Ebheri By: reyyan Date: 27 Haziran 2012, 02:57:53
EBHERÎ
Filozof, astronomi ve matematik
Esirüddi el-Mufaddal bin Ömer es-Semerkandi el-Ebherî. Hayatý hakkýnda yeterli bilgi yoktur. Aslen Semerkant'lý bir aileye mensup olan Ebherî Musul'da doðdu. Bazý kaynaklar da bu nisbe yanlýþ olarak Ebehrî þeklinde geçmektedir. Bu arada çaðdaþ Ýranlý yazarlardan birçoðu, Ebherî nisbesine dayanarak onun Zencan ve Ýsfahan'a baðlý iki Ebher'den birinde doðmuþ olduðunu iddia eder; ancak modern kaynaklarýn bazýlarýnýn kaydettiði gibi bizzat Ebherî'nin Semerkand nisbesini kullandýðý dikkate alýnýrsa ailesinin aslen Semerkant'lý olduðu anlaþýlýr. Seyfü'l-gullab müellifi Muhammed Fevzi ise Ebherî nisbesinin üç ayrý anlamý bulunduðunu belirterek bunlarý bir beldeye mensup olma, bir kabileye mensup olma ve "Beyazîde" olduðu gibi bir niteliði belirtme þeklinde sýraladýktan sonra Ebherî nisbesinin beldeye deðil kabile ye mensubiyet ifade ettiðini söyler; ona göre Esîrüddin Ebher kabilesine mensuptur. Mehmet Sadettin Aygen Büyük Filozof Esirüddin Ebherî adlý eserinde, Ebherî'nin Afyon ilinin Çay ilçesi yakýnýnda Eber gölü civarýndaki Eber köyünden (þimdiki Doðanlý) olduðunu ve türbesinin de orada bulunduðunu iddia ediyorsa da þimdilik bu iddia "ebher" ile "eber" kelimeleri arasýndaki ses benzerliðinin ötesinde bir anlam taþýmamaktadýr.
Ebherî ilk tahsilini Musul'da yaptý, daha sonra Horasan ve Baðdat'a giderek öðrenimini tamamladý. 0 dönemin en ünlü bilginlerinden olan Kemaleddin Ýbn Yunus'un talebesi, Ýbn Hallikan'ýn da hocasý oldu. Bir süre Musul sarayýnda himaye gördü; 625'te (1228) Musul'dan Erbil'e geçerek oraya yerleþti. Ebheri ayrýca Anadolu'ya da seyahatlerde bulunmuþ, buradaki Türk beylerinin saraylarýnda aðýrlanmýþ, ilim ve kültürün geliþmesine ve ilim adamlarýna büyük deðer veren beylerin teþvik ve destekleriyle felsefe ve müsbet ilimler alanýnda dersler vermiþtir. Ölümüyle ilgili olarak kaynaklarda 661 (1263) ve 663 (1265) gibi farklý tarihler zikredilmektedir.
Eserleri: Felsefe ve Mantýk
Felsefede Farabi ve Ýbn Sina geleneðinin XIII. yüzyýldaki en baþarýlý temsilcilerinden olan Ebherî, özellikle Hidâyetü'l-hikme ve Ýsügüci adlý eserleriyle Ýslam dünyasýnda pek az bilgine nasip olacak derecede büyük bir üne kavuþmuþtur. Bu iki eserin ortak özelliði, asýrlarca medreselerde ders kitabý olarak okutulmalarý ve üzerlerine birçok þerh ve haþiyenin yazýlmýþ olmasýdýr.
1- Hidayetü'l-hikme. Klasik Ýslam felsefesinin problemleri üzerinde bir çalýþma olan eser mantýk, tabiiyyat ve ilahiyyat þeklinde üç ana kýsma ayrýlmýþtýr. Muhtelif baskýlarý bulunan bu kitabýn Ýstanbul baþta olmak üzere dünyanýn birçok yerinde yazma nüshalarý vardýr. Esere ne kadar çok deðer verildiði, üzerine yazýlan þerh ve haþiyelerden anlaþýlmaktadýr. Bunlarýn en meþhurlarý; Kadý Mir Hüseyin b. Muinüddin el-Meybedi (el-Meybüdi) el-Hüseyni ile (Ö. 880/ 1475) Sadreddin-i Þirazi (Ö. 1050/1640) tarafýndan yapýlanlardýr. Özellikle Kadý Mir þerhine birçok haþiye yazýlmýþtýr. Bu haþiyelerin en önemlileri arasýnda Muslihuddin-i Lari (ö. 979/ 1572), Nasrullah b. Muhammed el-Halhali, Lütfullah b. Ýlyas er-Rûmi (ö. 929/ 1522), Pir Muhammed b. Alaeddin Ali el-Fenari ve Emir Fahreddin el-Esterabadi (ö. 1040/ 1630) gibi ünlü bilginlerin haþiyeleri zikredilebilir. Bunlardan Lari'nin haþiyesi üzerine Ýsmail Gelenbevi (ö. 1205/1791) bir talikat yazmýþtýr. Hidayetü'l - hikme'nin diðer önemli bir þerhi de Mevlanazade Ahmed b. Mahmud el-Herevi elHarziyanî'ye aittir. Bu þerh mantýk kýsmý hariç eserin son iki bölümü üzerine yapýlmýþtýr. Mevlanazade'nin þerhine de birçok haþiye yazýlmýþtýr. Bunlardan kayda deðer olanlarý arasýnda Hýdýr Þah b. Abdüllatif (ö. 853/ 1449), Fatih Sultan Mehmed döneminin ünlü alimlerinden Hocazade Muslihuddin Mustafa Efendi, Kadýzade-i Rümi adýyla bilinen Müsa b. Muhammed ve Muhammed b. Mahmud et-Vefai'nin haþiyeleri sayýlabilir. Son haþiye Hocazade'ninkini tamamlar niteliktedir. Vefai bu haþiyeyi Vezir Ayas Paþa için yazmýþ ve 924 (1518) yýlýnda tamamlamýþtýr. Ayrýca Mevlanazade'nin þerhi üzerine II. Bayezid'in hocalarýndan Selahaddin'in de bir haþiyesi vardýr ki Hocazade bazý noktalarda onu tenkit etmiþtir. Hidayetü'l-hikme üzerine yazýlan, Emirek Þemseddin Muhammed b. Mübarek Þah el-Buhari, Sadeddin Mesud b. Muhammed el-Kazvini ve Muinüddin es-Salimi'nin þerhleri de kayda deðer görülmektedir.
2. Ýsaguci. er-Risaer-Risdammed el-Kazvtþtir. Hiddletü'l-Esiriyye fil-mantýk adýyla da bilinir. Mantýðýn bütün konularýný kapsamakla birlikte son derece muhtasar bir eser olup medreselerde mantýk alanýnda okutulan ilk kitap olmasý bakýmýndan önemlidir. Ýsaguci, mantýkçýlar nezdinde en çok deðer verilen, yine ayný derecede mühim birçok þerh ve haþiyeye konu olan baþlýca mantýk kitaplarýndandýr. Esere Batý dünyasýnda da ilgi duyulmuþ, Latince baþta olmak üzere bazý Batý dillerine tercüme edilmiþtir..
3. Tenzilü'l - efkar fi ta'dili'l esrar. Ebü'l-Ferec tarafýndan Süryaniceye çevrilmiþtir.
4. Keþfül- haka'ik fi tahriri-dekaik. 663 (1264) yýlýnda istinsah edilmiþ bir nüshasý Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayýtlýdýr
5. Kitabü-l Metali
6. Kitabü Beyani'l-esrar
7. Telhisül-hakaik
8. Zübdetül-esrar
9. Tehzibü'n-nüket
10. Risale fi Fesadi'l-ebhas elleti vadaaha mübrizü'l-cedeliyyin
11. Risale Müþtemile ala semani' aþera mes'eletin fi'l-kelam... Filozoflar, kelamcýlar ve çeþitli din veya mezheplere mensup olanlar arasýnda ihtilaf konusu olan on sekiz meseleyi halletmek maksadýyla yazýlmýþ bir eserdir.
12. Merasýdü'l-makasýd
Astronomi:
1-Muhtasar fi ilm'i-hey'e. Astronominin temel problemlerini ihtiva eden eser yirmi iki bölümden ibarettir.
2-ez-Zîcü'þ-Þamil. Ebu'l Vefa el-Büzcânî'nin ayný adý taþýyan eseri üzerine yazýlmýþ bir þerhtir.
3-Risale fi'l-usturlab
4-Dirayetü'l-eflak
5-ez-Zicü'l-Mülahhas. Ez-Zicü'l ihtisari ve ez-zicü'l Esiri adlarýyla da anýlýr.
6-Mülahhas fi sýnâati'l-Mecisti
Geometri:
1-Islahu Kitabi'l-Ustukusât fi'L hendese li- Uklidus
2-Risale fi Berkâri'l-maktu
(T.D.V.Ýslam Ans. 10/75-76)