Konevi Mehmed By: reyyan Date: 10 Temmuz 2012, 14:47:01
KONEVÎ, MEHMED
(ö. 930/1524-?-)
Astronomi âlimi ve muvakkit.
Hayatý hakkýnda yeterli bilgi yoktur. Nisbesinden anlaþýldýðý gibi Konyalýdýr. Babasý, Ýstanbul'da devlet dairelerinde kâtip olarak hizmet ettiðinden Kâtib Sinan diye tanýnmýþtýr. Babasýnýn devlet bürokrasisinde görev almýþ olmasý yanýnda kendisinin hayatý hakkýnda bilgi verdiði el-Aslü'l-muaddil adlý eserinde zamanýnýn büyük astronomlarýyla görüþtüðünü söylemesinden hareketle (Ýstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 1255/4, vr. 156b) Mehmed Konevî'nin, Ýstanbul'da Ali Kuþçu ile arkadaþlarý ve öðrencileri tarafýndan kurulan teorik ve gezegen astronomisiyle uðraþan bir ilmî çevrede yetiþtiði, dolayýsýyla hem Semerkant matematik-astronomi okulunun geleneðini hem de fetihten önce Osmanlý muhitinde kullanýlmakta olan, XIV. yüzyýlda Þemseddin el-Halîlî ve Ýbnü'þ-Þâtýr eliyle Dýmaþk'ta zirveye ulaþtýrýlan klasik Ýslâm ilm-i mîkât birikimini tevarüs ettiði söylenebilir. Aralarýnda Edirne'deki Yenicami'nin de bulunduðu pek çok muvakkithânede uzun süre muvakkitlik yapan Konevî 930 (1524) yýlý civarýnda vefat etti.
Babasýnýn görevinden dolayý devlet bürokrasisinin astronomi sahasýndaki ihtiyaçlarýndan haberdar olan Konevî, bu alanda hizmet amacýyla kaleme aldýðý eserlerden Hediyyetü'l-mülûk'ü II. Bayezid'e, Fazlü'd-dâir’i Yavuz Sultan Selim'e ve Mîzânü'l-kevâkib’i Kanunî Sultan Süleyman'a sundu. Onun çalýþmalarýnýn önemli bir yönü de bir kýsým eserlerini Türkçe kaleme almasýdýr. Böylece astronomi, özellikle pratik astronomi sahasýnda Helenistik ve Ýslâm astronomi mirasýnýn XVI. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren Arapça ve Farsça'dan Türkçe'ye aktarýmýna giden yolu açtý; kendisinden sonra gelen astronomlara örnek olduðu gibi astronomi dilinin Türkçeleþmesine de zemin hazýrladý. Türkçe telif etmesinin bilincinde olan (Hediyyetü'l-ihvân, vr. 1b) Konevî'nin bu eserleri zamanýmýza gelen nüshalarýnýn bulunduðu kütüphanelerden anlaþýldýðý üzere yalnýz Ýstanbul, Balkanlar ve Anadolu'da deðil Kahire'de de kullanýlmýþtýr.
Konevî, Ecnâhu'n-necâh, Kitâb fî marifeti'l-vaz'i'r-ruhâmât li-arzýn mâ, Mîzânü'l-kevâkib, Mûzihu'l-evkât fî maarifeti'l-mukantarât, Risale fî marifeti vazi rubci'd-dâireti'l-mevzûa aleyhi'l-mukantarât, Tuhfetü'l-fukarâ, Tebyînü'l-evkât adýyla yedisi Arapça ve el-Aslü'l-muaddil, Fazlü'd-dâir, Hediyyetü'l-ihvân, Hediyyetü'l-mülûk adýyla dördü Türkçe olmak üzere astronomi sahasýnda toplam on bir eser telif etti (yazma nüshalarý için bk. Ýnsanoðlu v.dðr., 1, 84-90). Bu eserlerinin büyük bir kýsmýný ilm-i mîkât ile astronomi aletlerine tahsis etti. Zira ibadet zamanlarýnýn ayarlanmasý, Kâbe’nin yönünün tayin edilmesi, baþta ramazan olmak üzere dinî aylarýn ve günlerin belirlenmesi gibi konularýn devletin baþþehri Ýstanbul'a göre yeniden düzenlenmesi için gerekli astronomik, geometrik-trigonometrik tablo ve tekniklerin geliþtirilmesi, mevcut aletlerin daha doðru ve kullanýþlý hale getirilmesi, ince hesaplamalarýn yapýlmasý gerekiyordu. Böylece Helenistik ve Ýslâm mirasýný Ýstanbul'a göre yeniden düzenlemeye çalýþan Konevî bir taraftan eserlerinde rub'-i müceyyeb, rub'-i mukantara, rub'-i dâire gibi eski astronomi aletlerinin kullanýlýþ yöntemlerini basitleþtirdi, diðer taraftan el-Aslü'l-muaddil adlý eserinde astronomi hesaplamalarý için rub'-i dâireyi "sümünü'd-devr" adýný verdiði yeni bir yöntem icat ederek kullandý. Konevî'nin çalýþmalarý kendisinden sonra, Kanunî Sultan Süleyman'ýn baþ astronomu olan Muvakkit Mustafa b. Ali tarafýndan geliþtirilmiþ ve yaygýnlaþtýrýlmýþtýr.
Konevî'nin þimdiye kadar incelenen eserleri içerisinde en çok dikkate deðer olaný Mîzânü'l-kevâkib'dir. Yýldýzlarla zaman hesabý cetvelleri ve yaklaþýk çeyrek milyon kaydý içeren eser 500 sayfayý aþan tablolarý ihtiva eder. King'e göre bu muazzam tablolarýn bilinen Ýslâmî yazma eserlerde 1425'te Dýmaþk'ta tamamlanan, Mehmed Konevî'nin tablolarýna göre oldukça eksik bir çalýþma dýþýnda bir benzeri yoktur. Bu eser, tablolarla astronomik zamaný tesbit etme konusunda bilinen en orijinal Osmanlý katkýsýný temsil eder (Islamic Mathematical Astronomy, s. 248).
Konevî ayrýca, Þemseddin el-Halîlî'nin bütün enlemler için küresel astronominin standart problemlerini çözen mîkât cetvellerinin giriþini Terceme-i Cedâvil-i Âfâki (Terceme-i Risale fý'l-evkâti'l-hamse ve cedâvili'r-rasad) adýyla Türkçe'ye çevirdi ve Halîlî'nin her bir enlem derecesi için hazýrladýðý takýma gayri muayyen bir mevkide 40;30° enlemi için özel bir tablo ekledi (a.g.e., s. 248). Konevî'nin, bilhassa Osmanlý Devleti'ndeki pratik astronomi eðitimi açýsýndan dikkate deðer olan Terceme-i Risâletü'l-ceyb adlý çalýþmasýnýn önsözünden (Süleymaniye Ktp.,Ayasofya, nr. 2594, vr. 1b), hem onun görev yaptýðý muvakkithânelerde astronomi dersleri verdiði hem de muvakkithânelerdeki eðitim öðretim dilinin Türkçe olduðu anlaþýlmaktadýr.
(T.D.V.Ýslam Ans. 26/165)