Mutezîleye Göre Yok Olanın Bir Şey Olması

Mu'tezîleye Göre «Yok Olanın Bir «Şey» Olması Ve Ona Verilen Cevap

Fakîh Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Sonra biz akıllı olana[319] bilgi veren hususlardan mu'tezile mezhebinin ana prensipleri[320] ve onların ehli edyana benzemelerinin bir bölümünü zikrederiz ki gerçekten mu'tezile mezhebinin ehli edyanın mezhepleri sonucu meydana çıktığını, düşünen kimse bilebilsin.

Mu'tezile diyor ki : Yok olan, eşyadandır. Yaratıkların «şey» olması ALLAH ile değildir. ALLAH, onları yokluktan varlığa çıkarmıştır.

Ebu Mansur (r.h.) cevaben diyor ki : Öyle ise bu hususu Öne sürmek için ezelde eşyayı tahkik etmeleri gerekir. Fakat eşya ezelde yoktur, sonra yoktan var olmuştur. Eşya henüz yok olduğu için onları takdim etmekte tevhidi nefyetmek vardır. Böylece zahir olma ve meydana çakmada ihtilâf vukubulmuştur. Oysa eşya, ezelde yok olan şeydir. Mu'tezile ise, ezelde ALLAH'la beraber başkalarını da var saydılar. Bu da tevhidi nakzeder.

Öne sürdükleri ve ifade ettikleri hususlarda âlemin kadim olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü onlarca eşya, ALLAH'ın gayridir. Yok olan da Allah'ın gayri, sâil olmayan şeylerdir. Bu görüşleri ile bütün ehli tevhidin ALLAH-u Teâlâ'mn eşyayı bir şeyden olmaksızın yarattığı hakkındaki fikir ve görüşlerine muhalefet etmektedirler. Onların sözlerine göre, bu ancak icad manâsına gelen yaratmaktır. Yoksa onların hepsi yaratılmamdan önce eşya idiler. Tevfik ALLAH'tandır.

Dehrîlerden bazılarının, ALLAH hakkında : «ALLAH, devamlı olarak eşyayı yaratıyor.» demeleri, ezel hakkındaki görüşlerinin, nıu'tezilenin sözüne daha yakın olmasındandır.[321]

Mu'tezİlenin öne sürdüğü bu husus; dehrîlerin, âlemin asıl maddesi kadimdir, sözlerine muvafakati icabettirir. «Heyula felsefesi»ni benimseyenlerin ; arazlar, yoktan var oldu ve bunlarla âlem zuhur etti, sözü de böyledir. Sonra bunlar, yine eşyayı, yaratanı olmayıp sonradan bulunan şeyle husule geldiğini söylüyorlar. Halbuki bu görüş, ALLAH'ın gerçekten yarabcı ve icadedici olmadığım ifade etmektedir. Eşya, olduğu gibi mevcut değildi, sonradan var oldu. ALLAH-u Teâlâ ise, bizatihi fail değil idi. Kendisi sonradan mahîûkatı yaratmak ile zahir oldu. Veyahut ALLAH, yaratıcı değildi, yaratıcı olması kendisinde sonradan bulunmuştur diyorlar. Tevfik ALLAH'tandır.

Onlar, şu görüşü de öne sürdüler : Gerçekten ALLAH-u Teâlâ bizatihi var idi, âlem ve âlemden bir şey yök idi. Sonra âlem, ALLAH'tan kendisinin var olması için bir manâ bulunmadan var idi. Çünkü onlara göre, irade, âlemden ibarettir. Tekvin de böyledir. Öyle ise âlem, ALLAH-u Teâlâ'mn iradesi bulunmaksızın var olmuştur. Sonra âlemi, zikrolunan görüşleri ile ALLAH'ın varlığı için öne sürdükleri görüşe delil yaptılar.

Onların, âlemin ALLAH tarafından var edilmediğini söylemeleriyle, onun yok iken sonradan var olmadığını murad ettiklerini öne sürerek âlemi delil kılmalarını yalanlamalarına gelince; onların mezhepleri şunu ifade etmektedir : Gerçekten bir şeyi bilmek, o şeyi var etmeyi icabettir-mez. Kıdem, kendisinin ALLAH'la var olmasını icabettirmez. Onların katında ALLAH'tan bu iki şeyden başkası meydana gelmiş değildir. Bunlardan birisinin ALLAH'la olmasını icabettirmez. Bunun için, âlemin bir kimseden olmaksızın kendi kendine var olduğunun gerekliliğini öne sürdüler. Bu husus âlemin kadîm olduğunu söyliyenlerin sözüne göre ifade edilmektedir. Çünkü âlem, var idi; fakat gayri ile var olmamıştır. Onlar bu sözleri ile diğerlerinin sözlerine benzediler. Ancak ne var ki diğerleri kıyas için daha lâzımdır. Çünkü onlar, âlemin varlığı kendiliğinden olduğu için onu ezelî kıldılar. Bunlar ise âlemi başkası ile yoktan var olmayıp bizim yukarıda açıkladığımız yönden var olduğunu ifade ettiler.

Sonra bundan daha taaccüp edilecek husus şudur ki, onlar âlemi hem hâlık, hem mahlûk hem sâni', hem de mesnü'â kıldılar. Böylece âlem, âlem oldu fakat başkasının kendisini yaratmasıyle değil. Sonra âlem kendisine her kötü ismi lâzım kıldığı gibi her iyi ismi de benimsedi. Eğer âlemin, ismini değiştirmiş olsaydı daha özürlü olurdu. Fakat bu kötü sonuçların alâmetidir.

Ve yine bu görüşlerinde senviyelerin görüşlerine ve sözlerine benzemektedirler. Gerçekten onlar, eşya yok idi, sonra ALLAH ile bulunmaksızın var olmuştur. Sonra eşyanın icadedilmesi,9 yoktan meydana gelmiş olmanın dışındadır.

Senviye şöyle diyordu : Ziya ve karanlık birbirleriyle zıt varlıklar

idiler ve birbirleriyle imtizaç ettiler. Bu âlem de yok-olmadan vaç* idi. Sonra başkası ile çelişen bir hal aldı ve o başkası ile imtizaç etti ve böylece âlem yok iken sonradan kendiliğinden var olmuş oldu. Zira orada bunu icabettirecek bir başkası yoktur. Mu'tezİlenin zikrettiğimiz hususlardaki sözü de böyledir. Kuvvet ancak ALLAH'tandır.

Mu'tezAle ve diğerleri, âlemin hadis olduğuna, onun bir mjıhdisten hâli kalmaması ile delil getirdiler. Onların bu husus için âlemin1' var olmasından başka bir şey değildir. Bunun için âlemin hadis olduğunu ica-bettirdiler de onun bir muhdisle var olduğunu söylediler. Sonra mu'tezile, ALLAH-u Teâîâ hakkında diycr ki : ALLAH, ne hâlık, ne rahman ve ne de rahîm'idî. ALLAH, bugün de Öyledir. Onlar, ALLAH'ı ilk hallerinde mah-lûkatın kendisi ilim sahibi olduğu şey olarak tasavvur ettiler.

Bu, sonradan var olanlardan hâli değildir. Tıpkı âlemi hisle bulup onun sonradan var olanlardan hâli kalmadığı gibi. Âlemin hadis olmasını kendilerine bildiren sebebin aynısını hâlık ve rahman sıfatlarının hadis olduğunu bildirenin aynı olduğunu söylediler. ALLAH, devamlı olarak kadimdir.

Sonra bundan başka iki vecih vardır :

Birincisi :. Âlemin sonradan var olduğunu -her nekadar kendi varlığımızla onu müşahede etmiyorsak da- kendisini var edenden hâli olmadığını müşahede ettiğimizden dolayı söylemek lâzım gelince, bu var edenin halik olan ALLAH olduğunu söylemek gerekir. Zira kendisine hadis ismini verdiğimiz şey olarak bizzat bizim varlığımız o Hâlık'm varlığına delâlet etmektedir.

îdncisi : Kendisinin ancak sonradan var olunanlarla bilinmesiyle beraber zâtının kadim olması vacip oluyor da sonradan yaratılanlardan hâli Almazsa da âlemin hepsinin kadîm olduğunu söylemek niçin vacip âlemden his olunmayan hâdiselerin bilinmesinin imkân ve ihtimal dahilinde bulunması âleme, sükûnet, hareket ayrılık ve içtima-dan kendisine izafe edilen şey ile olur. Onların sözüne göre ALLAH'a, rahmet, yaratmak, varetmek ve iade etmek izafe olunuyor. Bunların hepsi ise onların katında hadis olanlardır. Öyle ise, ALLAH hakkında, âlem hakkında 'iacip olan şeyi ifade etmek gerekir. Bu sıfat, kendisinde bulunan kimsa de bunun dışında olan hâlık ve sâni'. Kuvvet ancak ALLAH'tandır.

/Mu'tesile diyor ki : ALLAH var idi, sonra kendisinden irade meydana gelpî İd bu irade ile ALLAH'tan yaratmak, varetmek veyahut irade etmek veyahut da irade için ihtiyaretmek bulunmaksızın âlem var oldu. Çünkü bunlar için ALLAH'ın zâtından başka bir şey yoktur. ALLAH'ın zâtı ise bu hususlardan önce var idi.

Mecûsîler de şöyle diyorlar : Aliah-u Teâlâ var idi. Sonra bir fasid fikir var oldu ki, ondan da şeytan hasıl oldu. O şeytan ki her kötü ve şer olan şey onunla meydana gelir. Mecûsîler, buna fasid fikir ismini veriyorlar. Mu'tezile ise irade ve ihtiyaretrae, ismini vermektedir. O'nun hadis olması ihtiyar ve irade ile değildir. Mu'tezilelerin bu görüşü, mecûsî-lerin fasid fikri görüşüne çok benzemektedir. Sonra bu, serden başka bir şey değildir,[322] Mu'tezile'ye göre irade, âlemden başka bir şey değildir. İşte bu husus, ALLAH-u a'lem, Resûl-i Ekrem Sallellahu Aleyhi ve Sellem'-in : «Kaderiye, bu milletin mecûsîsidir.»[323] hadis-i şerifinin ifade etmiş olduğu manâdır.

Ve sonra onların nezdinde- âlem, karar bulma, yok olma, var olma, birbirinden ayrı kalma ve bir arada toplanmadan hâli kalmaz. Bunlar öyle hallerdir ki ALLAH'ın gayri ile var olmaları mümkün ve muhtemeldir. Bu aynı binalarda toplanan tuğlalar,[324] gemilerde bir araya gelen malzemeler ve yazıda bir araya gelen kelimeler ve benzerlerindeki içtimadan meydana gelen şey gibi olur. Ayrılık da böyledir. Güneş'in ve Ay'ın seyretmesi, mahlûkatm hareket etmesi ve sükûnette bulunması da böyle mütalea edilmektedir. Araz ve cisimlerden olan bu iki nevi bulunmazdan âlem var olmaz. Bu ifade, var olmanın ALLAH'la ve yaratmakla olması ihtimalini ortaya koyar. Böylece âlemin hepsinin ALLAH'la ve yaratmakla olmasını muhtemel kılar. Buna göre âlemin hepsi âdetle var olur ki, bu da iki ALLAH[325] olduğu fikrini kabul eden ve ikiden daha çok[326] ilâh olduğunu ve bunların da yıldızlar ve tabiatlardan ibaret olduğunu öne süren dinsizlerin sözüdür.

Gerçekten onların sözlerine göre ALLAH-u Teâîâ'mn âlemi yoktan var etmesine ve kendisinin kadim olduğuna âlemden başka bir delil yoktur. Sonra başkasının meydana getirdiği arazlarla kendisinin yarattığı arasında hiç bir fark ve ayrılık öne sürmemiştir. Çünkü içtima ve zeval bulma ve benzerleri mevcudatta bulunur ve fakat onu cem' eden ve harekete geçiren görünmez.[327] Bunun her nekadar görünmezse de kendisi İçin değil, gayri için olması muhtemeldir. Çünkü bu kendisinde görülenin bir benzeridir. Böylece bu ifade de senviye ve tabiat felsefesini benimseyen kimsenin sözü gibi olur; ki, onlar, eşya, kendisi ile gayrinin yaratması ayırt edilmeden ve her birinin yaratıcısına delil omlaksizm tabiatla meydana geldiğini söylerler. Bu ise aczin alâmet ve işaretidir. ALLAH-u Teâlâ'-nm âlemin hepsinin kendi kudreti ile meydana geldiğini delillerle ispat etmesinin manâsı şu âyeti ceîîlede ifadesini buluyor; çünkü ALLAH, «ALLAH, hiç bir evlât edinmemiştir; beraberinde bir ilâh da yoktur. Eğer müşriklerin dediği gibi, ALLAH'la beraber bir takım ilâhlar olaydı, o takdirde her ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın