Fergani By: reyyan Date: 27 Haziran 2012, 03:13:08
FERGANÝ
Abbasiler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarýndan.
Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Kesir el-Fergani.Hayatý hakkýnda yeterli bilgi yoktur. Fergana'da doðduðu sanýlmaktadýr. Klasik kaynaklar isim zincirini farklý biçimlerde verirler. Mesela Ýbnu'n-Nedim sadece Muhammed b. Kesir, Ýbn Ebu Usaybia da Ahmed b. Kesir derken Ýbnü'l-Kýfti, Ahmed b. Muhammed b. Kesir ve Muhammed b. Kesir þeklinde baba ile oðul olmak üzere iki ayrý kiþiden söz eder. Batý'da ise Alfraganus diye tanýnmaktadýr. Halife Me'mün, Mu'tasým-Billah, Vasýk-Billah ve Mütevekkil - Alellah dönemlerinde devrin önde gelen astronom ve matematikçileri arasýnda yer alan Fergani'nin devlet hizmetinde mühendis olarak da çalýþtýðý anlaþýlmaktadýr. Nitekim Halife Mütevekkilin emriyle Fustat'ta (eski Kahire) Nil'in su seviyesini tesbit için inþa edilen el-Mikyasü'l-cedid'in (el-Mikyasü'l-kebir) yapýmý onun sorumluluðuna verilmiþtir. Ýbn Hallikan bu olaydan söz ederken adýný Ahmed b. Muhammed el-Karsani þeklinde verir, "Fergani" kelimesi bu metinde hiç þüphesiz ki bir istinsah hatasý sonucu "Karsani" haline dönüþmüþtür.
Ýbn Ebu Usaybia'ya göre Fergani bilgisine oranla fazla baþarýlý deðildir ve baþladýðý hiçbir iþi sonuçlandýramamýþtýr. Ancak burada, Fergani'nin asýl mesleðinin mühendislik olmadýðý ve bu yüzden teorik alandaki bilgilerini pratiðe geçirmekte baþarýsýz kaldýðý söylenebilir. Nitekim Ýbn Ebu Usaybia'nýn anlattýðý aþaðýdaki olay bu hususu doðrular niteliktedir. Rivayete göre Halife Mütevekkil, Samerra yakýnýnda Dicle üzerinde inþa ettirdiði ve kendi adýný verdiði Caferiye þehrinin ortasýndan geçecek bir kanalýn yapým iþini Beni Þakir diye bilinen Muhammed ve Ahmed isimli mühendis kardeþlere havale eder. Bu iki kardeþ, mesleki kýskançlýk yüzünden dönemin en ünlü mühendisi olan Sind b. Ali'yi Baðdat'a göndermek suretiyle Samerra'dan uzaklaþtýrýrlar ve projeyi gerçekleþtirme iþini Fergani'ye verirler. Fakat Fergani'nin yaptýðý büyük bir hesap hatasý sonucu kanalýn baþlangýcýnýn diðer kýsýmlardan daha derin inþa edildiði ve suyun ancak nehrin yükseldiði mevsimde dört ay süreyle akabileceði anlaþýlýr. Projenin gerçekleþmesi için hiçbir harcamadan kaçýnmayan halife durumu öðrenince iki kardeþe çok kýzar ve Sind b. Ali'yi Baðdat'tan getirterek kanalýn durumu hakkýnda kendisinden rapor ister. Sind b. Ali, mühendis kardeþlerin hayatýný kurtarmak için her türlü riski göze alarak projede herhangi bir hesap hatasý bulunmadýðýna dair rapor verir. Ýlkbaharla birlikte nehir yükselince normal olarak kanaldan sular akar ve sularýn çekildiði mevsimde durum ortaya çýkmadan önce de halife öldürüldüðü için olay kapanýr. Ayný olayý anlatan Yakubi ise Fergani'nin baþarýsýzlýðýnýn hesap hatasýndan deðil zeminin taþlýk ve sert olmasýndan kaynaklandýðýný söyler ki bu durum daha makul gözükmektedir.
Fergani'nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Mikyasü'n-Nil'in yapýmý 247 (861) yýlýnda tamamlandýðýna göre bu tarihten sonra vefat etmiþ olmalýdýr.
Eserleri.
1. Cevami'u ilmi'n-nücüm ve usulü'l-harekti's-semaviyye. Fergani'yi Ýslam dünyasýndan çok Batý dünyasýnda üne kavuþturan bu kitap, Batlamyus'un el-Mecisti adlý eserinin bir özeti mahiyetinde olmakla birlikte gerek birinci ve ikinci fasýllarýnda takvimlerle tarihler hakkýnda verdiði bilgiler, gerekse Batlamyus'a karþý ortaya koyduðu bazý itirazlar bakýmýndan ayrý bir öneme sahiptir. Daha önce birçok müslüman astronomun kitaplarý Latinceye tercüme edildiði halde hiçbiri Batý astronomlarý üzerinde Cevami kadar etkili olmamýþtýr. Bunun baþlýca sebebi, þüphesiz eserin muhtevasý gibi sistematiðinin ve üslubunun da mükemmelliðidir. Otuz fasýldan oluþan Cevami'i, Ýbnü'n-Nedim "Kitabü'l- Fusul ihtiyaru'l-Mecisti" adýyla verir. Ýbnü'l-Kýfti ise yukarýda belirtildiði gibi Ahmed b. Muhammed b. Kesir ile Muhammed b. Kesir'in iki ayrý kiþi olduðunu sanarak eseri el-Medhal ila ilmi hey'eti'l-eflak ve harekati'n-nücüm adýyla Ahmed Fergani'ye, Kitabül-Fusul ve Kitabü Ýhtisari'l- Mecisti adlarýyla da iki ayrý eser halinde Muhammed Fergani'ye nisbet eder. Bu durum Cevami'in literatüre çok farklý isimlerle geçtiðini göstermektedir. Nitekim Jacobus Golius tarafýndan 1669 da Amsterdam'da yeni bir Latince tercümesiyle birlikte yayýmlanan Arapça metnin dýþ sayfasýnda Kitab fil-harekati's - semaviyye ve cevami'u ilmin-nücüm, iç sayfasýnda ise Kitab fi usu'li- ilmin nücum adýnýn verildiði görülmektedir. Eser Batý dünyasýnda kýsaca Elementa astronomica ismiyle bilinmektedir. Cevami'in çeþitli bölümlerinde Arap, Suriye, Roma, Ýran ve Mýsýr takvimleri; dünyanýn uzaydaki konumu ve hareketleri, ekliptik eðilim; meþhur ülke ve þehirler, yeryüzü ölçümleri, güneþ, ay, yýldýzlar ve gezegenlerin konumu ve hareketleri; yýldýzlarýn ve ayýn durumlarý; ayýn safhalarý; güneþ ve ay tutulmasý gibi çeþitli konular ele alýnmýþtýr. Tamamen tasviri ve matematik dýþý olan Batlamyus astronomisinin kapsamlý bir dökümünü veren Cevami' iyi bir sistematiðe sahiptir. Ancak Batýdaki tercümelerinin ilk baskýlarýnda bazý rakamsal deðer farklarý mevcuttur. Cevami'in Latince'ye, biri 1134'te Ýspanyalý Johannes (Johannes Hispalensis), diðeri 1175'te Cremonalý Gerard (Gherardo Cremonese) tarafýndan olmak üzere iki ayrý tercümesi yapýldý ve bunlarýn ilki üç defa, ikincisi bir defa basýldý. Ayrýca eser XIII. yüzyýlýn ortalarýnda J. Anatoli tarafýndan Ýbraniceye çevrildi. Jacob Cristmann bu tercüme ile Ýspanyalý Johannes'in Latince tercümesini birleþtirerek 1590'da Frankfurt'ta yayýmlarken Jacobus Golius eseri yeniden Latinceye çevirip Arapça metniyle birlikte yayýmlamýþtýr. Son olarak da Fuat Sezgin J. Goliusun yayýmýndan bir týpkýbasým gerçekleþtirmiþtir (Frankfurt 1986). Fergani'nin kitabýnýn Ortaçað Avrupasý'nda astronomi ilminin geliþmesine ne ölçüde tesir ettiðini anlayabilmek için onun kütüphanelerdeki Latince yazmalarýnýn bolluðuna dikkat etmek ve Pierre Duhem'in Le Systeme du monde adlý eserinin III. ve IV. ciltlerine göz atmak yeterlidir. Hiç þüphesiz Cevami', XII. yüzyýldan itibaren XV. yüzyýlýn sonlarýna kadar Avrupa'da astronomi alanýndaki çalýþmalar için vazgeçilmez bir kaynak olmuþ ve özellikle Batlamyus'un astronomik sistemi onun vasýtasýyla yayýlmýþtýr. Mesela XIII. yüzyýlda Paris peripatetik ekolünün ünlü bilginlerinden olan Robert Grosseteste'nin Summa philosophiae adlý eserinde Batlamyus'a yapýlan atýflar bütünüyle Cevami'den aktarýlmýþtýr. Ayný þekilde XIII ve XIV. yüzyýllarda Ýtalyan astronomlarýnýn temel kaynaðý yine Fergani'nin eseridir ve mesela Ristoro d'Arezzo'nun, Batlamyus'un kitabýný tanýmadýðý halde Della composizione del mondo adlý çalýþmasýnda ona yaptýðý göndermeler de tamamen Cevami'a dayanmaktadýr; Dante'nin Convivio'da açýkladýðý astronomiyle ilgili düþüncelerinin kaynaðý da yine bu eserdir. Batý'da bu kadar etkili olmasýna karþýlýk Ýslam dünyasýnda Cevami' ile pek ilgilenilmemiþ ve üzerinde fazlaca bir çalýþma yapýlmamýþtýr. Eseri sadece Ebu's-Sakr el-Kabisi (ö. 356/ 967 ?) tarafýndan yazýlan bir tek þerhi bilinmektedir
2. el-Kamil fi sanati'l- usturlab. Geometri, yýldýz hesaplarý, usturlap ve matematik teorilerinden bahseder. Çeþitli yazma nüshalarý mevcuttur
3. 'Ýlelü Zîci'l - Harizmi. Bugün elde bulunmayan kitapta Fergani'nin, Harizmi'nin hesaplarýný açýkladýðý bilinmektedir; Biruni bu eserden faydalandýðýný belirtir. Fergani'nin bunlardan baþka
4-Cedvelü'l- Fergani,
5-Amelü'l- ruhamat,
6-Ýlmü'l-hey'e gibi eserleri de kaleme aldýðý kaydedilmektedir.
(T.D.V. Ýslam Ans. 12/ 377-378)
Fergani, Batlamyus ve diðer bazý astronomlarýn aksine kainatta boþluðun olmadýðýna inanýr. Fergani bununla þunu kastediyordu; Bütün yeryüzü ve gökyüzü varlýklarý birbirleriyle ilgili ve baðlýdýr, arada boþluk yoktur; bu, herhangi bir gezegenin yere en yakýn olduðu noktanýn kesiþmesi demektir.Demek ki gezegenler arasýnda boþluk yoktur
(ÝslamdaBilim ve Teknoloji Tarihi. Doç. Dr. M.Bayraktar)
Fergani, güneþin de kendine göre hareketli olduðunu, ilim tarihinde ilk defa keþfeden alimdir. Kendi devrine kadar gök cisimlerinin hareketi biliniyordu. Ancak güneþin de bir yörüngesi bulunduðunu, kendi etrafýnda batýdan doðuya doðru döndüðünü ilk defa Fergani tespit etti. Ayrýca 41 sene devam eden astronomi incelemelerinde enemler arasýndaki mesafeyi de hesapladý.
Fergani, güneþ tutulmasýný önceden tespit eden bir usul de buldu. Bu usulle 842 senesinde bir güneþ tutulmasý olacaðýný önceden tespit etti ve o gün bu konuda rasatlarda bulunup incelemeler yaptý. Dünyanýn yuvarlak olduðu konusunda yeni deliller gösterdi.
Ahmet Fergani, zamanýnda Ýslam aleminde hasib, yani matematikçi olarak da tanýnmýþtý. Bilindiði gibi astronomi çalýþmalarý matematiðe dayanmaktadýr. Eserlerinden, bu alanda da söz sahibi olduðu görülmektedir. Fergani'nin derin bilgiye sahip olduðu diðer bir saha da coðrafyadýr. Matematiki coðrafya alanýnda çalýþmalar yaptý. Bu saha o devirde astronominin bir dalý sayýlýyordu. Fizik ve mekanik konusunda da Fergani'nin çalýþmalarý vardýr. Çizimini kendi hazýrladýðý ve yapýmýna nezaret ettiði Nil Nehri sularýnýn hýzýný ve seviyesini ölçen Mikyas-ül-Cedid adlý bir alet yaptý.
Ahmed Fergani, halife El-Me'mun'dan baþlayarak El-Mütevekkil zamanýna kadar El-Cezire'de yaptýðý araþtýrmalar, yazdýðý eserler ve bulduðu ölçüm aletleriyle zamanýn önde gelen alimleri arasýnda yer aldý. Onun astronomi, matematik, coðrafya ve mekanik sahasýndaki çalýþmalarý bu ilim dallarýnýn geliþmesine önemli ölçüde yardýmcý oldu. Onlarýn temellerini güçlendirdi ve yeni geliþmelere yol açtý. Daha sonraki devirlerde ayný konularla ilgilenen alimler, Fergani'nin eserlerinden istifade ettiler. Fergani'nin tesirleri o devirdeki bütün Türkistanlý alimlerin üzerinde görülmektedir.
Fergani'nin tesiri, Avrupalý bilginler üzerinde de görülmektedir. Latince'ye tercüme edilen eserleri, asýrlarca Avrupa üniversitelerinde okutuldu. Hazýrladýðý zicler, Fransýz matematikçisi D. Alembert ve Laplance'nin en çok faydalandýðý eserler arasýnda yer aldý.
Fergani'nin astronomi ile ilgili eserlerinden altýsý günümüze kadar ulaþabilmiþtir. Bu eserlerin en önemlisi Cevamiu ilm-in Nücum vel-Hareketi's-Semaviyye'dir. Gök cisimlerinin hareketiyle ilgili bir astronomi kitabý olan bu eserin yazma nüshasý Oxfort, Paris, Kahire ve Amerika'da Pirinceton Üniversitesi Kütüphanesinde bulunmaktadýr. Diðer eserleri þunlardýr:
(Yeni Rehber Ansiklopedisi;7/159-160 )