Ebul Vefa El-Buzcani By: reyyan Date: 27 Haziran 2012, 03:02:31
EBU'L VEFA EL-BÛZCÂNÝ (ö. 388/998)
Trigonometri ilminin kurucusu.
Ebü'l-Vefa' Muhammed b. Muhammed b. Yahya el-Büzcani .Ýslam matematik ve astronomi âlimlerinin önde gelenlerinden olup "mühendis" ve 'hâsib" lakaplarýyla da tanýnýr; hayatý hakkýnda fazla bilgi yoktur. Horasan'da Herat'la Niþabur arasýnda yer alan Büzcan kasabasýnda (bugünkü Türbet-i Cam) 1 Ramazan 328'de (10 Haziran 940) doðdu ve 388'de (998) Baðdat' ta öldü; bazý kaynaklarda ölüm tarihi 387 (997) olarak geçmektedir. Matematik alanýnda temel bilgileri amcasý Ebu Amr el-Mugâzili ve dayýsý Ebu Abdullah Muhammed b. Anbese'den öðrendi. Daha sonra Baðdat'a giderek devrin tanýnmýþ âlimlerinin yanýnda tahsilini tamamladý ve Baðdat'ta ders vermeye, matematik ve astronomi alanýnda araþtýrmalar yapmaya baþladý. Özellikle rasatlarýnýn çoðunu burada Büveyhi emirlerinden Ýzzüddevle Bahtiyar b. Muizzüddevle döneminde gerçekleþtirdi. Bu konuda görüþlerinden faydalanmak için Birüni ile mektuplaþýyordu; bu sýrada Biruni'nin Harizm'de, Ebu'l-Vefa'nýn Baðdat' ta gözledikleri birküs olayýnýn rasat sonuçlarýný karþýlaþtýrmýþlardý. Ayrýca Birüni bazý eserlerinde onun rasatlarýndan söz etmiþtir. Ebu'l-Vefa'nýn, çaðdaþý olan Ebu Ali el-Hububi ile de mektuplaþtýðý ve Hububi'nin üçgenlerin alanýný bulma konusunda ondan bazý formüller istediði bilinmektedir. Ýbn Hallikan'a göre Ebü'l-Vefa meþhur bir matematikçidir (hasib) ve ayrýca geometri ilminde deözellikle kiriþlerle ilgili yeni ve benzeri görülmemiþ buluþlarýn sahibidir. Kemaleddin bin Yunus da onu geometriyi en iyi bilen âlimler arasýnda gösterir.
Trigonometrinin Regiomontanus (ö.1476) tarafýndan kurulduðu hakkýndaki yaygýn kanaatin doðru olmadýðý artýk anlaþýlmýþ bulunmaktadýr. Her ne kadar trigonometriyle ilk defa Me'mun devri âlimlerinden Habeþ el-Hasib el-Mervezi ilgilenmiþse de bu konuyu sistematik bir ilim dalý haline getiren Ebü'l-Vefa' dýr. Bu husustaki çalýþmalarý arasýnda trigonometri teoremlerinin ilk ispatlarýný vermiþ, "zýl" adý altýnda tanjantý, "kutr-ý zýl" adýyla sekantý tarif etmiþ ve trigonometrik fonksiyonlarýn yayýn fonksiyonu olarak 15 dakikalýk adýmlarla hassas cetvellerini gerçekleþtirmiþtir. Kendisinden önce bu alanda çalýþa%n Mervezi'nin cetvelleri, tanjant ve kotanjantý yayýn fonksiyonu halinde vermediði gibi Ebu'l-Vefa'nýnkiler kadar sýhhatli de deðildir.Ebu'l-Vefa, %ve β, toplam ve farklarý 90 dereceden küçük iki yay ve % > β olmak üzere sin (%+β)-sin%+ sin%-+sin (%-β) eþitsizliðini bulmuþ ve sonradan kendi adýyla anýlan bu teoremi kullanýp sin 30' dakikayý sekiz ondalýða kadar doðru olarak sin 30' = 0,00872653672 þeklinde hesaplamýþtýr... bazý küresel üçgen problemlerinin çözümü için de çeþitli metotlar geliþtirmiþtir. Büyük harfler açýlarý, küçük harfler kenarlarý ve A dik açýyý göstermek üzere bir küresel dik üçgende tg c ÷ tg C =sin b, tg b ÷ tg B= sin c, eþitliklerini bulmuþtur. Bunlarýn yanýnda eðik açýlý küresel üçgenler için sinüs teoremini de ispat etmiþtir. Parabolün nokta nokta çizimi için yeni bir metot geliþtiren Ebu'l-Vefa'nýn ayrýca geometrik çizimlerle ilgili kýsmen Hint modellerine dayanan bazý önemli çalýþmalarý da vardýr. Pergelin bir tek açýklýðýyla daire içine kare çizimini ve verilen bir kare içine eþkenar üçgen çizimini ilk defa Ebu'l-Vefa yapmýþtýr. Ayrýca düzgün çokyüzlüler problemiyle uðraþmýþ, yedi ve dokuz kenarlý düzgün çokgenlerin yaklaþýk çizimlerini vermiþtir. Onun cebir ve denklemler teorisine de çeþitli katkýlarý vardýr ve özellikle x üzeri 4 + px üzeri 3= r denkleminin çözümünü iki parabolün ara kesitini alarak bulmasý dikkat çekicidir.
Ebu'l-Vefa'nýn astronomi çalýþmalarý arasýnda büyük önem taþýyan orijinal rasatlarla tespit ettiði yeni parametreler asýrlar boyunca kullanýlmýþtýr. el-Mecisti adlý eserinde Danimarkalý astronom Tycho Brahe'den (ö. 1601) çok önce ayýn deðiþimini de (tadil, varyasyon) incelemiþ ve Ebu Nasr Ýbn Irak'ýn eserlerini bazý noktalarda tenkit etmiþtir. Bu konudaki görüþleri ve tanjantla ilgili buluþlarýnýn orijinalliði XIX. yüzyýldan beri ilim tarihçileri arasýnda tartýþýlmaktadýr. Astronomiye yaptýðý büyük katkýlardan dolayý ayýn bir kraterine onun adý verilmiþtir.
Eserleri:
Ýbnü'n-Nedim'in el-Fihrist'inde ayrýntýlý bir listesi bulunan eserlerinin bir kýsmý kaybolmuþ, bir kýsmý da henüz incelenmemiþtir. Öklid ve Diophantus'un çalýþmalarý hakkýndaki yorumlarýyla kendi orijinal buluþlarýný ihtiva eden kitabý ve Ebu Ca'fer el-Harizmi'nin Cebir kitabýna ait þerhi kaybolanlar arasýndadýr. Mevcut eserlerinin baþlýcalarý þunlardýr:
1. ez-Zicü'þ-þamil. Çeþitli yazma mecmualarý arasýnda birçok nüshasý bulunan eser, Tokatlý Seyyid Hasan b. Ali el-Kümnâti tarafýndan ez-Zi'cü'l-kâmil adýyla þerh edilmiþ ve Çelebi Sultan Mehmed'e ithaf edilmiþtir, Süleymaniye Kütüphanesi'nde bir yazmasý bulunan bu þerhin baþka bir nüshasý da Paris Bibliotheque Nationale'de (nr. 2530) kayýtlý olan kitabýn sonundadýr. Esirüddin el-Ebherî de bu esere bir þerh yazmýþtýr.
2. Kîtab fîmâ yehtâcü ileyhi'l-küttab ve'1-'um- mâl min ilmi'l-hisab. Kâtiplere ve vergi memurlarýna yardýmcý olmak üzere 961'de Büveyhiler'den Adudüddevle adýna kaleme aldýðý bu kitap, her birine menzil adý verilen yedi bölümden oluþmuþtur: bu sebeple esere Kitabü Menzilü's-Seb' de denilmektedir. Her bölümü yine yedi babdan meydana gelen kitapta doðu Ýslam ülkelerinde tüccarlar, kâtipler ve vergi memurlarýnýn hesaplarýnda kullandýklarý metotlar sistematik olarak düzenlenmiþ, bayaðý kesirlerin çözümü için orijinal ve pratik bir metot geliþtirilmiþtir. (10a + b) (10a+c) þeklindeki bir hesabýn nasýl yapýlacaðýný gösteren müellif, burada muhtemelen Hint matematiðinin de tesiriyle negatif sayýlarý "deyn" (borç) adý altýnda kullanmýþtýr. Bu eser Ahmed Selim Sâidan tarafýndan Ýlmü'l- hisabi'l- Arabî adlý kitabýnýn içinde neþredilmiþtir.
3. Kitab fima yehtacü ileyhi's-sani min a'mai'l-hendese. 990'da telif edilen, iki ve üç boyutlu birçok çizimin yer aldýðý eser zanaatkârlar için hazýrlanmýþ bir tür geometri kitabýdýr. Çizimlerin bir kýsmý Öklid, Archimedes, Ýskenderiyeli Heron, Theodosius ve Pagpus'tan alýnmýþ olmakla birlikte verilen örneklerin çoðu orijinaldir. Bu eserin Uluð Bey'in Kütüphanesi için istinsah edilmiþ çok güzel bir nüshasý Süleymaniye Kütüphanesi'nde olup, A. Krasnova tarafýndan Rusça'ya çevrilmiþtir. Kitabýn iki ayrý Farsça tercümesi bulunmaktadýr ve bunlardan birinin önemli bir bölümünü Woepke Fransýzcaya çevirmiþtir. Ayrýca Salih Ahmed el-Ali'nin yayýmladýðý (Baðdad 1979) eserin biri Kemaleddin Ýbn Yunus (Arapça), diðeri Muhammed Bakýr Yezdi (Farsça) tarafýndan yapýlan iki de þerhi vardýr.
4. el-Mecisti (Kilabü'l-Kamil). Tamamý günümüze ulaþmayan eser, muhtemelen þimdiye kadar ele geçmemiþ olan ez-Zicü'l vazýh adlý kitabýnýn ayný veya bir kýsmýdýr. Eksik bir nüshasý Bibliotheque Nationale'de bulunan kitabý L. A. Sedillot kýsmen Fransýzca'ya çevirmiþ, Carra de Vaux da bir makalesinde inceleyerek tahlil etmiþtir. XIX. yüzyýlýn baþlarýna kadar Ptolemaios'un Almagest'inin bir tercümesi sanýlan el-Mecisti'nin yapýlan incelemeler sonucunda orijinal ve önemli bir çalýþma olduðu anlaþýlmýþtýr. Kitapta yer alan baþka konularýn yanýnda özellikle astronomi, trigonometri ve ayýn hareketi teorisiyle ilgili kýsýmlar dikkate deðer niteliktedir.
5. Risale fi terkibi adedi'l- vefk fi'l-murabbaat. Kare vefkler üzerine kaleme alýnmýþ bir eserdir.
6. Cevabü Ebi'l- Vefa' Muhammed b. Muhammed el-Büzcani ammâ seelehü'l-fakih Ebu Ali el-Hasan b. el-Haris fi mesahati'l-müselles. Ebu'l-Vefa'nýn, Ebu Ali el-Hubabi nin üçgenlerin yüzeyini hesaplamak için kendisinden istediði formülle ilgili cevabýndan ibaret olup týpkýbasýmý S. Kenedy ve Mustafa Mevaldi tarafýndan Mecelletü Tarihi'l- ulumi'l- Arabiyye adlý dergide Ýngilizce ve Arapça tahliliyle birlikte yayýmlanmýþtýr.
(T.D.V. Ýslam Ans. 10/348-349)