Hibenin mahiyeti By: sumeyye Date: 06 Aralýk 2011, 15:53:16
HÝBE'NÝN MAHÝYETÝ
1574 Mü'minler birbirlerinin kardeþleridirler. Resûl-i Ekrem (sav)'in: "Kendi nefsin için istediðini, kardeþin için de iste"(334) buyurduðu bilinmektedir. Ýhtiyaç sahibi her müslüman; kendisine yardým edilmesini arzu eder. Ýþte bu nokada karþýmýza "Hibe" ýstýlahý çýkar.
1575 Önce kelime üzerinde duralým. Hibenin lûgat manasý; teberru, yardým ve kabul eden kimseye faydasý olan bir mal ile ihsanda bulunmaktýr.(335) Ýslâmi ýstýlahta: "Herhangi helal olan bir malý, karþýlýksýz olarak, bir baþkasýna mülk edindirmeye hibe denir"(336) þeklinde tarif edilmiþtir. Resûl-i Ekrem (sav) hibeyi teþvik etmiþ ve "Birbirinize hediye veriniz ki, muhabbetiniz artsýn"(337) buyurmuþtur.
1576 HÝBENÝN RÜKNÜ: Þurasý muhakkaktýr ki; hibe meþrhu olan bir akiddir. Bu hususta icma hasýl olmuþtur.(338) Resûl-i Ekrem (sav)'in: "Müslümanýn malý, ancak kendi gönül rýzasý ile (baþkasýna) helal olur"(339) Hadis-i Þerifini esas alan fûkaha; hibenin rüknü icab ve kabuldür" hükmünde ittifak etmiþtir. Zira, icap ve kabul olmadan akid tamamlanmýþ olamaz. Fakat hibe; karþýlýksýz olarak bir malý baþkasýna mülk edindirmek olduðu için, farklý bir özelliðe sahiptir. Hanefi fûkahasý: "Hibe ancak, malý teslim almakla caiz olur"(340) hadisini esas alarak; mülkün sabit olmasý için teslim almak þarttýr hükmünü beyan etmiþtir. Nitekim Mecelle'de: "Hibe; icab ve kabul ile mün'akid ve kabz (malý teslim almak) ile tamam olur"(341) hükmü kayýtlýdýr. Hibe'de icap; "Baðýþladým, hibe ettim ve ihda eyledim gibi hiçbir karþýlýk beklemeden, bir malý baþkasýna vermek manasýna kullanýlan sözlerdir. Kabul ise; o malý almak veya "kabul ettim" þeklinde beyan etmekle gerçekleþir.(342).
1577 HÝBENÝN SAHÝH OLMASININ ÞARTLARI:
A) Hibe eden þahsýn (vahibin) ehliyet arýzasý bulunmamalýdýr. Büluða ermiþ ve akýllý olan her müslüman, malýný bir baþkasýna hibe edebilir. Ancak çocuklarýn ve akli melekeleri yerinde olmayan (deli, mecnun vs.) kimselerin hibeleri sahih olmaz.
B) Hibe edilecek malýn; hibe zamanýnda, hazýr olmasý þarttýr. Mesela; bir aðacýn gelecekte hasýl olacak meyvasýný veya bir hayvanýn karnýnda bulunan yavrusunu hibe etmek sahih deðildir.
C) Hibe edilecek malýn veya eþyanýn; hibe eden kimsenin (vahibin) mülkiyetinde olmasý þarttýr. Mesela: Bir baþkasýna ait malý, herhangi bir kimseye hibe etmek sahih olmaz.
D) Hibe edilecek malýn malum ve muayyen olmasý lazýmdýr. Mesela: Hibe edecek þahýs iki atýndan birini belirleyerek: "- Þu atý sana hibe ediyorum" diyebilir. Bunun dýþýnda "þu iki atýmdan, hangisini dilersen al, hibe ettim" þeklinde icapta bulunabilir.
E) Hibede; vahibin (hibe eden kimsenin) rýzasý þarttýr. Dolayýsýyla zorla veya ikrahla meydana gelen hibe, sahih deðildir.(343)
1578 Hibeyi kabul eden kimse; hibe edilen malý almak suretiyle ona malik olur.(344).
1579 HÝBEDEN RÜCÛ (DÖNMEK) MÜMKÜN MÜDÜR?: Bu hususta ûlema ihtilaf etmiþtir. Ýmam-ý Þafii (rha): "Bir kimse; hibe ettiði zaman, bundan vazgeçemez. Zira Resûl-i Ekrem (sav)'in: "Hibe eden kimse, bundan rücû edemez. Ancak baba çocuðuna hibe ettiði zaman, o þeyden geri dönebilir" hadisi, yabancýya yapýlan hibeden vazgeçilemeyeceðini beyan etmektedir."(345) hükmünü beyan etmiþtir.
1580 Hanefi fûkahasý: "Hibeden vazgeçmek (rücû etmek); vahibin (hibe eden kimsenin) durumuna göre deðiþiklik arzeder. Eðer yakýn akrabasýna hibe etmiþse, bundan vazgeçemez. Yabancý bir kimseye hibe etmiþse, vazgeçme (rücû hakký) vardýr. Zira Resûl-i Ekrem (sav): "Hibe karþýlýklý (ivaz) olmadýkça, hibe eden kimse malýna daha layýktýr" buyurmuþtur. Ancak diðer bir Hadis-i Þerif'te: "Yaptýðý hibesinden dönen, kustuðunu tekrar yutan gibidir" buyurulmuþtur. Bu ise hibeden rücûnun kerahatle caiz olduðunu beyan eder"(346) hükmünde müttefiktir.
1581 Hibeden dönmeye engel olan sebebleri þu þekilde izah etmek mümkündür:
1) Mükellef; usûl ve fûruuna (yakýn akrabalarýndan birine) hibede bulunursa, bundan dönemez. Zira bu çeþit hibede asýl olan akrabasýna ihsanda bulunmaktýr. Resûl-i Ekrem (sav): "Bir kimse, zi, rahm-i mahremine (kendisine nikah düþmeyen akrabaya) hibede bulunursa, ondan rücû edemez"(347) buyurmuþtur. Dolayýsýyle yakýn akrabalýk hibeden rücûya manidir.
2) Hibe edilen malýn kendisinde, kýymetini çoðaltacak þekilde ziyadelik meydana gelmiþse rücû mümkün olamaz. Mesela: Zayýf bir inek hibe edilmiþ!.. Hibeden sonra bu inek, gayet güzel beslenmiþ ve yavru sahibi olmuþ. Bu deðiþiklik hibeden dönmeye (rücû'a) manidir.
3) Hibe edilen malýn tesliminden sonra, taraflardan birisinin ölmesi, hibeden rücûa manidir. Mecelle'de: "Vahib (hibe eden) ile mevhûbun lehden (hibe edilenden) birinin vefatý mani-i rücûdur" (Madde: 872) hükmü kayýtlýdýr.
4) Bir ivaz karþýlýðýnda yapýlan hibeden rücû mümkün deðildir. Kendisi ölünceye kadar beslemek üzere, akarýný baþkasýna hibe eden kimse hibesinden dönemez.
5) Hibe edilen malýn; helak olmasý rücûa engeldir.
6) Evlendikten sonra karýnýn kocasýna veya kocasýnýn karýsýna yapacaklarý hibeden dönmeleri caiz olmaz.
7) Hibe edilen malýn, elden çýkmýþ olmasý da rücûa engeldir.(348).
1582 Evini baþkasýna; ölünceye kadar kullanmasý için hibe etmeye "Umra" denilir. Bu caizdir.(349) Zira teslim etmek suretiyle hibe gerçekleþir.
1583 Rukba ise caiz deðildir. Bu "Eðer ben senden önce ölürsem, ev senindir" þeklindeki bir taahhüde dayanýr. Burada kendisine hibe edilen kimse, hibe edenin ölümünü beklemek durumundadýr. Dolayýsýyle temlik (mülk edindirme) söz konusu olmadýðý için caiz olmaz.(350).
1584 Sadaka da týpký hibe gibidir. Ancak teslim etmek suretiyle sahih olur. Sadakadan rücû sözkonusu olamaz. Zira sadakadan maksad; sevap kazanmaktýr ki, mülk edindirmekle (vermekle) hasýl olur.(351)
1585 HÝBEDE ÇOCUKLAR ARASINDA ADALETE RÝAYET ETMEK: Bir babanýn çocuklarýndan bir kýsmýna hibede bulunup, diðerlerini hibeden mahrum etmesi caiz midir, deðil midir? suali çerçevesinde ûlema farklý görüþler ortaya koymuþtur. Þimdi bu konu ile ilgili olarak Hz. Numan Ýbn-i Beþir (ra)'dan rivayet edilen Hadis-i Þerifi zikredelim: "Babam bana bir köle hibe etmiþti. Anam revaha kýzý Amre babama: "- Bu hibeye sen Resûl-i Ekrem (sav)'i þahid etmedikçe inanmam" dedi. Bunun üzerine babam Resûlullah (sav)'in huzuruna çýkarak: "- Ya Resûlullah!.. Ben Amre bint-i Revaha'dan olan oðluma bir hediye verdim. Fakat Amre, bana sizi þahid tutmayý emreyledi" dedi. Resûl-i Ekrem (sav) bunun üzerine: "- Numan'a yaptýðýn hibe gibi, öbür çocuklarýna da yaptýn mý?" diye sordu. Babam Beþir: "- Hayýr etmedim" diye cevaplandýrdý. Bunun üzerine Resûlullah (sav): "Allah'tan korkunuz da, çocuklarýnýz arasýnda adalet ediniz" emrini verdi. Numan diyor ki; artýk babam Resûlullah (sav)'ýn yanýndan dönüp geldikten sonra hediyesinden rücû etti"(352) Ýbn-i Abbas (ra)'dan rivayet edilen bir baþka hadiste: "Ey Ashabým!.. Atýyye ve hibede çocuklarýnýz arasýnda müsavata (eþitliðe) riayet ediniz. Ben çocuklardan birisini tafdil edecek olsaydým. Kýz çocuklarý tercih ederdim" buyurmuþtur.
1586 Hanefi fûkahasý; hibede çocuklar arasýnda müsavata (eþitliðe) riayet etmenin müstehab olduðunu esas almýþtýr. Ancak evlatlar arasýnda bazý sebeblerle hibede farklýlaþma olabilir. Mesela: Bir kýsmý kazançla meþgul olmayýp, ilimle meþgul olursa ve muttaki ise, diðerlerine tafdil ve tercih etmekle herhangi bir mahzur yoktur. Fýsk-û fücûru zahir olan çocuða hibe yapýlamaz.(353).
(335) Molla Hüsrev-Dürerû'l Hükkam fi Þerhû Gureril Ahkam-Ýst: 1307 C: 2, Sh: 217.
(336) Ýmam-ý Kasani-El Bedaiû's Senai-Beyrut: 1974 C: 6, Sh: 115. Ayrýca Þeyh Nizamüddin ve heyet-A.g.e. C: 4, Sh: 374.
(337) Ýmam-ý Merginani-A.g.e. C: 3, Sh: 224.
(338) Ýbn-i Hümam-A.g.e. C: 7, Sh: 113. Ayrýca Ýmam-ý Kasani-A.g.e. C: 6, Sh: 115, Þeyh Nizamüddin ve heyet-A.g.e. C: 4, Sh: 374, Ýmam-ý Merginani-A.g.e. C: 3, Sh: 224.
(339) Ýmam-ý Serahsi-El Mebsut-Beyrut: ty C: 11, Sh: 49. Ayrýca Ahmed b. Hanbel-A.g.e. C: 5, Sh: 72.
(340) Ýbn-i Hümam-A.g.e. C: 7, Sh: 114. Ayrýca Þeyh Nizamüddin ve heyet-A.g.e. C: 4, Sh: 374, Ýmam-ý Merginani-A.g.e. C: 3, Sh: 224.
(341) A. Himmet Berki-A.g.e. Sh: 164 Madde: 837.
(342) Ýmam-ý Kasani-A.g.e. C: 6, Sh: 115-116. Ayrýca Ýmam-ý Merginani-A.g.e. C: 3, Sh: 224-225. Þeyh Nizamüddin ve heyet-A.g.e. C: 4, Sh: 374.
(343) A. Himmet Berki Mecelle-i Ahkam-ý Adliyye-Ýst: 1979 Sh: 166-167. Madde: 856-860. Ayrýca Þeyh Nizamüddin ve heyet-A.g.e. C: 4, Sh: 374-375.
(344) A. Himmet Berki-A.g.e. Sh: 167 Madde: 861.
(345) Ýbn-i Hümam-Fethû'l Kadir-Beyrut: 1317 C: 3, Sh: 130. Ayrýca Ýmam-ý Serahsi-El Mebsut-Beyrut: ty C: 12, Sh: 75 vd.
(346) Ýmam-ý Merginani-El Hidaye Þerhû Bidayetü'l Mübtedi-Kahire: 1965 C: 3, Sh: 227. Ayrýca Ýmam-ý Kasani-El Bedaiû's Senai-Beyrut: 1974 C: 6, Sh: 118-119.
(347) Ýbn-i Hümam-A.g.e. C: 7- Sh: 134.
(348) Molla Hüsrev-Dürerû'l Hükkam fi Þerhû Gureril Ahkam-Ýst: 1307 C: 2, Sh: 222-224. Ayrýca A. Himmet Berki-Mecelle-i Ahkam-i Adliyye-Ýst: 1979 Sh: 167-169 Madde: 861-876.
(349) Ýbn-i Hümam Fethû'l Kadir-Beyrut: 1317 C: 7, Sh: 143. Ayrýca Molla Hüsrev-A.g.e. C: 2, Sh: 225.
(350) Ýmam-ý Merginani-El Hidaye Þerhû Bidayetü'l Mübtedi-Kahire: 1965 C: 3, Sh: 230. Ayrýca Molla Hüsrev-A.g.e. C: 2, Sh: 225.
(351) Ýbn-i Hümam-A.g.e. C: 7, Sh: 144. Ayrýca Ýmam-ý Merginani-A.g.e. C: 3, Sh:
(352) Sahih-i Buhari-Ýst: 1401 Çaðrý Yay. C: 3, Sh: 134 K. Hibe: 13.
(353) Þeyh Muhammed b. Süleyman-Mecmuatû'l Enhur (Þerhû Damad) Ýst: 1316 Bsk ofset Beyrut: ty C: 2, Sh: 357.