Cabir B. Eflah By: reyyan Date: 27 Haziran 2012, 02:46:53
CABÝR B. EFLAH
Batý'da Geber adýyla bilinen Endülüslü astronom
Ebu Muhammed Cabir b. Eflah el-Ýþbili (Xll yüzyýl).Ýþbiliye'de (Sevýlla) doðdu. Hayatý hakkýnda ayrýntýlý bilgi yoktur. XII. yüzyýlýn ortalarýnda vefat etmiþ olabileceði, Oðlunun Ýbn Meymünu (Ö. 1204) þahsen tanýmýþ olmasýndan çýkarýlmaktadýr. Ortaçað'da Ýslam dünyasýndan çok Batý'da Batlamyus'u eleþtiren bir astronom olarak tanýnmýþ, çok defa da kimyacý Cabir b. Hayyan, matematikçi -astronom Cafer b. Eflak ve ünlü astronom Muhammed b. Cabir el-Bettani ile karýþtýrýlmýþtýr.
Cabir'i büyük bir üne kavuþturan, Batlamyus'un tanýnmýþ eseri el-Mecisti deki yanlýþlarý düzeltmek üzere kaleme aldýðý Kitabül-Hey'e fi ýstýhi'l Mecisti adlý kitabýdýr. Bazý kaynaklarda Kitabü'l-Ýstikmal þeklinde geçen eserin adý Escurial nüshasýnda Kitabü'l-Hey'e, Berlin nüshasýnda Islahul-Mecisti olarak kayýtlýdýr. Cabir'in gerek metodunun gerekse üslubunun biraz karmaþýk olduðu anlaþýlmaktadýr Bu sebeple Endülüslü bir astronom olan Yusuf b. Yahya es-Sebti Mýsýr'a giderek Sebte'den (Ceuta) tanýdýðý yahudi filozofu Ýbn Meymun ile buluþmuþ ve Cabir'in Kitabü'l-Hey'e'si üzerinde birlikte çalýþarak gerekli düzelt melerde bulunmuþlardýr. KitabüI-Hey'e, Latince'ye çevrilmiþ ve yayýmlanmýþtýr.
Cabir'in eserin giriþ kýsmýna koyduðu küresel trigonometri bilgileri özellikle önem taþýmaktadýr, mesela C açýsý dik bir küresel üçgen için "Cos A = Cos a. Sin B" baðýntýsýna eþ deðer bir formül vermiþtir ki bu o döneme göre büyük bir baþarýdýr. Düzlem trigonometride ise Batlamyus yöntemine göre hareket etmiþ ve kosinüs yerine kiriþleri kullanarak problemlerin çözümünü baþarmýþtýr. Cabir eserinde Batlamyus'un bazý görüþlerini eleþtirmiþ ve bu arada iç gezegen Merkür (Utarid) ve Venüs'ün (Zühre) görülebilir paralakslarý (uzaklýk açýsý) olmadýðýný iddia eden ve güneþe 3 dakikalýk bir paralaks atfeden tezini de haklý olarak reddetmiþtir.
Cabir kitabýn beþinci makalesinde Batlamyus'un 'zatü'þ-þu'beteyn" adlý aletini tanýttýktan sonra kendi icadý olan baþka bir aleti açýklarken þöyle demektedir:
"Anlatacaðým gibi bir halka, diðer bir halkanýn dörtte biri ve hedefeleri bulunan bir cetvelden müteþekkil bir tek alet, bu kitapta sözü edilen diðer bütün aletleri gereksiz kýlar". Eserin Arapça metninde anlaþýlmasý nisbeten zor olan bu aletin mahiyeti Latince çevirisinde iyice içinden çýkýlmaz bir durum almýþtýr. Delambre eserinde, bazý bölümleri iyi çözümlenememekle beraber Cabir'in aletindeki halkanýn çeþitli düzlemlere yani ekvator, ekliptik ve ufuk düzlemlerine intibak ettirilebildiðini dolayýsýyla bununla muhtelif düzlemlere göre rasat yapýlabilmekte olduðunu söyler. Öte yandan Repsold bütün astronomi tarihi kitaplarýnda "Cabir'in teodoliti" diye söz edilen bu aletin yapýsýný ortaya koymuþtur. Cabir'in aletinin baþka bir kimse tarafýndan kullanýldýðý görülmemekle birlikte Avrupa'da bu aletten ilham alýnarak muhtelif düzlemleri referans düzlemi alan bir gözlem aleti yapýlmýþtýr ve bu alet "turquetum" adýyla tanýnmaktadýr. Bu aletten ilk defa Regiomontanus bahsettiði için uzun süre onun bu aletin mucidi olduðu zannedilmiþtir. Hâlbuki Regiomontanus eserinin baþýnda. 'Machina collectitia Gebri Hispalensis" cümlesiyle aletin kendine deðil Endülüslü Cabir'e ait olduðunu bizzat vurgulamýþtýr. Esasen bu konuda yapýlan araþtýrmalar Regiomontanus'tan çok önce bu aletin kullanýldýðýný ortaya koymaktadýr.
Ýslam ülkelerinde Cabir'in adýný koymadýðý aletinden ilham alýnarak meydana getirilmiþ herhangi bir alete rastlanmamýþtýr. Her ne kadar bazý yazarlar 'zatü's-semt ve'l-irtifa" adlý alete 'turquetum" diyerek bunun Ýslam âleminde çok kullanýlan bir alet olduðunu ileri sürerlerse de bu görüþ isabetli deðildir. Zinner. 'turquetum" adýnýn anlamýný Türk (rasat) aleti" þeklinde vermekte (türkengerat) ve bu konu ile ilgili þu açýklamayý yapmaktadýr: Ýsminden de anlaþýlacaðý üzere bu aletin ortaya çýkarýlmasýnda bir Türk veya Arap aleti model olarak alýnmýþtýr. Bu muhtemelen 1100 senesi civarýnda Cabir tarafýndan icat edilip isim verilmeyen, fakat aþaðýdaki kýsýmlarý ile tefrik edilen alettir
Cabir genellikle Batlamyus'u eleþtiren astronom olarak tanýnmaktadýr. Hâlbuki onun ilme yaptýðý en önemli katký Batý trigonometrisi üzerinde olmuþ ve özellikle etkisi, 1460'tan önce yazýlarak 1533 te yayýmlanan Regiomontanus'un De Triangulis (üçgenler hakkýnda) adlý eserinde hissedilmiþtir. Batý literatüründe bu konu ile ilgili bilgilerin çoðunun Cabir'den alýndýðý anlaþýlmaktadýr. Islahu 1-Mecisti den alýndýðýna dair herhangi bir kayda rastlanmamakla beraber Copernicus'in (Kopernik) küresel trigonometrisi de genel olarak aynýdýr. Copernicus eserinde Cabir'den Batlamyus'un en büyük iftiracýsý diye söz eder.
Kitabü'l-Hey 'e fi ýstýlahil-Mecisti'nin çeþitli nüshalarý günümüze ulaþmýþtýr. Cabir b. Eflah ve eseriyle ilgili olarak Batý'da yapýlan çeþitli araþtýrmalar yanýnda R. P. Lorch da küresel trigonometriyle ilgili tesirleri konusunda Jabir Ýbn Aflah and His Influence in the West (Manchester 1970) adýyla bir doktora tezi hazýrlamýþtýr.
(T.D.V.Ýslam Ans. 6/ 532-533)