Ümmet Kavramının Niceliği Ve Niteliği Bakımından Tasnifi

Ümmet Kavramının Niceliği Ve Niteliği Bakımından Tasnifi

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere ümmetin asıl kök anlamlarında, bir amaç etrafında toplanma, bir hedefe doğru yönelme, bir önder ve o önderin arkasından gitme, merkezde bulunan bir şeye mensubiyet anlamları bulunmaktadır. İnsanların bir arada toplanmasını gerektiren durumlar da zaman, mekan, ırk, din, dil, gelenek vb. gibi hususlardır. Diğer bir ifade ile genel olarak ümmetin, birisi topluluk diğeri de onları bir araya getiren şey olmak üzere iki öğesi bulunmaktadır. Kur'an'da da ümmet genellikle bu iki öğeyi bünyesinde toplayacak bir anlamda kullanılmaktadır. Ümmetin az ya da çok topluluk ifade eden anlamlarının dışındaki kullanımı ise oldukça azdır. Topuluklar -az ya da çok olsun- nitelik ve nicelik açısından değişik bir takım yapısal özelliklere sahiptirler. Farklı isimlendirilmeleri de bu özelliklere dayanmaktadır. Gerek nicelik ve gerekse nitelik açısından olsun her bir topluluğun bir isimlendirme yönü bulunmaktadır. Değişik özelliklere sahip olan ve farklı kelimelerle ifade edilen topluluklardan bir kısmı, Kur'an'da ümmet kelimesiyle anlatılmaktadır. Dolayısıyla ümmet kelimesi her geçtiği âyette aynı topluluğu anlatmamaktadır. Bu sebeple biz de ümmet kavramını hem nicelik ve hem de nitelik açısından incelemeye tâbi tutacağız. Ancak şunu belirtmeliyiz ki ümmet kelimesinin karşıladığı anlamların genelde her iki yönü de bulunduğundan bazen bunları bir arada belirtmemiz gerekecektir. Örneğin ümmet kavramını nicelik bakımından ele alırken daha sonra tekrardan kaçınmak için bazen onun nitelik yönünü de orada ifade etmeye çalışacağız. [135]

Nicelik Bakımından Ümmet

Topluluklar az ya da çok oluşlarına göre farklı adlandırılmaktadır. Biz de Kur'an'da geçen ümmet kelimesini öncelikli olarak bu yönden değerlendirmeye çalışacağiz. Ancak az önce de ifade ettiğimiz gibi yerine göre niceliğinden söz ederken bazen onun nitelik yönünü de burada ele alacağız. [136]

1- Grup-Cemaat

Yapı ve büyüklüğü değişebilen, sayısal olarak az ya da çok sayıda insanlardan oluşmuş birlikleri ifade eden grup[137] şu şekillerde tanımlanmıştır: "Bir bütünün bir sınıflandırmadaki türdeş bölümü"[138]; "Bir bütünü oluşturan ve ortak özellikleriyle tanımlanan şeyler"[139]; "Benzerliklerin ya da ortak amaçların birleştirdiği kimselerden oluşan topluluk."[140] Niceliği bakımından gruba en yakın anlamlı kavram ise cemaattir. Cemaat de, "Aynı inanç, değer ve davranış kalıplarını benimsemiş, karşılıklı olarak yakın, içten, yüz yüze ve samimi ilişkilerle birbirine bağlı insanlardan oluşan homojen insanlar topluluğu."[141] şeklinde tanımlanmaktadır.

Ümmet kelimesi aşağıdaki âyetlerde "toplum içinde bir grup, cemaat" ya da "küçük bir topluluk" anlamındadır.

"İçinizden insanları hayra çağıran iyiliği emredip kötülükten men eden bir ümmet (grup/cemaat) olsun...."[142] mealindeki âyette geçen ümmet, toplum içinde bir grup ve cemaat anlamındadır.

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi Kur'an'da genel olarak az ya da çok topluluk anlamı bulunan ümmet kelimesi, her geçtiği âyette aynı anlamı ifade etmemektedir. Söz konusu kelimenin anlamı yer aldığı âyetteki içerik ve bağlama göre değişiklik arz etmektedir. Ele aldığımız bu âyette de âyetin içerik ve bağlamından ümmet kelimesinin "toplum içinde bir grup" anlamını ifade ettiği anlaşılmaktadır. Bu anlamın verilmesine temel teşkil eden asıl unsur, âyetteki (min) harf-i ceri'nin yüklendiği anlamdır. Burada söz konusu harf-i cer'in yüklendiği anlam hususunda alimler arasında, (min)'in açıklamak (tebyîn) ve kısmilik (teb'îz) için olduğu şeklinde iki görüş bulunmaktadır. (Min) 'in açıklamak (tebyin) için olduğunu söyleyenlere göre, iyiliği emir, kötülükten nehiy bütün müslümanlar üzerine vaciptir. Âl-i İmrân sûresi 110. âyet buna delil olarak zikredilmektedir, Bununla beraber bu vazife her ne kadar bütün müslümanlar üzerine vacip ise de içlerinden bir grup bu vazifeyi yerine getirirse o zaman sorumluluk diğerlerinden düşer. Buna göre, söz konusu görevin yerine getirilmesi bir grubun veya toplum içerisinde bir cemaatin sorumluluğuna terkedilmiş olmaktadır. (Min)"in azlık, kısmilik (teb'îz) için olduğunu söyleyenlere göre, toplumu teşkil eden insanların tamamının, iyiliği emir ve kötülükten nehiy görevini yerine getirmeleri beklenemez. Zira toplum içinde hastalar, âcizler ve câhiller bu görevi yapamazlar.[143] Dolayısıyla bu mükellefiyet bu görevi yapabilecek olan din âlimleri içindir. Zira âlimler de topluluğun bir kısmını teşkil etmektedir.[144] Müfessirlerimizin büyük çoğunluğuna göre (min) harf-i ceri, azlık, kısmilik (teb'îz) içindir. Bu görüşte olan müfessirler buradaki ümmet kelimesine, "grup, âlim ve davetçiler cemaati" gibi anlamlar vermişlerdir.[145] Bu anlamı veren müfessirlerden Râgıb el-İsfahânî (502/1108) ve Fîrûzâbâdî (817/1414), bu grubun niteliklerine de işarette bulunarak buradaki ümmete "ilim ve sâlih amel sahibi ve başkalarına örnek olabilecek bir cemaat" şeklinde anlam vermektedirler.[146]

Bize göre de âyette geçen ümmet kelimesiyle "toplum içinde bir cemaat" kastedilmektedir. Bunlar da din âlimlerinden oluşan bir topluluktur. Çünkü âyette emrolunan hayra davet, iyiliği (ma'ruf) emretme, kötülükten (münker) sakındırma görevini yapacak kişiler neyin hayır, neyin ma'ruf ve münker olduğunu bilmek durumundadırlar. Ayrıca bu görev bilginin yanında tecrübe, sabır, olgunluk, güzel ahlâk ve güzel konuşma gibi özellikleri gerektiren bir görevdir. Bunlar da ancak müslümanlar arasında yetişmiş, seçkin bir toplulukta bulunabilir.[147]

Câhil kişiler bunlan bilemeyeceklerinden çoğu kez insanlan iyilikten uzaklaştırıp kötü yollara sevk edebilirler. Ayrıca iyilik ve kötülüğü ayırt edecek bilgiden yoksun olanlar nerede ve nasıl davranacaklarını da pek bilemezler. Mesela yumuşak davranacakları yerde sert ve kırıcı davranarak belki de bir kısım insanların dinden daha da uzaklaşmalarına sebep olurlar.[148] Bu âyetteki ümmet kelimesini, "Müminlerin hepsinin toptan sefere çıkmaları doğru değildir. Onların her kesiminden bir grup (nefer) dinde (dini ilimlerde) geniş bilgi elde etmek ve kavimleri (savaştan) döndüklerinde onlan ikaz etmek için geride kalmahdır. Umulur ki sakınırlar.[149]" âyetinde grup anlamında olan nefer kelimesi güzel bir şekilde açıklamaktadır.[150]

Ümmetin "grup" anlamında olduğunu ifade eden bir diğer âyet de şöyledir; "Hepsi bir değildir. Ehl-i kitabın içinde, istikamet sahibi bir topluluk (ümmetün kâimetün) vardır ki, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah'ın âyetlerini okurlar."[151]

Ayette geçen ümmetün kâimetün dosdoğru, hakşinas, âdil, müstakim, Allah'ın emrini yerine getiren topluluk anlamındadır.[152] Görüldüğü gibi bu âyette ehl-i kitaptan iman edip salih amel işleyen kimseler, ümmet kelimesi ile (ümmetün kâimetün) ifade edilmektedir. Ayrıca bu âyeti takip eden âyetlerde söz konusu kimselerin şu özelliklerinin vurgulandığını görmekteyiz: "Allah'a ve âhiret gününe inanırlar, iyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar. Hayır işlerinde de birbirleriyle yarışırlar. İşte onlar salihlerdendir. Onlar ne hayır işlerlerse, hiç bir zaman mahrum bırakılacak değillerdir. Allah takva sahiplerini bilir." [153]

Müfessirlerin çoğunluğunun tercihine göre buradaki ehl-i kitaptan maksat, Mûsâ (a.s) ve İsâ (a.s)'a iman etmiş olan yahudi ve hiristiyanlardır.[154] Bir kısım müfessirler ise bunu, kendilerine kitap verilmiş olan müslümanları da kapsayan genel bir ifade[155] diye yorumlamışlardır.

Bu âyetin iniş sebebi hakkında birkaç rivayet nakledilmektedir. Bir rivayete göre, Abdullah b. Selâm, Sa'leb b. Saîd ve Üseyd b. Ubeyd gibi zatlar müslüman olunca, diğer bazı yahudiler bunları kötülemeye başlamış, âyet de bu müslümanların faziletini bildirmek üzere inmiştir. Bir başka rivayete göre ise âyet, hıristiyanlardan müslüman olan yetmiş beş kişi hakkında nazil olmuştur.[156] Beraber bu âyetin, kitap ehlinin hepsinin aynı olmadığını, içlerinden güzel özelliklere sahip kişilerin bulunduğunu bildirmek için indiği de söylenmiştir.[157] Yine müfessirlerden bir çoğundan nakledilen meşhur görüşe göre sözü edilen âyet, ehl-i kitap bilginlerinden iman eden bir grup hakkında nazil olmuştur.[158]

Yukarıda zikredilen iniş sebeplerini de göz önünde bulundurarak âyeti şöyle yorumlamak mümkündür: "Daha önce kötülenen ehl-i kitap[159] ile, onlar arasından iman eden kimseler (ümmetün kâimetün) aynı seviyede değildirler."[160] Bu açıklamalardan da burada geçen ümmet'in "toplum içinde bir grup, cemaat" anlamında olduğu anlaşılmaktadır. Bir çok müfessir de âyette geçen ümmetin bu anlamı ifade ettiğini belirtmektedir.[161]

Konumuzla ilgili ele alacağımız bir diğer âyet de şudur:

"Eğer onlar Tevrat'ı, İncil'i ve Rableri tarafından kendilerine indirileni dosdoğru uygulasalardı, şüphesiz hem üstlerinden, hem de ayaklannın altından (bol bol nzık) yiyeceklerdi (yeraltı ve yerüstü servetlerinden istifade ederek refah içinde yaşarlardı). Onlardan mu'tedil bir zümre (ümmetün muktesidetün) vardır; fakat çoğunun yaptıkları ne kötüdür!"[162]

Bu âyette geçen ümmet kelimesi muktesidetün ifadesi ile farklı bir nitelik kazanmıştır. Ne yapacağını bilen, ifrat ve tefritten sakınarak ölçülü davranan, işlerinde adalet üzere hareket eden topluluk anlamında[163] olduğu belirtilen ümmetün muktesidetün'ün kimler olduğu hakkında iki görüş bulunmaktadır.

Birinci görüş: Bu görüşte olanlara göre bunlar, Yahudi ve Hıristiyan gibi Kitap ehlinden iman eden kimselerdir.[164]

İkinci görüş: Bu görüşte olanlara göre ise bu topluluktan maksat, "Ehl-i kitaptan öyle ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın