Zehirde Gizlenen Deva By: ehlidunya Date: 23 Ekim 2011, 17:10:17
Zehirde Gizlenen Deva
Yeryüzünde yaþayan yaklaþýk 2.950 yýlan türünün 454'ü zehirlidir. Okyanuslar dâhil dünyanýn her tarafýna yayýlmýþ olan zehirli yýlanlara bahþedilen ýsýrma kabiliyeti, onlarýn savunma ve avlanmasýnda çok önemli bir silâhtýr. Yýlanlar, kolsuz ve bacaksýz yaratýlmasýna raðmen, mükemmel kabiliyetlerle donatýlmýþtýr. Ýnsan, bu hayvan için bir av olmadýðýndan, yýlanýn insaný ýsýrmasý daha çok insanlarýn bu hayvaný tahrik etmesi neticesinde olur. Dünyada bir yýlda meydana gelen yaklaþýk üç milyon yýlan ýsýrma vakasýnýn yüz bini ölümle neticelenir. Bununla beraber yýlanýn ýsýrdýðý binlerce kiþi, ya ýsýrýlan uzvun kangren olmasýndan dolayý kesilmesine veya baþta böbrek yetmezliði olmak üzere birçok rahatsýzlýða maruz kalýr. Bilinen baþlýca zehirli yýlan familyalarý þunlardýr: viperid'ler, elapid'ler, colubrid'ler ve hydrophid'ler (deniz yýlanlarý). Bunlar içerisinde en tesirli zehre sahip olanlar ise sýrasýyla þöyledir: Hydrophis belcheri, Oxyunarus microlepidotus (Taipan), Bungarus cauruleus (Krait), Naja naja (Kobra), Ophiophagus hannah, Vipera russellii, ve Dendroaspis polylepis (Kara Mamba).
Yýlan zehri, umumiyetle renksiz olmakla birlikte bazý türlerde kahverengimsi sarý da olabilir. Sözkonusu zehir, yýlanýn farklýlaþmýþ tükürük bezinden üretilmektedir. Zehir bezleri, bir kanalla zehir diþlerine açýlýr ve üretilen zehir, buradan ava enjekte edilir. Bir ýsýrmada enjekte edilen zehir miktarý yýlanýn türüne ve en son ýsýrmadan sonra geçen zamana baðlýdýr. Bu miktar, yýlanýn avýný ne kadar büyük bir tehdit olarak hissettiði ile de baðlantýlýdýr.
Yýlanýn avýný hareketsiz hâle getirmede kullandýðý zehir, çok çeþitli ve biyolojik olarak aktif toksinler ihtiva ettiðinden kas ve böbrek gibi organ sistemlerinde muhtelif hasarlara yol açar ve kanýn pýhtýlaþma mekanizmasýnda bozukluklara sebep olur. Kan damarlarý ve kan hücrelerine zarar veren zehirlere hemotoksin, sinir hücrelerine ve sistemine zarar verenlere de nörotoksin adý verilir.
Nörotoksinler, tesirini daha çok çevre (periferik) sinir sistemi üzerinde gösterir. Çünkü bu toksinlerin büyük bir kýsmý kan-beyin bariyerini geçemediði hâlde, sinir-kas kavþaklarýnýn zayýflamasýna ve felce sebep olur. Sinir kavþaðý öncesi (presinaptik) tesirli nörotoksinler, asetilkolin salgýsýný engelleyerek; sinir kavþaðý sonrasý (postsinaptik) tesirli nörotoksinler ise asetilkolin reseptörlerini tahrip ederek zarar verir. Zehirlenmeyi müteakiben göz kaslarý felci, konuþma bozukluðu, yutma güçlüðü, salya akmasý gibi belirtiler gözlenir ve sonrasýnda kol kaslarý zayýflar, solunum kaslarýnda felç oluþur ve uygun tedavi verilmezse hasta ölür. Bazý zehirler böbreklere (nefrotoksik), bazýlarý kalbe (cardiotoksik) bazýlarý da mahallî dokulara (nekrotoksik) zarar vererek tesirli olur.
Ekosistemdeki besin zincirinin tek bir halkasýnýn dahi kopmasý durumunda ne tür felâketlerin yaþandýðý bilinen bir gerçektir. Bu zincir içerisinde yýlanlarýn da müstesna bir yerinin olduðu bizleri þaþýrtmamalýdýr. Ziraî ilâçlar ve deðiþik çevre zehirleriyle yýlanlarýn azaldýðý ekosistemlerde, bunlarýn avlarýný teþkil eden fare ve diðer bazý kemiricilerin nasýl çoðaldýklarý ve ne boyutta zarar verdikleri çok iyi bilinmektedir. Böyle önemli bir vazifesi olan yýlan, bu hizmetini kendisine bahþedilen zehirle yerine getirebilmektedir. Tabiatta canlý ve cansýz çevrenin oluþturduðu ve adýna ekosistem denen mükemmel dengenin hiçbir unsurunun gayesiz olarak yaratýlmadýðý ve mükemmel bir þekilde organize edildiði aklý baþýndaki her insanýn kabul ettiði bir hakikattir.
Fen ve týp açýsýndan yýlan zehri
Yýlanýn yaratýlýþ hikmetlerinden biri de zehrine mi gizlenmiþtir? Bu sorunun cevabý, ancak yýlan zehrinin incelenmesi ile verilebilir. Ýnsaný ýsýrdýðýnda ortaya çýkan zararlarýna raðmen yýlan zehrinin, týbbî açýdan önemli bir þifa kaynaðý olduðu ortaya konmuþtur. Yýlan zehrinin kuru aðýrlýðýnýn % 90'dan fazlasýný proteinler teþkil eder. Türlerine göre yýlan zehirlerinin yüzlerce/binlerce farklý protein ve enzimden yapýldýðý, farklý canlý türleri üzerinde farklý tesir gösterdiði bilinir. Yýlan zehrindeki "bungarotoksin", sinir iletiminde vazifeli asetilkolin reseptörlerinin özelliklerinin anlaþýlmasýný, diðer toksinler ise hücre zarlarýndan madde alýþveriþinin kontrol edildiði iyon kanallarýnýn incelenmesini saðlamýþtýr.
Ýltihabî hâdiseler (enflamasyon) ile ilgili çalýþmalarla fosfolipaz A2 (PLA2) peptitlerinin astým, allerjik rinit, akut pankreatit ve otoimmün hastalýklarla münasebeti belirlenmiþtir. PLA21 venomu, PLA2 tesir mekanizmasýnýn belirlenmesinde önemli imkânlar saðlamýþtýr. Zehirlerde bulunan proteinler, damar içinde pýhtý oluþumu (thrombozis), eklem iltihabý (artrit), kanser ve diðer birçok hastalýðýn tedavisinde kullanýlmaktadýr. Bunlarýn çok özel moleküler hedeflere sahip olmasý, potansiyel yan tesirlerini de azaltýr. Bu yüzden zehirler týp araþtýrmacýlarýnýn ilgisini çekmiþ ve yýlan zehrinden birçok ilâç elde edilmiþtir.
Tansiyon düþürücü olarak yýlan zehri
Yýlan zehirleri üzerinde yapýlan bazý deðiþikliklerle hayat kurtarýcý yeni bileþiklerin sentezlenebileceði anlaþýlmýþtýr. Hidrolitik (su çýkararak parçalayan) enzimler bakýmýndan zengin olan zehir; polipeptit, nükleaz ve peptidaz karýþýmýdýr ve yýlanýn avýný sindirmesine yardýmcý olur. Bazý enzimler ise zehrin daha da tesirli olmasýný saðlar. 1949'da Bothrops türlerinden elde edilen bir enzim, damarlarda geniþlemeye sebep olmuþ ve tansiyon düþürücü bradikinin maddesinin üretiminde kullanýlmýþtýr. Böylece yýlan zehri kan basýncýnýn kontrol edilmesine yönelik ilâç üretimine öncülük etmiþtir. Brezilya yýlanlarýndan elde edilen asetilkolinesteraz (ACE) enzimi inhibitörleri (baskýlayýcýlarý) kan basýncýnýn düþürülmesinde ve diðer kalb-damar hastalýklarýnýn tedavisinde kullanýlmaktadýr. Bilim adamlarý bunun sadece bir baþlangýç olduðunu, gelecekte çok daha hayret verici neticelere ulaþýlabileceðini belirtmektedir.
Baðýþýklýk ve yýlan zehri
Zehirlenmeye karþý kullanýlan serumlarýn üretimi yüz yýl öncesine dayanýr. Albert Calmette, bir yýlanýn zehrinin tedrici olarak artan dozlarda bir hayvana uygulanmasý durumunda, hayvanýn yýlan ýsýrmasýna karþý aþýrý baðýþýklýk (hiperimmunize) kazanmasýnýn mümkün olduðunu ortaya koymuþtur. Böylece baðýþýklýk kazanmýþ bir hayvanýn serumunun diðer bir hayvaný yýlan zehrine karþý koruyabildiðini göstermiþtir. Bu buluþ günümüzdeki modern anti-serumlarýn üretiminin temelini oluþturmaktadýr.
Hayvana verilmeden önce zehrin formaldehitle nötralizasyonu yapýlýr ve böylece ýsýrýlan hayvanýn acýsý hafifletilir. Uygulamada çoðu defa at tercih edilir. Aþýrý baðýþýk oluncaya kadar gittikçe artan dozlarda hayvana zehir verilir. Daha sonra kaný alýnýp serumu ayrýlarak geriye kalan kan, hayvana tekrar nakledilir. Ayrýlan serum birçok iþlemden geçirildikten sonra insanda anti-serum olarak kullanýlýr. Elde edilen bu anti-serum güvenilir olmakla beraber, hayvanî proteinler ihtiva eden bu serumun az da olsa yan tesirleri görülebilir. Hattâ aþýrý alerjik reaksiyonun meydana getirdiði þok, kiþiyi öldürebilir. Bu sebeple uygulama esnasýnda bu alerjik tesirleri önleyecek ilâçlarýn hazýr bulundurulmasý tavsiye edilir. Tek bir zehirden üretilen serum monovalent olarak bilinir ve sadece zehrin elde edildiði yýlan türüne karþý tesirlidir. Bu yüzden birden fazla yýlan için hazýrlanmýþ olan karýþým hâlindeki anti-serum birçok yýlan zehrine karþý kullanýlabilir ve bunlara polivalant adý verilir.
Yýlan zehri kanser geliþimini yavaþlatabilir mi?
Yýlan zehirlerinin kanser üzerine tesirlerine yönelik ilk çalýþmalar, zehirde bulunan bazý bileþiklerin habis tümörlerin geliþmesini engelleyebileceðini göstermiþtir. Texas A&M Üniversitesi Tabiî Toksinler Araþtýrma Merkezi Baþkaný John Perez, yýlanlarýn zehirlerini avýn biyolojik fonksiyonlarýný deðiþtirmek için kullandýklarýný ve týbbýn da ayný hedefe yönelik olarak çalýþtýðýný belirtmektedir. Adelaide'daki Güney Avustralya Üniversitesi'nde eczacý olarak çalýþan Tony Wood ve arkadaþlarý, yýlan zehrinin damarlarýn iç kýsmýný astarlayan epitelyum hücrelerinin (endotel) ayrýþmasýný saðlayan bir madde ihtiva ettiðini tespit etmiþ ve bu maddenin kan damarlarýný parçalayarak tümörlü dokuya kan akýþýný engellediðini ortaya koymuþtur. Ancak Wood, henüz patent almadýðýndan bu bileþiði tam olarak açýklamamýþtýr. Fakat ayný araþtýrýcý, Avustralya'da zehirli yaratýklarýn fazla olmasý sebebiyle buranýn bir ilâç merkezi vazifesini üstlendiðini de düþünmektedir.
Yýlanlardan elde edilen bu zehirlerin bir diðer avantajý da arýzalý hedef hücrelere tesir etmesidir. Kemoterapi ve diðer tedavi teknikleri, kanser hücreleri ile saðlýklý hücreler arasýnda ayrým yapmadýðýndan, faydayla beraber zarar da vermektedir. Hâlbuki yýlandan elde edilen toksinler hususi hedeflere karþý özelleþmiþlerdir, bu yüzden kemoterapiye göre daha avantajlýdýr. Bu zehirleri hayvanlar üzerinde deneyen ve insan çalýþmalarýnda da uygulanabilirliðini test eden Wood þunlarý söylemektedir: "Aslýnda yýlanlarý pek sevmem; çünkü bana ölüm korkusunu hatýrlatýrlar. Fakat onlarýn zehirlerine hayraným, o zehirler plâstik kaplar içinde olduðu sürece, onlar üzerinde çalýþmak bana huzur verici bir meþguliyettir."
Netice itibariyle yýlanlar, insanlarýn pek az tanýdýklarý ve çoðu kiþinin ortak alanlarý paylaþmak istemedikleri tehlikeli hayvanlardýr. Buna karþýlýk yeryüzüne yayýlmýþ çok sayýda zehirli yýlan türünden elde edilen zehirler, birçok hastalýðýn tedavisinde kullanýlmaktadýr. Uzmanlar bugünkü uygulamanýn çok sýnýrlý olduðunu ve tedavi maksadýyla henüz az sayýda zehirden istifade edildiðini belirtmektedir. Yapýlan araþtýrmalardan hareketle, bugün tedavi edilemeyen birçok hastalýðýn potansiyel tedavisinin yýlan zehrinde gizli olduðunu söylemek mübalaða olmaz. Muhtelif devayý yýlan zehrine dercetmiþ olan Hâlýk-ý Kâinat, zehirle anti-serumunu, hastalýkla þifayý, problemle çözümü iç içe yaratmýþtýr. Yeter ki biz, kâinata bu nazarla bakmayý bilelim.
Kaynaklar
- Andrews RK, Gardiner EE, Berndt MC (2004). Snake venom toxins affecting platelet function. Methods Mol Biol., 273:335-48.
- Escalante T, Shannon J, Moura-da-Silva AM, Gutiérrez JM, Fox JW (2006) Novel insights into capillary vessel basement membrane damage by snake venom hemorrhagic metalloproteinases: a biochemical and immunohistochemical study. Arch Biochem Biophys 455: 144–153.
- Hati R, Mitra P, Sarker S, Bhattacharyya KK 1994, Snake venom hemorrhagins, Crit Rev Toxicol. 1999 Jan;29(1):1-19.
- http://library.thinkquest.org/C007974/2_6sve.htm
- http://www.ebi.ac.uk/interpro/potm/2004_6/Page1.htm
- http://www.reptilepark.com.au/venom_snake.asp
- Pahari et al. The venom gland transcriptome of the Desert Massasauga Rattlesnake (Sistrurus catenatus edwardsii): towards an understanding of venom composition among advanced snakes (Superfamily Colubroidea). BMC Molecular Biology, 2007; 8 (1): 115 DOI: 10.1186/1471-2199-8-115.
- Robert L. Lewis, Ludwig Gutmann. 2004. Snake Venoms and the Neuromuscular Junction 2004. Seminars in Neurology, (ISSN: 0271-8235, 1098-9021)
sýzýntý