Hazini By: reyyan Date: 28 Haziran 2012, 16:39:53
ABDURRAHMAN EL-HAZÝNÝ
(1100-1160 ?)
Astronom ve fizikçi.
Kaynaklarda zaman zaman Ýbn Heysem, Ebu Ca'fer el-Hazin ve Ebu'l-Fazl el-Hazini ile karýþtýrýlan Abdurrahman el-hazini, Bizans asýllý bir köledir. Sahibinin Merv sarayýnda hazin (hazinedar) olmasýndan dolayý el-Hazini nisbesiyle tanýnmýþtýr.
Efendisinin saðladýðý imkânlarla, devrinde mümkün olabilen en iyi eðitimi gördü, özellikle felsefe ve matematik tahsil ederek, bu konuda kendisini mükemmel bir þekilde yetiþtirdi. Daha sonra Melikþah'ýn oðlu Sultan Sencer devrinde (1118-1157) bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen Merv'de, sarayýn desteðiyle çalýþma ve araþtýrmalarýný yürüttü. Hazini'yi ilim dünyasýna tanýtan ve astronomi ile ilgili en önemli ve en güvenilir bir eser olarak kabul edilen Zic'ini Sultan Sencer için hazýrladý yine onun hazinesinde kullanýlmak üzere, kendisine her çaðýn ilmi alet yapýcýlarý arasýnda mümtaz bir mevki kazandýrmýþ olan ''mizanü'l-hikme'' adýný verdiði bir hidrostatik terazi yaptý. Bu terazi sayesinde metallerin ve taþlarýn saf olup olmadýklarý, iki elementten meydana gelen alaþýmlarda metallerin karýþma oranlarý bulunabiliyordu. Bu terazi hassasiyet yönünden daha önce yapýlanlardan çok üstündü. Abdurrahman el-Hazini, ayný zamanda riyazet yolunu takip eden dindar bir kimseydi; bir derviþ gibi giyinir, çok az yer ve evinde tek baþýna yaþardý. Bir defasýnda Sultan Sencer, 1000 dinar ihsanda bulunur. Fakat o cebinde 10 dinar olduðunu ve bunun da kendisine uzun süre yeteceðini söyleyerek bunu kabul etmez.
Öðrencilerinden yalnýz, Hasan es Semerkandi'nin adý bilinmektedir. Hayatý hakkýnda fazla bilgiye sahip olamadýðýmýz Abdurrahman el -Hazini'nin, yapmýþ olduðu çok önemli ve deðerli çalýþmalar yeterince incelenip araþtýrýlmýþ deðildir. Kendinden önceki araþtýrmacýlara çok baðýmlýdýr ve özellikle Biruni ve Asfizari'den alýntýlar yapmýþtýr; ancak bu konularda olan derin bilgisi de inkâr edilemez.
ÝLMÝ HÝZMETLERÝ
Ona göre aðýrlýk, cismin bünyesinde bulunan, bir kuvvet olup onun arzýn merkezine doðru hareketine sebep olur ve özgül aðýrlýðýna baðlýdýr. Ýslam dünyasýnda orijinal gözlemler yapmýþ, yirmi astronomdan biri olan Hazini'nin Zic'i, Biruni ve Hayyam'inkilerden sonra kullanýlmaya baþlanmýþ, ondan sonra da Nasurittin et-Tusi, Kutbüttin eþ-Þirazi, Kaþi ve Uluð Bey'in zic'leri kullanýlmýþtýr. Cisimlerin düþmesindeki hýzla, zaman ve mesafe arasýndaki münasebetleri detaylý bir þekilde inceledi. Biruni gibi, o da birçok sývý ve madenlerin özgür aðýrlýklarýný tesbit etti. Bunlarý gösteren cetveller düzenledi. Bunun için özel bir alet yaptý. Mizan (terazi), kantar, ölçü aletleri ve kaldýraçlar hakkýnda ilmi açýklamalarda bulundu. Yazdýðý kitabýnda bunlar, hakkýnda geniþ bilgiler verdi. Miza'ül-Hikme adlý eserinde fiziðin tarihini yazdý.
Dünyanýn merkezine doðru yaklaþtýkça suyun daha fazla yoðunluða sahip olduðunu ileri sürdü. Bu konuda deneyler yaptý. Ayný, hipotezi Batýlý bilgin Roger Bacon (1214-1294) 100 sene sonra kadar geniþletti. Selçuklu ülkesinin enlem ve boylamlarýný hesapladý. Birçok yerlerin kýblesini tesbit etti. Dirayetli bir tabiat bilgini ve fizikçi olan Hazini, mizan, kapan, mantar, karastum denilen teraziler üzerinde uzun boylu çalýþmalar yaptý. Teraziyi dâhiyane bir ölçü haline getirdi ve ona el- Mizan'ül Cami adýný verdi. Bu hususlarý içine alan kitabýna da ''Kitabü Mizan'il Hikme'' ismini koydu.
Ünlü ilim tarihçisi Aldo Mieli, Biruni'nin ve Hazini'nin yapmýþ olduklarý katý maddelerin yoðunluk tespitlerini modem deðerlerle þöyle mukayese etmektedir:
Madde Biruni'ye göre Hâzini'ye göre Modern ölçüm
Altýn 19.26 19.05 19.26
Demir 7.82 7.74 7.79
Bakýr 8.92 8.83 8.85
Yakut 3.75 3.60 3.52
Zümrüt 2.73 2.62 2.73
Kuvarts 2.53 2.58 2.58
Kalay 11.40 11.29 11.35
Ýnci 2.73 2.62 2.75
Yine Hazini, yoðunluklarý ölçmek için aerometre kullandý. Sývý maddelerin yoðunluðunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki aðýrlýklarýný hesaplamak için hikmet terazisi denilen beþ kefeli teraziyi geliþtirdi.
Hazini havanýn aðýrlýðýnýn bulunduðunu ve ölçülebileceðini ortaya koymakla, Toriçelli'den önce meseleyi ele almýþ ve incelemiþ olmaktadýr. Hazini, sývýlar gibi havanýn da bir aðýrlýðý ve kaldýrma kuvveti bulunduðunu ve hava içinde bulunan cismin aðýrlýðýnýn, kaldýrma kuvveti sebebiyle azalmýþ olduðunu ve cismin noksanlaþan bu aðýrlýðýnýn, havanýn kesafetine(yoðunluðuna) göre deðiþeceðini söyledi. Arþimed kanununun sadece sývýlar için geçerli olmadýðýný, gazlar için de söz konusu olduðunu ve bunun bütün sývýlar için böyle olduðunu ifade etti. Hazini'nin bu ve benzeri ilmi araþtýrmalarý, barometrenin (basýnç ölçme aleti) keþfedilmesinde temel teþkil etmiþtir. Böylece o, Toriçelli, Paskal, Boyle ve bazý diðer batýlý bilim adamlarýna öncülük etmiþ oldu ve Akýþkanlar Mekaniði ilmini kurdu. .
Hazini, ýþýðýn kýrýlma prensiplerini de inceledi ve gök küreye temas eden güneþ ýþýnlarýnýn dünyaya doðrudan doðruya dik olarak deðil de kýrýlarak ulaþtýðýný söyledi. Ayrýca, yer çekimi konusu üzerinde araþtýrmalarda bulundu. Birçok ilmi deneyler yaptý ve sonunda bütün cisimlerin yer kürenin merkezine doðru, bir cazibe kuvveti (gravitasyon) ile çekildiklerini gösterdi. Cisimlerin bu çekilme kuvvetinin farklý oluþunu da, düþen cisim ile çekim merkezi arasýndaki mesafeye baðlý olduðunu söyledi. Biruni'nin yaptýðý araþtýrmayý geliþtirerek, kütleler arasýndaki çekim prensibini ortaya koydu. Bu konuyu eserinde þöyle anlatýr: "Kuvvet, hacim, þekil ve âlemin merkezinden uzaklýk bakýmýndan birbirinin ayný olan cisimlerin aðýrlýklarý birbirlerine eþittir. Dünyanýn merkezine muayyen uzaklýktaki aðýrlýðý belli olan her cismin, dünyanýn merkezine olan uzaklýðýnýn farklýlýðýna göre aðýrlýðý da farklýdýr. Dünyanýn merkezine olan uzaklýk arttýkça, aðýrlýk da artar, yaklaþtýkça hafifler. Bu sebeple bir cismin aðýrlýðýnýn diðer cismin aðýrlýðýna nispeti, onlarýn dünyanýn merkezine olan uzaklýklarýnýn nispeti gibidir." Görüldüðü gibi yer çekimini Newton (1665) deðil, ondan beþ yüz elli sene önce yaþayan iki Ýslam âlimi keþfetmiþtir. Hazini vardýðý bütün bu ilmi neticeleri, tamamen ilmi deneyler ve mukayeselere dayandýrýyordu. Bu özelliðinden dolayý Hazini'ye; "Dinamik ve Hidrostatiðin üstadý, öncüsü ve Akýþkanlar Mekaniðinin ve Gravitasyon prensibinin kaþifi" unvanýný vermek gerekir.
Hazinin eserleri, M. Khanikov tarafýndan kýsmen incelenmiþ ve Ýngilizce'ye tercüme edilerek. Amerika'da New Haven'de 1859'da neþredilmiþtir. Eserlerini inceleyen bilim adamlarý hayranlýklarýný ifade ve itiraf etmekten kendilerini alamamýþlardýr. Fizik konularýndaki buluþlarý, günümüzün modern üniversitelerinde incelenmekte olup, sahasýna ýþýk tutmaktadýr. Bilim Tarihi otoritelerinin çoðu, Hazini'nin bütün asýrlarýn fizik üstadý olduðunu, Ýbn-i Sina, Biruni ve Ýbn-i Heysem gibi üstatlarýný bu sahada geride býraktýðýný kabul etmektedirler.
Hazini, Mizan-ül-Hikme'sinde, düþmekte olan cismin 'sürati, aldýðý mesafe ve geçen zaman arasýndaki münasebet (iliþki) üzerinde de geniþ inceleme ve araþtýrmalarda bulundu. Onun tespit edip incelediði bu mühim münasebet, çýkan mühim ilmi prensip ve denklemler, batýlý bilim adamlarýna (mesela Galileo, Keppler ve Newton) mal edilmektedir ki, bunun apaçýk bir hata ve yanlýþlýk olduðu ortaya çýkmýþ bulunmaktadýr. Ýþin doðrusu þu ki, Abdurrahman Hazini'nin bu pek mühim eseri orta çaðlarda batý dillerine tercüme edilmiþ, onun ilmi görüþlerinden Avrupa ilim fazlasýyla istifade etmiþlerdir. Bilim tarihçisi G.Sarton, Hazini'nin Mizan-ül-Hikme'sini, ortaçaðlar Ýslam dehasýnýn en önde gelen eseri olarak vasýflandýrýlmakta ve o devir dünyasý için eþsiz bir eser saymaktadýr.
ESERLERÝ:
1. Kitabü Mizanü'l-Hikme, en önemli eseri olup, 1121'de hidrostatik terazisi münasebetiyle kaleme alýnmýþtýr. Terazinin yapýmý, kullanýmý, teorik esasý ve onunla ilgili diðer konularý ihtiva eder. Dört Arapça yazma nüshasý bulunmuþ ve 1940'ta Haydarabad'da basýlmýþtýr. Eser, daha önce Ýngilizceye tercüme edilmiþ (1859) ve ayrýca muhtasar bir Farsça tercümesi Terceme-i Mizanül-Hikme adýyla Tahran'da yayýnlanmýþtýr. Eser, sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Birinci kitap, hidrostatik terazinin geometri ve fizikle ilgili ilkelerini, ikinci kitap, aðýrlýklarýn dengesi ve teraziler hakkýndaki genel bilgileri, üçüncü kitap, metallerle deðerli taþlarýn ve diðer cisimlerin özgül aðýrlýklarýnýn nasýl bulunacaðýný, dördüncü kitap, yukarýdaki konularda Arkhimides, Menelaus, Ebu Bekir er-Razi ve Hayyam tarafýndan ortaya konulan geliþmeleri, beþinci ve altýncý kitaplar, terazinin parçalarýný, yedinci ve sekizinci kitaplar ise, hidrostatik teraziler üzerinde yapýlan deðiþiklikleri, diðer özel teraziler ile ilgili bilgileri ve birçok tablo ve diyagramý ihtiva etmektedir.
Bu eser, ortaçaðda yazýlan en ünlü mekanik kitaplarýndan biridir; ancak terazi ve baskül yapýmcýlan, terazi kullanan tüccarlar ve kontrol memurlarý için bir el kitabý olmaktan öte gidememiþtir. Çünkü onu takip eden baþka çalýþmalar yapýlmamýþ ve bu bilim dalý geleneksel ilimler arasýnda geliþemeyip kaybolmuþtur.
2- Ez-zicü'l-mu'teberu's-Senceri es-Sultani. Eserin bir nüshasý Vatikan Sarayý'nda, diðer bir nüshasý British Museum'da, bir ''seçmeler'' nüshasý, da Tahran Sipehsalar medresesi kütüphanesinde bulunmaktadýr. Ayrýca Süleymaniye Kütüphanesi'nde bizzat Hazini'nin Vecizü'z-zic adýyla yaptýðý özetin bir nüshasý vardýr. Hazini, bu eserinde, gezegenlerin gözlenebilen ve hesaplanan durumlarýný karþýlaþtýrmýþ, aralarýndaki 'birbirine uymayan noktalarý tesbit etmiþtir: Eserdeki tablolarda, 1130 yýlý dolaylarýnda, Yýldýzlarýn gökyüzündeki konularý ile Merv þehrinin enlemi bulunmakta, ayrýca takvim bilgileri, mübarek günler, hükümdar ve peygamberlerle ilgili tarihler de yer almaktadýr.
3. Risale fi'l-Alat. Astronomi aletlerine dair bir risaledir.
4- Cami-üt-Tevarih,
5- Kitabün fil-fecriveþ-Þafak,
6- Kitab-üt-Tefhim
(Yeni Rehber Ansiklopedisi; 9/37-39 )