Enderun’da hayat By: hafiza aise Date: 26 Haziran 2012, 16:42:55
Enderun’da hayat
Bayram Ali ÇETÝNKAYA • 65. Sayý / DOSYA YAZILARI
Küresel bir güç olmayý baþarmýþ Osmanlý Ýmparatorluðu¸ bu özelliðini donanýmlý devlet adamý ve ordu mensuplarýyla elde etmiþti. Yetkin mülkiye¸ kalemiye¸ askeriye ve ilmiye için en önemli þart¸ ancak vasýflý bir eðitim ve öðretim ortamýnýn teþekkülüyle mümkündü. Klasik dönem Osmanlýsý (1300-1600)¸ tüm alanlarda olduðu gibi bilgi ve bilim seviyesinde en üst sýnýrlara ulaþmýþ bir yapýya sahipti. Cihan devleti olmayý hazýrlayan niteliklerin baþýnda ilim¸ bilgi¸ yetenek¸ liyakat ve disiplinin mükemmel bir þekilde harmanlandýðý imparatorluk “Saray Okulu” Enderun gelir.
I. Murad’ýn Edirne’yi almasýndan hemen sonra 1363’te kurduðu¸ I. Murat¸ Fatih ve II. Bayezýd’ýn geliþtirip mükemmel bir saray üniversitesi haline getirdiði Enderun¸ 1833’te II. Mahmut tarafýndan kapatýldý. Enderun’da¸ I. Murat zamanýndaki din derslerine¸ II. Murat þiir¸ musiki¸ hukuk¸ mantýk¸ felsefe¸ coðrafya ve astronomi; Fatih¸ hat¸ tezhip ve resim; II. Bayezid da silahþörlük ve okçuluk gibi askerî spor derslerini ilave ettiler. Bu saray mektebinin teþekkülündeki ana gaye, Osmanlý Devleti’ne yetenekli kumandan yetiþtirmek ve devamlý büyüyen ülkenin farklý din¸ dil ve kültürlere mensup kitlelerini idare edecek saðlam yönetici kadrolarý temin etmekti.
Saray okulunda¸ gerekli bilgiler vermenin ve maharetler kazandýrmanýn yanýnda¸ padiþahýn hizmetinde bulunmanýn anlamý çerçevesinde öðrencilerde mutlak baðlýlýk duygularý geliþtirilmekteydi. Odalardaki disiplin¸ yatma-kalkma¸ yemek ve istirahat saatlerinin düzenli uygulanmasýyla kendisini hissettirirdi. Bununla birlikte öðrenciler¸ boþ konuþmalar içerisinde bulunmazlar, ayný zamanda onlarýn dýþarý ve aileleriyle iliþkileri sýnýrlý kalmazdý. Saraydan ayrýlýncaya kadar Enderunlular¸ deyim yerindeyse bir tekke hayatý yaþarlar¸ kadýn yüzü görmezlerdi. Onlarýn yanýnda gece gündüz hâl-hareketleri gözetleyen ve disiplini saðlayan hadýmlar bulunurdu.
Odalardaki erkek çocuklar onar kiþilik gruplara ayrýlmýþ olup¸ her grup yetiþkin bir oðlan, lala unvanýyla orada bulunanlarýn disiplinini saðlamakla mesuldü. Nitekim oðlanlar¸ birbirlerine “laladaþ” olarak hitap ederlerdi.
Enderun’daki hayat sabah ezanýyla baþlar¸ gerekiyorsa hamama gidilir, sabah namazý da mutlaka kýlýnýrdý. Yemek sofrasýndaki aþýrý davranýþlar¸ tekdir veya ele kepçe vurmak þeklinde karþýlýk bulurdu. Kaba ve kötü konuþmalar¸ edepsiz hareketler ve sýký giyim kurallarýna aykýrý tutum ve davranýþlar cezalandýrýlýrdý.
Edep¸ terbiye ve disiplinin öne çýktýðý Enderun’da¸ bu unsurlar belirli ve önemli amaçlarý gerçekleþtirmeye yönelik olarak belirginleþmiþti. Bununla dindar¸ kibar ve düzgün konuþan¸ edebiyata âþina¸ namuslu¸ nefsine hâkim¸ þeref ve onurlu centilmen Osmanlý devlet adamý yetiþtirmek hedeflenmiþti.
Enderunlu bir öðrenci olmanýn imtiyazýna¸ ýrkî ve ýrsî baðlar gölge düþürmez. Buradaki her genç bilir ki¸ eðitimde liyakat esastýr; baþka türlü hiçbir ayrýcalýk terfilerde söz konusu deðildir. Ýmparatorluðun dýþýndaki yabancýlar için hep bir merak ve araþtýrma konusu olan Enderun¸ Osmanlý yönetim felsefesinin temellerini kavramak açýsýndan bunu hak ediyor. Nitekim bu özelliði¸ eðitim tarihinde Enderun’un özgün bir eðitim müessesesi olduðunu gösteriyor. Ýmparatorluðun en uzak ve mahrumiyet içindeki bölgelerinden gelip Enderun’da ciddi bir eðitim alarak üstün bir sýnýf mensubu olan öðrenciler¸ çevrelerine tesir eden bir devlet imajý haline dönüþmüþlerdi. Resmî törenlerde katýlýmcýlarý heybetli fizikleri ve kýyafetleri ile hayran býrakan Enderunlular¸ kýlýç alayý ve Cuma selamlýðý gibi merasimlerde de hazýr bulunurlardý.
Osmanlý sarayýnýn yapýsý¸ Enderun (iç) ve Bîrun (taþra) olarak iki kýsýmda teþekkül etmiþti. Sarayda Enderunlular birtakým imtiyazlara sahiptiler. Örneðin sefer zamanlarýnda¸ Enderun mensuplarý¸ padiþahla beraber olurlar; kendilerine at ve silah verilirdi. Ayrýca Enderun’da¸ padiþahýn þahsî hizmetlerine de yer verilmiþti. Bu anlamda Enderun¸ hem padiþahýn özel hayatýnýn geçtiði bir mekân hem de bir okuldur. Yöneticilik ve askerlikten güzel sanatlara kadar çeþitli eðitimlerin yüksek bir düzeyde verildiði Enderun’da bir de hastane bulunmaktaydý.
Ali Ufkî Bey gibi önemli müzisyenlerin de yetiþtiði Enderun¸ rekorlarýyla tarihe geçen sporcularý¸ edebiyat ve felsefe sahasýnda önemli düþünürleri ve Osmanlý’nýn en az üç asrýnda etkili olan mareþalleri bünyesinden çýkarmýþtý. Enderun’da yetiþen gençlerin¸ Osmanlý Ýmparatorluðu’nun idarî¸ siyasî ve diplomatik faaliyetlerine þahit olmalarý¸ onlarýn bilgi¸ görgü ve tecrübelerini arttýrýcý bir unsur olarak kabul ediliyordu. Zira Topkapý Sarayý¸ yüzyýllarca bu icraatlarýn merkezi olmuþtur. Hâsýlý¸ Enderun¸ imparatorluðun yönetici elit kadrolarýný yetiþtiren ve hayata hazýrlayan bir mektep görevini üstlenmiþtir.