Muhammed b. Kassum Gafiki By: reyyan Date: 09 Temmuz 2012, 18:05:59
Muhammed b. Kassum GAFÝKÝ
Endülüslü göz hekimi.
Muhammed b. Kassum b. Eslem el-Gafiki el- Endelüsi. Kurtuba'ya baðlý Bitrûþ (Pedroche) Kalesi yakýnýndaki bugün Guijo denilen, tarihte yetiþtirdiði hekimlerle ünlü Gafik beldesinden olduðu sanýlmaktadýr. Ýbn Eslem el-Gafiki diye de anýlýr. F. Wüstenfeld'in Gafiki'yi, meþhur eczacý ve tabip Ahmed b. Muhammed el-Gafiki'nin babasý olarak göstermesi mesnetsizdir. Endülüs tarihine dair kaynaklar, Gafik'ten yetiþen birçok âlim ve hekime yer verdikleri halde Ýbn Eslem el-Gafiki'den hiç söz etmezler. Hakkýndaki yetersiz bilgilerden dolayý týp tarihçilerinden L. Leclerc ve J. Hirschberg onun VI. (XII.) yüzyýlda yaþamýþ olacaðýný söylemiþler, Hattabi de onlarýn bu görüþünü benimsemiþtir. Fakat Gafiki üzerine doktora tezi hazýrlayan Hasan Ali Hasan, çaðdaþý ve kendisi gibi bir göz hekimi olan Ýbn Ebu Usaybia'nýn 643 (1245) yýlýnda tamamladýðý ünlü eserinde ona yer vermemesinden hareketle Gafiki'nin VII. (XIII.) yüzyýlýn ikinci yarýsýnda yaþamýþ olabileceði sonucuna varmýþtýr. Ne var ki Ýbnü'l-Ebbar el-Kuzaf (ö. 658/ 1260), Lisanüddin Ýbnü'l-Hatib el-Gýrnati (ö. 776/ 1374) ve Ahmed b. Muhammed el-Makkari (ö. 1041/ 1631) gibi tarihçiler baþta olmak üzere Gafiki'den sonra yaþayan ilim adamlarýnýn eserlerinde de onunla ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmaz. Dolayýsýyla Gafiki'yi ancak kendi kitabý vasýtasýyla tanýmak mümkündür, Onun zamanýmýza kadar gelen tek eseri, göz hastalýklarý konusunda yazdýðý el-Mürþid fi'l - kühl'dür. Eserin 991 (1583) istinsah tarihli yazmasýnýn mukaddimesinden edinilen bilgiye göre Gafiki tahsilini Kurtuba'da yapmýþ, týp bilgisini Huneyn b. Ýshak, Ali b. Ýsa el-Kehhal, Ammar b. Ali el-Mevsýli, Zehravi ve Ýbn Sina gibi meþhur hekimlerin eserlerini okuyarak ve uzun yýllar çalýþtýðý Kurtuba'daki kendi tecrübeleriyle elde etmiþtir. Kitabýný, zamanýnda göz hastalýklarýyla ilgili teorik ve pratik bilgileri içeren bir kaynak bulamadýðý için yazdýðýný söyler.
292 yaprak, ilk ve son sayfalarý eksik olan el-Mürþid fi'l-kühl altý bölümden (makale) oluþmakta, her bölüm muhtelif bablara, bunlar da "fasýl" ve "ders' baþlýklarýyla alt bölümlere ayrýlmaktadýr. Birinci bölüm Hipokrat'ýn hekimlere tavsiyeleri ve týbbýn önemiyle baþlayýp týpta teori ve pratiðin yerine dikkat çektikten sonra gözün anatomisi, saðlýðý, hastalýklarýnýn tedavisi ve cerrahisi hakkýnda bilgi vererek sona ermekte, ikinci bölümde de gözün parçalarý, sinir ve damarlarý, bunlarýn yapýlarý ve görme olayýnýn nasýl meydana geldiði anlatýlmaktadýr. Üçüncü bölüm genel týp konularý hakkýnda bilgi içermektedir. Dördüncü bölüm genel olarak hastalýklar, sebepleri ve birbiriyle olan iliþkileriyle genel göz hastalýklarýna ayrýlmýþtýr. Beþinci bölümde yedi sýnýfa ayrýlan göz ilaçlarý, bunlarýn hazýrlanýþý ile göz için zararlý ve faydalý renklerden, altýncý bölümde de sadece göz hastalýklarýndan bahsedilmektedir. Bu bölümde müellif, önemli göz hastalýklarýyla, çocuklarda görülen göz hastalýklarýndan, gözün tabakalarýna göre yetmiþ yedi çeþit hastalýktan ve bunlarýn ilaçlarýndan söz etmekte, son olarak da yirmi beþ adet göz cerrahisi aletini þekilleriyle birlikte tanýtmaktadýr.
Gafiki ve eserini ilk defa ilim âlemine tanýtan F. Wüstenfeld ve L. Leclerc olmuþtur. Ardýndan J. Hirschberg, yardýmcýlarýna eserin baþ ve son kýsýmlarýný tercüme ettirdi. Bu konuda daha geniþ ve deðerli bir çalýþmayý Max Meyerhof yaptý. Eserin büyük bir bölümünü, özellikle asýl göz hekimliðiyle ilgili altýncý makalesini Mahmud Sýdki'nin yardýmýyla Fransýzcaya çevirip bunu Ýspanya'da yapýlan XIV. Uluslararasý Göz Týbbi Konferansý münasebetiyle ve Kuzey Ýspanya ilaç Laboratuarlarý'nýn (CUSI) isteði üzerine eserin tamamýnýn bir özetiyle birlikte yayýmladý. Daha sonra Cezayirli hekim Said eþ-Þeybani, göz týbbýna dair Ýtalya'da verdiði bir konferansta Gafiki hakkýnda önemli bilgiler sundu. Son olarak Hasan Ali Hasan, Madrid Üniversitesi Týp Fakültesi'nde Ýspanyolca olarak hazýrladýðý doktora tezinin özetini "Týbbü'l uyun inde'l Arab: Ýbn Eslem el-Gafiki" baþlýðýyla Arapça bir makale olarak yayýmladý; daha sonra da Gafiki'nin eserinin tahkikli neþrini yaptý
Gafiki'nin eseri, Batýlý araþtýrmacýlar tarafýndan o devrin Doðu ve Batý Ýslam medeniyetlerinde tanýnan bütün oftalmoloji bilgilerinin bir özeti olarak kabul edilir. Ancak Endülüs'te kaleme alýnan göz tabetiyle ilgili en dikkate deðer eseri teþkil etmesine raðmen orijinaliteden yoksun, geniþ bir deneme mahiyetinde olduðu da ileri sürülmüþtür. Fakat müslüman hekimlerin göz týbbý üzerine yazdýklarý bütün eserler henüz karþýlaþtýrmalý biçimde ele alýnmadýðýndan bu konuda söylenenlerin gerçeði tam anlamýyla yansýtmasý mümkün deðildir. el-Mürþid fil - kühl'ün, iþlediði genel týp konularýnýn yanýnda asýl temasýný oluþturan göz tabetine yaptýðý hizmeti çeþitli açýlardan deðerlendirmek gerekir. Her þeyden önce Gafiki'nin. göz patolojisinin genel patolojiyle olan baðlantýsýný tesbitte modern týbba öncülük ettiði söylenebilir.
Gafiki, çocuklarda rastlanan göz hastalýklarýný ayrý bir bölümde incelemesi, ilaçlarýn terkibindeki maddelerin ölçülerine ve göz saðlýðý için en baþta saðlýklý beslenmeye dikkat çekmesi, tedavi metotlarýna birçok alternatif getirmesi ve göz cerrahisi aletlerinin geliþmesine yaptýðý katký ile göz hekimliðine büyük hizmetlerde bulunmuþtur; kitabý, bu konuda Ýslam dünyasýnda yapýlmýþ çalýþmalarýn en önemlilerinden biri ve en geniþidir.
(T.D.V.Ýslam Ans. 12/281-282)