Numan Usta By: hafiza aise Date: 28 Haziran 2012, 17:18:10
Türkiye’nin ilk iþçi milletvekili: Numan Usta
Ali Þükrü ÇORUK • 63. Sayý / TARÝH
Türkiye’de iþçi sýnýfý etrafýndaki siyasal faaliyetler 1908 yýlýnda ilan edilen II. Meþrutiyet sonrasýna rastlamakla birlikte, iþçi kökenli ilk milletvekilinin Meclis’e girmesi Mütareke döneminde gerçekleþmiþti. 1919 yýlýnýn Aralýk ayýnda yapýlan seçimlerle teþekkül eden, 28 Ocak 1920 tarihinde aldýðý Misak-ý Millî kararýyla Türk tarihinde önemli bir siyaset belgesine imza atan son Osmanlý Meclisi’ne giren ilk iþçi milletvekili Numan Usta’ydý.
Orduya baðlý Zeytinburnu Fabrikasý’nda fiþekçi ustabaþýsý olarak görev yapan Numan Usta’nýn Ýstanbul milletvekili seçilerek Meclis’e girmesi kamuoyunda tartýþmalara sebep olmuþtu. Tartýþmalar Numan Usta’nýn adaylýðýný baþvurularýn bitmesine saatler kala telgrafla bildirmesi, Ýttihatçýlar tarafýndan desteklenmesi, sosyalizme olan ilgisinin derecesi üzerinde yoðunlaþmýþtý. Özellikle diðer adaylarýn aksine Numan Usta’nýn hiçbir partiye baðlanmadan ve propaganda yapmadan seçimi kazanmasý soru iþaretlerinin artmasýna sebep olmuþtu. Bu durum Numan Usta’nýn seçimlerde hâlâ etkisi hissedilen ve el altýndan Meclis’e hatýrý sayýlýr temsilci gönderen Ýttihat ve Terakki’nin adamý olduðu ve bu partinin katkýlarý sayesinde milletvekili seçildiði þeklinde yorumlanmýþtý.
Bir kýsým yazarlar ise Numan Usta’nýn milletvekili olarak Meclis’e girmesini olumlu karþýlamýþlar, Ýstanbul gibi “amele sýnýfýnýn” yoðunlukta olduðu bir þehirde bu sýnýfý temsil edecek ve haklarýný “kanun dairesi içinde” arayacak bir milletvekilinin varlýðýný sistem açýsýndan gerekli görmüþlerdi. Bu yaklaþýmda, 1917 yýlýnda gerçekleþen ve tüm dünyayý etkisi altýna alan Rusya’daki iþçi devriminin yýkýcý etkilerinden Türkiye’yi koruma düþüncesi ve mütarekeyle birlikte özellikle Ýstanbul’da görülmeye baþlayan iþçi hareketlerini bir milletvekiliyle de olsa mevcut sistem içinde tutma amacý olduðu açýktý. Nitekim bu durumu Numan Usta’nýn bizzat kendi açýklamalarýnda da görmek mümkün.
Numan Usta kimdir, görüþleri nelerdir?
O zamana kadar kamuoyunda tanýnmayan ve ismi duyulmayan Numan Usta milletvekili seçildikten sonra basýnýn ilgi odaðý oldu. Kendisiyle röportajlar yapýldý ve hakkýnda pek çok yazý yazýldý. Bu röportajlardan birisi 21 Aralýk 1919 tarihli Ýleri Gazetesi’nde yayýnlandý. Ýleri Gazetesi muhabirinin kendisiyle yaptýðý röportajýn baþlangýç kýsmýnda kýsa bir hayat hikâyesi verilir. Kendi aðzýndan verdiði hayat hikâyesine göre Abdülmecid Numan Usta 1884 yýlýnda Kasýmpaþa’da Acýçeþme Mahallesi’nde doðmuþ, ilk ve orta öðrenimini Özel Teþvikiye Mektebi’nde yapmýþtý. 1903 yýlýnda lise tahsilini ve Tophane Sanayi Mektebi’ni bitirdikten sonra 1907 yýlýnda “amele mesleðine” girmiþ ve çeþitli askerî fabrikalarda çalýþmýþtý. Sonradan öðrendiðimize göre Zeytinburnu Fabrikasý’nda çalýþýrken bugünkü Ankaragücü’nün temelini oluþturan iki kulüpten birisi olan ve 1910 yýlýnda kurulan Turan Sanatkârângücü Spor Kulübü’nün kurucularý arasýnda yer almýþtý. Ayrýca ayný yýl kurulan Osmanlý Sanatkârân Cemiyeti’nin de sekreterliðini yapmýþtý. Röportajýn devamýnda iþçilik ve buna baðlý olarak cemiyetçilik yaptýðý dönemde Ýstanbul iþçilerinin durumunu yakýndan tanýmak imkâný bulduðunu söyleyen Numan Usta, Mütareke’nin hemen baþýnda dünyadaki geliþmelere paralel olarak bir grup “amele” arkadaþýyla Osmanlý Mesai Fýrkasý’ný kurmuþlardý. Ancak bu fýrka Damat Ferit’in sadrazamlýðý döneminde kapatýldý. Muhabirin Meclis’te nasýl bir çalýþma yapacaðý konusunda sorduðu soruya verdiði cevabý ise sadeleþtirerek aþaðýya alýyoruz:
“…Meclis-i Mebusan’ýmýzda amelelerin ilk mümessili sýfatýyla bulunduðumu nazarýdikkate alacak ve onlarýn sosyal alandaki geliþmelerini temin ve kapitalistler elinde duçar olduklarý felâketleri ortadan kaldýracak esaslarý müdafaa edeceðim. Bu suretle bütün medenî dünyaya karþý Türkiye’de de hakiki bir sosyalist hareketin baþlamakta olduðunu göstererek amelenin sosyal hayattaki mevkiini güçlendirmeye çalýþacaðým.”
Numan Efendi’nin sözünü ettiði sosyalizm dünyadaki bütün iþçilerin birleþmesini ve ortak hareket etmesini savunan “beynelmilel” yani enternasyonal bir hareket deðildi elbette. Kendisini “Nasyonal Sosyalist” olarak tanýmlayan Numan Efendi her þeyden önce Türkiye’deki iþçilerin haklarýný savunmak ve þartlarýný iyileþtirmek arzusundaydý. Bundan dolayý kendisini o dönemde var olan Türkiye Sosyalist Fýrkasý, Sosyal Demokrat Fýrkasý ve Türkiye Ýþçi ve Çiftçi Sosyalist Fýrkasý’ndan ayrý tutuyor.
“Memleketimizin hal-i hazýrda üç muhtelif sosyalist grubu vardýr. Fakat ben bunlarýn hiçbirine dâhil deðilim. Ben þimdiye kadar amele teþkilâtýyla uðraþtým. Nasyonal bir sosyalistim.”
Millî sosyalist olduðunu vurgulayan ve “ne öðrendimse öz vatanýmda öðrendim, ilim irfan namýna Batý’ya hiçbir þekilde borçlu deðilim” diyen Numan Efendi, Türkiye dýþýndaki iþçi hareketlerini, dolayýsýyla Rusya tecrübesini onaylamýyordu. Her þeyden önce “vatan ve millet” diyen Numan Efendi, toplanacak Meclis’te ülke menfaatlerini gözeteceðini ifade ederek sözlerini bitiriyordu.
Sosyalistlerin Numan Usta’ya tepkisi
Kamuoyu tarafýndan tanýnmayan Numan Usta’nýn alýþýlmadýk bir tarzda milletvekili seçilmesi ve yukarýda bir kýsmýný verdiðimiz açýklamalarý, uluslararasý baðlantýlarý olan Hüseyin Hilmi Bey’in liderliðindeki Türkiye Sosyalist Fýrkasý’ný kýzdýrmýþtý. Tepkilerini 26 Aralýk 1919 tarihli çok sert bir beyanname ile kamuoyuna duyuran fýrka, her þeyden önce Numan Usta’yý sosyalist olarak kabul etmedi. Numan Usta’nýn milletvekili seçilmesini Türkiye’deki sosyalist hareketin bir baþarýsý olarak görmeyen fýrka, onun arkasýnda baþka bir güç olduðunu iddia ediyordu. Bu güç Ýttihat ve Terakki’ydi. Sosyalistlerin ancak iþçi gücüne dayanarak seçimlere girmesi ve mücadele etmesi gerektiðini savunan Fýrka, Ýttihat ve Terakki’nin güdümünde seçim kazanan Numan Usta’yý istifaya davet etti.
Türkiye Sosyalist Fýrkasý’nýn bu sert tepkisine karþý Türkiye Ýþçi ve Çiftçi Sosyalist Fýrkasý Numan Usta’nýn milletvekili seçilmesini iþçilerin Meclis’te temsil edilmesi adýna olumlu buldu. Ancak kendisini tarif etmek için kullandýðý “Nasyonal Sosyalist” ibaresini Sosyalizm prensiplerine aykýrý gördü.
Malta ve Ankara yolunda Numan Usta
Milletvekili seçilmesi kamuoyunda uzun süre tartýþýlan Numan Usta, Ýstanbul’un 16 Mart 1920 tarihinde Ýngilizler tarafýndan iþgal edilmesi ve Meclis’in daðýtýlmasý üzerine Malta’ya sürgüne gönderildi. Sürgüne gönderilmesi Ýttihatçýlarla iliþkili olduðu þayialarýnýn Ýngilizler tarafýndan dikkate alýndýðýný gösteriyordu. Numan Usta’nýn Malta macerasý 25 Mart 1921 tarihinde sona erdi. Ankara’ya davet edilen Usta Birinci Meclis’te Ýstanbul milletvekili olarak görev yaptý. TBMM’de teþkil edilen I. gruba mensup olmakla beraber 1923 yýlýnda yapýlan milletvekili seçimlerinde aday gösterilmedi yahut kendisi aday olmadý. Ýstanbul’a dönünce tulumunu giyerek yine tezgâhýn baþýna geçti ve Barut Ýnhisarý Av Fiþekleri Fabrikasý’nda þef olarak çalýþtý, 1934 yýlýnda da vefat etti. Ýbrahim Alaattin Gövsa’nýn deyiþiyle “iþinde deðerli, iþçiler arasýnda hatýrlý, millet ve memleketi seven, salim düþünceli ve uyanýk bir iþçi” idi. Günümüzde ise ilk iþçi milletvekili olmasýnýn ötesinde pek az kimsenin tanýdýðý birisidir.