdu; insanýn hayatý, hayat tarzý, iklimi deðiþtikçe evleri de deðiþti. Yahut evlere göre hayatýný, hayat tarzýný deðiþtirdi insan. Evler, insanýn fiziksel gerçekliðine olduðu gibi onun zihinsel, kalbî, toplumsal ve kültürel gerçekliðine de denk düþtü. Bu bakýmdan evin tarihi, süreðen bir tanýklýðýn tarihidir; insan ve toplumun en hesapsýz tanýðýdýr.
Evin uzun tarihi, inanç, gelenek, kültür ve medeniyete göre dalgalanan deðiþik tarzlar, biçimler, anlayýþlar sunar. Çadýr, kulübe, alaçýk, residence, stüdyo daire, apartman, villa, köþk, yalý, gökdelen, konak, gecekondu, güvenlikli site gibi sayýsýz biçimde yapýlaþan ve her bir biçime özgü bir hayat tarzýný imleyen ev, devirleri, çaðlarý, dönemleri ân ân takip eder, ortaya serer. Evin uzun tarihi, ayrýca, evin özellikleri, bölümleri, büyüklüðü, yüksekliði, geniþliði, darlýðý, konumu, deðeri, mevkii, teknik ve teknolojik özellikleri, fonksiyonlarý gibi pek çok özelliðine iliþkin zengin bir veri saðlar. Sadece biçimsel açýdan deðil fonksiyonel ve yaþamsal pratikler açýsýndan ev, büyük, köklü dönüþümlerin alanýdýr. Bir gösterge olarak ev, toplumsal dönüþümün tüm yönlerini temsil etme, yansýtma, taþýma görevini üstlenir. Evin tarihi, evin bir imgeye dönüþmesinin tarihidir. Bu imge, verimli bir sembolizmi yüklenerek, etrafýnda yapýlaþan tüm hayat þekillerine iþaret eder.
Yeni çaðlarýn baþat konutu apartman
Apartman, evin uzun tarihinde yeni bir biçim, yeni bir kurgu ve olgu. Bütün evler gibi apartman da baþlý baþýna bir imge, metafor ve gerçeklik. Hem fiziksel hem de kültürel-toplumsal baðlamda okunmasý gereken bir imge. Birkaç yüzyýldýr baskýn bir ev modeli olarak hayat bulan apartman, ayný zamanda toplumsal deðiþim araþtýrmasý için de net bir örnek. Modernleþme, sanayileþme, zenginlik, konfor, kentleþme, lüks konut, sosyal konut gibi pek çok mühim meselenin anlaþýlmasýnda merkezi bir kavram ve metafor. Mimari, kültürel, toplumsal, iktisadi, siyasal ve teknik gibi pek çok nedene dayalý bir þekilde ortaya çýkan apartman, kendinden önceki evlerden kimi özellikler taþýmasýna karþýn yeni bir model olarak kabul görür. Evin tarihinde bir dönüþümü belki de köklü bir dönüþümü ifade eden apartman, hem biçim hem de içerik ve anlam olarak bu dönüþümü ifade eder.
Apartmaný ortaya çýkaran koþullarýn baþýnda yeni yapý malzemeleri ve yeni teknikler göze çarpar. Demir, çelik ve betonun kullanýlmasý, ayrýca yeni tekniklerin uygulanmasý apartmaný diðer evlerden ayýrýr. Her üç öge de bir gücü ve kuvveti sembolize eder; dayanýklý, uzun ömürlü ve yýkýlmazdýr. Apartman, yapýldýðý malzemelerden dolayý güçlü bir ev imajý edinir. Ahþap ve kerpiç evlere karþý büyük bir üstünlük saðlar. Saðlamlýk, apartmaný öne çýkarýr. Çaðýn güç, kuvvet, saðlamlýk, dayanýklýlýk, kalýcýlýk gibi idealleriyle örtüþür apartman. Küçük bir yangýnda küle dönen ahþap evlerle ve hafif bir esintide toza dönen kerpiç yapýlarýn yanýnda apartman, ihtiþamlý bir iktidar objesi haline dönüþür. Demir, çelik ve beton gibi yapý unsurlarý, apartmaný yeni çaðlarýn baþat konutu haline getirir. O da eski çaðlarýn evlerini geriletir. Dönem deðiþir, ev de. Yeni çaðlarýn evi, o çaðlarýn deðerlerini kendi bedeninde yansýtýr.
‘Lüküs Hayat’
Apartmanýn ortaya çýkýþ koþullarý arasýnda dönem özellikleri dikkat çeker. Genelde sanayileþme, modernleþme ve kentleþme süreçleri paralelinde analize tabi tutulan apartman, hýz, seri üretim, rasyonalite, lüks, konfor gibi yeni deðerler halesinde var olur. Kentleþme ve nüfus artýþýnýn da desteklediði yahut zorladýðý apartman, gerekli konut ihtiyacýnýn karþýlanmasýnda bir çözüm olarak yüceltilir. Daha fazla ailenin daha küçük arsa ve parsellerde ikametini kolaylaþtýran apartman, bir kolektif konut kimliði kazanýr.
Ancak apartman ayný zamanda bir lüks ve konfor meselesidir; modern teknolojinin bir ürünü olup yeni deðerlerle mücehhez bir ev modelidir. Bu yüzden apartman, pek çok ülkede olduðu gibi Türkiye’de de bir sosyal konut, iþçi konutu yönünden öte, zenginlik, lüks, iktidar ve seçkinlik objesidir. Lüküs Hayat opereti, ‘Þiþli’de bir apartýman/ Yoksa eðer halin yaman’ sözleriyle apartman ile lüks, zenginlik ve þaþaa arasýndaki yakýn baða iþaret eder. Dolayýsýyla apartman yalnýzca ucuz konut deðil ayný zamanda lüks, konforlu, pahalý, modern ve seçkin bir evdir. Çoðu zaman bir zenginlik göstergesi olarak iþlev görmektedir; ev içiyle de bu iþlevi yerine getirir. Örneðin, eþyalar, mobilyalar, aksesuarlar, dekoratif malzemeler, bölmeler, evin her yanýna serpiþtirilmiþ ayrýntýlar birer gösterge olarak varlýk kazanýr. Apartman, toplumsal kesimler açýsýndan hâlâ cazip, çekici ve arzu edilir bir konut tipidir.
Geleneksel ile modernin çatýþmasý
Apartman, bir kolektif konuttur; farklý ailelerin ayný yerde yaþamasýný zorunlu kýlar. Müstakil ev kültüründen daha farklý yeni bir konut kültürü geliþtirir. Kendine özgü kurallar, normlar, standartlar, alýþkanlýklar ve ritüellerle örülen bir yaþam biçimini gerektirir. Belli bir yaþam tarzýnýn metaforu olarak okunabilecek apartman, komþuluk, kentlilik, mahallelilik, akrabalýk gibi temel iliþki biçimlerine yeni yorumlar ekler. Hiçbir iliþki biçiminin ‘eskisi gibi’ olmasýna müsaade etmez. Önceki alýþkanlýk ve ritüellerin kimi zaman yumuþak kimi zaman radikal biçimde deðiþmesini arzular. Bir geçiþ modeli olduðu için kimi çeliþkilere ve çatýþmalara yol açar. Apartman eleþtirileri sökün edip gelir. Geleneksel iliþkilere, komþuluða, mahalleliliðe, samimi ve sýcak insan iliþkilerine verdiði zarar çokça konuþulur. Geleneksel ile modern arasýndaki çatýþmayý yahut denge ve uzlaþýyý ironik bir þekilde terennüm eder. Yeni bir toplumsallaþma biçimi olarak apartman, geleneksel ile modern arasýndaki iliþkilerin boyutlarýný, özelliklerini bizzat kendi bünyesinde ifade eder. Kültür, inanç, meslek, etnisite, maddi sermaye ve sosyal sermaye bakýmýndan farklý kökene mensup ailelerin bir arada yaþamasý, ister istemez yeni bir toplumsallaþma yorumunu doðurur. Acaba bu yönüyle apartman bir ideal-mekân hatta bir ütopya-mekân mýdýr? Yoksa iþ bilir bir rasyonalitenin bol kârlý kurgusu mudur sadece?
Apartman, biçimsel özellikleriyle dikkat çeken bir modeldir. Çok katlýdýr, yüksektir, dikey yapýlaþmaktadýr. Yüksek bir yapý oluþu apartmaný diðer evlerden ayýrýr. Farklý bir bakýþtýr bu kuþkusuz, farklý bir zihniyet durumu. Ev, sokaktadýr ama ayný zamanda sokaðýn fevkinde, mahallede ama ayný zamanda onun dýþýnda, ötesindedir. Elbette tabiattan ayrý bir yerdedir. Hatta insanlardan. Apartman, insaný, sokaktan, mahalleden, tabiattan, insandan koparan bir ajan mýdýr? Bütün bunlarýn ortasýna inatla dikilmiþ bir çelik-beton anýt mýdýr yoksa? Yoksa masum, mazlum, naif bir ev mi; sadece döneminin yeni koþullarýnca inþa edilmiþ ve öylece hayata dâhil olmuþ bir ev midir?
Apartman yeni bakýþla evin içini yorumlar; biçimsel yorum evin dýþýnda olduðu gibi içinde de gözlenir. Oda taksimleri daha bir özelleþir; salon, oturma odasý, çalýþma odasý, yatak odasý, mutfak, misafir odasý, çamaþýr odasý gibi farklý iþlevlere dönük yeni mekânsal düzenlemelere yol açar. Her oda neredeyse tek iþleve göre düzenlenir. Ayrýca, modern mimari üslubunun izlenmesinde öne çýkan bir olgu olarak balkon ve teras eklenir apartmana. Balkonsuz bir apartman düþünülemez bile. Geleneksel evin ‘hayatý’, modern evin balkonuna taþýnýr bir bakýma; ama arada müthiþ kopuþlar, farklýlaþmalar sökün edip gelir elbette. ‘Hayat’ mahremiyeti temsil ederken, balkon açýlmayý, açýklýðý, görünürlüðü ve görmeyi temsil eder.
Bir iktidar objesi olarak apartman
Bugünün þehirlerinde apartman, residence, stüdyo daire gibi kendi içinde yeni biçimler edinerek, baskýnlýðýný sürdürmektedir. Hegemonik bir evdir apartman; kendini mihenk olarak þehre ve mahalleye kabul ettirmektedir. Acýmasýz ve duygusuz bir þekilde diðer evleri yutmakta, kendi soðuk bedeninde eritmektedir. Her þehre, her mahalleye bir standart getirmekte, þehri ve hayatý kendince düzenlemeye giriþmektedir. Çaðýn iktidarý zaten apartman lehinde bir þehirleþmeyi öngörmekte ve hatta onu dayatmaktadýr. Köhne mahalleler, rasyonalist ve faydacý iktidarýn gözüne batmakta, onun öfkesini çekmektedir. Ýktidar, bu köhneliði modernlikle yýkmayý büyük bir geliþim projesi olarak görmektedir. Apartman þanslý ve güçlü bir projedir. Ne ki insan, bir proje ve iktidar imgesi olarak varlýk kazansa da apartmana ev muamelesi yapmaktadýr; apartmaný ev kýlan insan, onun muktedir gergin yüzünü hafif gülümsetmeye ve kafa tutan edasýný biraz olsun yýkmaya ahdetmiþ gibidir. Ýnsanýn, apartmana karþý çetin bir sýnav verdiði bu ortamda, nasýl deðiþik yorumlarýn ortaya çýkacaðý merak konusudur. Bu yeni yorum ve cevaplarýn tespiti için apartman ile insan iliþkisinin tek düze ve alelacele deðil, daha soðukkanlý ve çok yönlü analiz edilmesi gerekmektedir.