Mazeri By: reyyan Date: 11 Temmuz 2012, 11:13:51
MAZERÝ
(ö. 536/1141)
Mâlikî fakihi, hadis ve kelâm âlimi
Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sýkýllî el-Mâzerî. Seksen üç yaþýnda vefat ettiðine dair kayýtlara göre 453 (1061) yýlýnda doðmuþ olmalýdýr. Sicilya adasýnýn güneydoðu sahilinde bulunan Mâzer (Mazara) þehrinde dünyaya geldiði kabul edilen Mâzerî'nin, Normanlar'ýn 1072'de bu adayý ele geçirmesinden önce Kuzey Afrika'daki Mehdiye (Tunus'ta) þehrine göç ettiði düþünülmektedir. Sicilya çevresinin en meþhur Mâlikî âlimlerinden olan Mâzerî hayatýnýn büyük bir kýsmýný Mehdiye'de geçirdi. Kaynaklarýn öncelikle zikrettiði hocalarý Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Lahmî ve Ebû Muhammed Abdülhamîd b. Muhammed Ýbnü's-Sâið'dir. Mezhep içi tercihleri ve Mâlikî fýkhýný, daha sistematik ve kapsamlý kaidelere irca edilmiþ hale getiren belirli sorularla yeniden ifade etme hususunda Lahmî'den, Mâlikî fýkhýný fýkýh usulü diliyle açýklama hususunda Ýbnü's-Sâið'den etkilenmiþtir. Felsefe, matematik ve tabii ilimler tahsil eden Mâzerî'nin bu dallardaki hocalarý hakkýnda yeterli bilgi bulunmamaktadýr. Fýkhýn yaný sýra týp sahasýnda da yaþadýðý coðrafyada tanýnan Mâzeri’ye insanlarýn hem fetva sormak hem deva aramak için baþvurduðu kaydedilmektedir. Yirmi yaþýndan önce Mehdiye'de ders vermeye baþlayan Mâzerî’nin en tanýnmýþ öðrencileri Ebû Hafs el-Meyyâniþî, Ýbnü'l-Haddâd el-Mehdevî ve Ebû Yahya Zekeriyyâ b. Haddâd'dýr. Meyyâniþî, Mâzerî'nin görüþ ve eserlerinin Doðu topraklarýnda yayýlmasýna öncülük ederken Ýbnü'l-Haddâd hocasýnýn Mehdiye'de miras býraktýðý ilim halkasýný sürdürmüþtür. Ebü'l-Hasan Ýbn Azîme, Ebû Bekir Ýbn Hayr, Ebû Bekir Ýbn Ebû Cemre, Ýbnü'n-Nahvî ve ihtilaflý olmakla beraber Ýbn Tûmert ile Ebû Bekir Ýbnü'l-Arabî de öðrencileri arasýnda zikredilmektedir. Kâdî Ýyâz ile filozof Ýbn Rüþd ise kendisiyle buluþmadan ondan icazet almýþlardýr. Mâzerî Rebîülevvel S36'da (Ekim 1141) vefat etti ve Tunus'un Manastýr þehrinde defnedildi. Hayatý hakkýndaki modern çalýþmalar arasýnda Hasan Hüsnî Abdülvehhâb ve Muhammed eþ-Þâzelî Neyfer'in monografileriyle Tâhir b. Muhammed el-Ma'mûrî'nin Zeytûne Üniversitesi'nde hazýrladýðý doktora tezi kaydedilebilir. Ayrýca doðum yeri olan Sicilya'nýn Mazara del Vallo þehrinde adýný taþýyan bir araþtýrma merkezi kurulmuþ ve Quaderni del Corso al-Imam al-Mazari adýyla bir araþtýrma dizisinin yayýmýna baþlanmýþtýr.
Birçok istilâ, siyasal ve toplumsal kriz ortamýnda yaþayan Mâzerî, Zîrî sultanlarýyla iliþkisi bulunduðu halde hayatý boyunca müftülük dahil herhangi bir resmî görev kabul etmemiþtir. Bazý araþtýrmacýlar tarafýndan Mâlikî tarihindeki Karavî ve Irâki anlayýþlarýný þahsýnda mezceden bir kiþi olarak kabul edilse de çaðdaþlarý ve eserleri göz önüne alýndýðýnda Irâki metoduna daha yakýn görünmektedir. Nitekim bölgesindeki en önemli kelâm âlimlerinden biri olmasý ve Kâdî Abdülvehhâb'ýn et-Telkin adlý eserini þerhetmesi onun Irâki anlayýþýyla yakýn iliþkisine iþaret etmektedir. Sistematik ve dirayet aðýrlýklý hadis çalýþmalarýnýn da fýkýh sahasýndaki bu tavrý ile paralel olduðu söylenebilir. Ýbn Arafe'nin kanaatinin aksine Kâdî Ýyâz, Burhâneddin Ýbn Ferhûn, Ýbn Dakikul'îd gibi birçok Mâlikî fýkýh ve tabakat müellifi Mâzerî'yi müctehid olarak kabul etmektedir. Farz namazlarda besmele okumak gibi Mâlikî mezhebinin bazý ayýrýcý alâmetlerine muhalefet ettiði zikredilse de müctehid olmasýna raðmen fetvalarýnýn çoðunu Mâlikî fýkhýnýn meþhur kavillerine göre verdiði belirtilmektedir. Bir kitapta toplamadýðý fetvalarý birçok Mâlikî eserinde ve özellikle Burzülî ve Venþerîsî'nin kitaplarýnda yer almaktadýr.
Mâzerî, geliþme dönemi Mâlikî fýkhýnýn en önde gelen fakihlerinden biri olduðu gibi Ýbnü'l-Hâcib sonrasý devrin eserlerinde ve özellikle muhtasar literatüründe görüþlerine en çok baþvurulan âlimler arasýndadýr. Mâlikî fýkhýnýn klasik dönemini belirleyen Halîl b. Ýshak'ýn el-Muhtasar'ýnda "kavi" kelimesinin yalnýz Mâzerî'nin görüþlerine atýfta bulunmak için kullanýlmasý onun Mâlikî mezhebindeki yerini gösteren en önemli delillerdendir. el-Muhtaþar'da bu kelime, Mâzerî'nin diðer fakihlerin ortaya koyduðu görüþler hakkýndaki yorum ve tercihlerini, söz konusu kelimeden türetilen fiiller ise Mâzerî'nin þahsýna ait tercih ve görüþlerini ifade etmektedir. Mâlikî fýkýh birikimini doðru yansýtma bakýmýndan Lahmî ve Ýbn Rüþd el-Ced ile birlikte en güvenilir üç müelliften biri kabul edilen Mâzerî, "eþ-þeyh el-fakih" olarak adlandýrýldýðý birkaç eser dýþýnda müteahhirîn Mâlikî literatüründe "imam" lakabýyla anýlmaktadýr. Eþ'arî düþüncesine baðlýlýðýný kelâm eserlerinin yaný sýra fýkýh eserlerine de yansýtan Mâzerî, bu çalýþmalarýnda çaðdaþý olan Mâlikîler'e nisbetle Mu'tezile'ye çok daha anlayýþlý yaklaþmasý ve önde gelen Eþ'arî âlimlerinin bazý görüþlerini tenkit etmesiyle dikkat çekmektedir.
Fatýmî iktidarýna ve bununla baðlantýlý olarak felsefe ve tasavvuf düþüncesine karþý Kuzey Afrika'daki Sünnî devletlerin ve Mâlikî fakihlerinin birlikte sürdürdüðü mücadelede önemli bir rol oynayan, Zîrî Hükümdarý Temîm b. Bâdîs'in ricasý üzerine Ýhvân-ý Safâ'ya bir reddiye yazan Mâzerî bir eserinde Ýslâm filozoflarýna karþý da bir eser kaleme aldýðýný ima etmektedir (Ýzâhu'l-mahþûl, s. 268).
Eserleri. Mâzerî'nin, çoðu verdiði dersler esnasýndaki imlâlarýndan oluþan eserleri onun þahsî tecrübe ve hâtýralarýna da yer veren açýk ve akýcý bir üslûba sahiptir.
1. Þerhu't-Telkin. Kâdî Abdülvehhâb'ýn et-Telkin’in üzerine kaleme aldýðý bu eser, ihtiva ettiði hilâfiyyât bilgisi ve üslûbu ile baþta Ýbn Rüþd olmak üzere birçok Mâlikî fakihini etkilemiþtir. Mâzerî, et-Telkin’i paragraflara bölerek her paragrafta iþlenen konulan kapsayan sorular ve farazî fýkhýn neticesi olan meseleler üretmekte, bu meseleler arasýnda furûk, eþbâh ve nezâir iliþkilerini tesbite çalýþmaktadýr. Kitabýn diðer mezheplerin görüþ ve delillerini deðerlendirmesi ve yer yer Mâlikî mezhebi dýþýndaki mezheplerin yaklaþýmlarýný onaylamasý Kuzey Afrika literatüründe ilk defa görülen bir husustur. Esas alýnan metnin yaklaþýk son üçte birlik bölümü müellifi tarafýndan þerh edilmeyerek eksik býrakýlan eserin baþýndan namaz bahislerinin sonuna kadar olan kýsmý tahkik edilerek yayýmlanmýþtýr (bk. Bibi). Eserin baþtan sehiv ve namazý bozan hususlarla ilgili bölüme kadar olan kýsmý ayrýca Medine el-Câmiatü'l-Ýslâmiyye'de Zekî b. Muhammed Abdurrahman Buhâri tarafýndan doktora tezi olarak neþre hazýrlanmýþtýr (1414/1993).
2.Ýzâhu'l-mahsul min Burhâni'l-uþûl (Þerhu'l-Burhân, el-Ýmlâ’ 'ale'l-Burhân). Mâzerî'nin ders halkalarýnda okuttuðu bir metin olan Ýmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî'nin el-Burhan fi usûli'l-fýkh adlý kitabýnýn icmâ bahsine kadar gelen bölümünün þerhidir. Eþ'arî kelâmýný Mâlikî fýkýh usulüyle mezceden ilk eserlerden biri olan îzâhu'l-mahþûl bir yandan daha sonraki el-Burhan þerhlerini etkilemiþ, öte yandan Mâlikî mezhebi tarihinde yeni bir dönemin öncülerinden biri olmuþtur. Mâzerî eserde Cüveynî'yi Meþþâî felsefesinden ve Mu'tezile'den etkilendiði, Eþ'arî düþüncesine muhalefet ettiði gerekçesiyle eleþtirmekte, Mâlik b. Enes ve Ebû Hanîfe'ye dair bazý ifadelerini haksýz bulmaktadýr. Eserin yayýmýnda (bk. bibi.) esas alýnan tek nüshasýnýn baþtan bir kýsmý ile aradan bazý varaklarý eksiktir.
3. el-Mu’lim bi-fevâidi Müslim. Mâzerî'nin, Müslim'in el-Câmliu's-sahîh’ini okuttuðu dersler esnasýnda talebelerin aldýðý notlardan oluþan ve onun ilk çalýþmalarýndan biri olduðu kabul edilen eser fýkhü'l-hadîs literatürünün en güzel örneklerindendir. Müslim'in bilinen ilk þerhi olan ve onun eksik býraktýðý hususlarýn tamamlanmasýna yönelik bir dizi eserin kaleme alýnmasýna yol açan el-Mu’lim müellifin Eþ'arî yönünü de yansýtmaktadýr
4. el-Keþf (en-Nüket) ve'l-inbâ’ ani'l-mütercem bi'l-Ýhyâ'. Yaþadýðý coðrafyada Eþ'arî düþüncesinin önderlerinden biri olmasýna raðmen Gazzâlî'ye ve özellikle Ýhyâ’ü 'ulûmi'd-dîn adlý eserine karþý Kuzey Afrika ve Endülüs Mâlikî çevrelerinde oluþan tepkiye katýlan Mâzerî, Gazzâlî'nin talebeleriyle görüþerek Ýhyâ'da tenkit ettiði bazý hususlarýn istisnaî hata deðil Gazzâlî'nin karakterinin ve düþüncesinin birer yansýmasý olduðunu anladýktan sonra bu hususta bir eser kaleme almaya karar vermiþtir. Günümüze ulaþmadýðý zannedilen eserin baþka kaynaklar tarafýndan iktibas edilen pasajlarýndan anlaþýldýðý kadarýyla Mâzerî nin Ýhyâ'ü Ulûmi'd-dîn'e yönelttiði eleþtiriler Gazzâlî'nin Meþþâî, Bâtýnî ve tasavvuf düþüncesinden etkilenmesi, bu etkinin naslara, dinî hakikatlere ve fýkha yaklaþýmýna yansýmasý, zayýf hadislerle amel etmesi ve özellikle ilham gibi kiþisel dinî tecrübeleri neticesinde elde ettiði kanaatleri fýkýh sahasýna taþýmasý noktalarýnda toplanabilir (Sübkî, VI, 240-242; Zebîdî, 1,28).
5. Kat’u lisâni'n-nâbih fi'l-mütercem bi'l-vâzýh. Kur'an'ýn yedi harf üzere indirilmesi, tevâtüren nakli gibi meselelere dair olan eser. önce müslümanken daha sonra hýristiyan olan bir âlimin iddialarýna karþý cevap olarak telif edilmiþtir (Þerhu't-Telkin, II, 680; el-Mu’lim, III, 264, 378).
6. el-Ýmlâ alâ þey min resâ'ili Ýhvâni's-Safâ. Bu kitabýn, Ýsmâilî mezhebi ve Fatýmî siyasetine karþý mücadelenin bir parçasý olarak Sultan Temîm b. Muizz'in Mâzerî'den yazmasýný rica ettiði eser olduðu düþünülmektedir (Makkarî, III, 166).
7. en-Nüketü'l-katiyye fi'r-red 'ale'l-Haþeviyye ve'l-lezîne yekülûne bi-kýdemi'l-asvâti ve'l-huruf. Halku'l-Kur'ân hakkýndaki Eþ'arî görüþünü savunmak için kaleme alýndýðý kaydedilmektedir (îzâhu'l-mahþûl, neþredenin giriþi, s. 21).
8. Ta'lîk alâ ehâdîsi'l-Hâfýz Ebî Bekr Muhammed b. Abdillah. Zekeriyyâ en-Nîsâbûrî. Mâzerî'nin, Buhârî ve Müslim üzerinde çalýþmalarý olan Cevzakî'nin hangi eserine ta'lik yazdýðý hususunda ihtilâf vardýr (Makkarî, III, 166; bk. el-Mu'lim, neþredenin giriþi, I, 89-90). Onun kaynaklarda adý geçen diðer eserleri de þunlardýr: Nazmü'l-ferâ'id fî Ýlmi'l-'akâ'id, Kitâbü't-Ta’lîka 'ale'l-Müdevvene, Keþfü'l-gýtâ an lemsi'l-hatâ, el-Ýmlâ 'ale'l-Buhârî. Biyografik kaynaklarýn yer vermediði bu son eser Þerhu't-Telkin’de zikredilmektedir (11,577-578).
(T.D.V. Ýslam Ans. 28/193-195