Ünite 2 Soru-Cevap Ders Özetleri

ÜNİTE 2 İSLÂM KİŞİ HUKUKU

S.   İSLAM HUKUKUNA GÖRE HAK NEDİR?
C.   Hak kelimesi Arapça sözlükte doğru, gerçek, sabit ve gerekli olan, batılın karşıtı, inkâr edilemez şey gibi anlamlara gelmektedir. Hak kavramı mal, mülk ve mevcut şeyler için kullanılır. Fıkıh kayaklarında, “Hak, her bakımdan ve şüphesiz bir şekilde sabit olan şeydir” şeklindeki tarif, hakkın sözlük anlamını; “Hak vakıanın itikada mutabakatıdır” tarifi de felsefî yönünü yansıtmaktadır. Bazı Hanefî kaynaklarda yer alan “Hak kişinin istihkak ettiği şeydir” tarzındaki tarif ise devir (totoloji) içermesi sebebiyle tenkit edilmiştir.

S.   GÜNÜMÜZ HUKUK ÂLİMLERİ HAK KAVRAMINI NASIL TARİF EDER?
C.   “Din ve hukukun (şer’) bir yetki ve yükümlülük olmak üzere benimsediği aidiyet” veya “şer'in belirli bir yararı gerçekleştirmek üzere başkasından bir ifanın gerekmesi veya bir şey üzerinde bir yetki şeklinde benimsediği bir aidiyet” olarak tanımlarlar.

S.   HAKKIN 4 UNSURU NELERDİR?
C.   Hakkın 4 unsuru:
1.   Hakkın sahibi: Kul hakları konusunda hakkın sahibi şahıstır. Mesela kocaya itaat edilmesinin gerekliliği hususunda hakkın sahibi kocadır. Allah hakları konusundaysa hakkın sahibi Allah’tır.
2.   Hak borçlusu: Eda ile mükellef olan şahıstır. Yani hakkı yerine getirme sorumluluğu kendi üzerinde olandır. Mesela Allah haklarında hakkın borçlusu insandır.
3.   Hakkın konusu: Buna hakkın mahalli veya hak edilen şey de denilir. Mesela beş vakit namaz, Allah hakkının konusudur.
4.   Hakkın meşruiyeti: Bundan maksat, söz konusu olan hakkın din ve hukuk sistemi tarafından izin verilmiş, tanınmış olmasıdır. Dinin ve hukuk sisteminin yasakladığı şeyler, hakkın konusu olamaz. Gayri meşru şeyler üzerinde hak iddiasında bulunulamaz. Kocanın, hayız veya nifas halindeki hanımından cinsel yönden faydalanma talebinin meşru olmaması gibi.

S.   ŞAHIS NE DEMEKTİR?
C.   Şahıs kelimesi Arapça sözlükte yüksekliği ve görünürlüğü olan cisim, kişi, insan anlamlarında kullanılmaktadır. Hukuk dilinde şahıs, “hakkın sahibi” veya başka bir tanımla “haklara ve borçlara ehil olan varlık” demektir.

S.   İSLAM ÂLİMLERİ ŞAHSI NASIL TARİF EDERLER?
C.   Gerçek kişi olarak düşünmüş ve genellikle emanet, ehliyet, zimmet, ahid, mükellef, taraf gibi kelimelerle birlikte ele almışlardır. Şahıs kavramı, fıkhın neredeyse bütün konularını ilgilendiren en temel kavram sayılabilir.

S.   19.YY. DAN İTİBAREN ŞAHIS KAVRAMI NASIL TANIMLANIR?
C.   Özel örgütlenme gerektiren bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelen insan toplulukları veya belirli ve sürekli bir amaca tahsis edilen mal toplulukları’dır.

S.   ŞAHIS KAVRAMINDA İNSAN VE TOPLUMU NASIL AYIRT EDEBİLİRİZ?
C.   İnsan için hakîkî şahıs, gerçek kişi, doğal kişi, fiziksel kişi, maddi kişi, bireysel kişi, ferdi şahıs gibi tabirler; topluluklar için de hükmî şahıs, manevî şahıs, itibarî şahıs, tüzel kişi, kolektif kişi, sosyal kişi gibi tabirler kullanılmıştır.

S.   İSLAM HUKUKUNDA HAYVAN VEYA ÖLÜYE ŞAHIS MUAMELESİNDE BULUNULURMU?
C.   Hayır.

S.   İNSAN OLDUĞU HALDE HUKUKÎ ANLAMDA ŞAHIS KABUL EDİLMEYEN TEK İSTİSNA KİMDİR?
C.   Köledir. Kural olarak köle, hakkın sahibi değil ancak konusu olabilmektedir.

S.   İSLAM, KÖLELİK HAKKINDA NASIL BİR YOL ÇİZMİŞTİR?
C.   İslam, önceden beri var olan kölelik sistemini kökünden ortadan kaldırmayı tercih etmemiş, kölelik sebeplerini ancak savaş veya köle bir kadından doğmak şeklinde ikiye indirerek oldukça sınırlandırmış, şartlarını iyileştirmiş, kölelerin azat edilmesini teşvik etmiş, onlara insanca muamele yapılmasını istemiş, işkence ve zulüm yapanları cezalandırmıştır.

S.   KÖLELİK RESMEN HANGİ YÜZYILDA KALDIRILMIŞTIR?
C.   19. yüzyılda İngiltere ve ABD başta olmak üzere ardından Osmanlı ve diğer ülkelerde kölelik resmen yasaklanmış ve Milletler Cemiyeti bu yasağı bütün dünyada uygulanmak üzere teyit etmiştir.

S.   ŞAHSİYET KAVRAMI NEDİR?
C.   Şahsiyet kelimesi şahıs kelimesinden türetilmiş olup hukukta biri dar diğeri de geniş olmak üzere iki anlama sahiptir:
•   Dar anlamı: Şahıs olma hali yani gerçek veya tüzel kişiliktir ki haklara ve borçlara ehil olmayı ifade eder. Bu dar anlamıyla şahsiyet, vücub ehliyetiyle sınırlı bir anlama sahip olmaktadır.
•   Geniş anlamı: Kişinin hukukî ehliyeti, kişilik hakkı ve kişisel hakları şeklinde üç grupta ifade edilebilen özellikleri, kısacası hukuku ilgilendiren özelliklerinin bütünü demektir

S.   ZİMMET NEDİR?
C.   Zimmet kelimesi Arapça sözlükte ahid (yüklenme), emân (güvenliğini üstlenme) ve damân (sorumluluğunu üstlenme) gibi kelimelerle açıklanmaktadır. Fıkıh kaynaklarında çok kullanılmakla birlikte üzerinde ittifak edilen bir tanımı bulunmayıp farklı şekillerde tarif edilmiştir. Bir tanıma göre “kişiyi haklara ve borçlara ehil hale getiren vasıftır.” Zimmeti “akıl”, “vücub ehliyeti” veya “yükümlülüğü olan kişi (zat/nefs)” şeklinde tanımlayanlar da olmuştur.

S.   İLTİZAM NEDİR?
C.   İltizam, kişinin zorunlu olmadığı halde, kendi isteğiyle kendini başkasına karşı borç altına sokmasıdır. Buna göre, zorunlu olmadığı halde yapılan her türlü iyilik, bağış, bahşiş, sadaka, vakıf, adak, ariyet gibi işlemler iltizam kapsamındadır. İltizamın bir alt kavramı da ahidir.

S.   AHİD NE DEMEKTİR?
C.   Bir şey üzerine sağlam ve güçlendirilmiş söz vermek, yemin etmek, vasiyet etmek demek olup iltizamın bir türüdür.

S.   İLTİZAM VE AHİD ARASINDAKİ FARKLAR NELERDİR?
C.   İltizam, ahidden farklı olarak, söz verilmeyen yükümlülükleri de kapsar; zimmet de, iltizamdan farklı olarak, zorunlu olan ve kişinin kendi iradesiyle üstlenmediği yükümlülükleri de kapsar.

S.   ZİMMETİN ÖZELLİKLERİ NELERDİR?
C.   Zimmetin özellikleri:
1.   Zimmet, müstakil şahsiyete sahip gerek gerçek kişilerin ve gerekse tüzel kişilerin şahsiyet özelliklerinden biridir.
2.   Zimmet, şahsiyete tabi olan şeylerden biridir. Zimmet, temelini insan olma sıfatının teşkil ettiği vücub ehliyetinin ikinci unsuru olan iltizama (borç altına girebilme) bağlıdır. (CENİN dahi zimmet sahibidir)
3.   Her şahsın tek bir zimmeti vardır,
4.   Zimmetin genişliğinin bir sınırı yoktur.
5.   Zimmet, şahsın bizzat kendisiyle ilgilidir, onun malı ve servetiyle ilgili değildir.

S.   ZİMMETİN BAŞLANGIÇ VE BİTİŞ SÜRESİ NE ZAMANDIR?
C.   Boş da olsa ceninin zimmetini kabul edenlere göre anne karnına düşmekle başlar. Diğer bir görüşe göreyse anneden ayrılıp canlı olarak dünyaya gelmekle başlar. Kişi hayatta olduğu sürece zimmeti de onunla birlikte var olmaya devam eder. Kural olarak kişi öldüğü zaman zimmeti de sona erer.

S.   ÂLİMLERİN İHTİLAF ETTİĞİ ÖLÜMDEN SONRA ZİMMETİN KALKIP KALKMAMASI KONUSUNDAKİ GÖRÜŞLERİ NELERDİR?
C.   Âlimlerin ihtilaf ettiği ölümden sonra zimmetin kalkıp kalkmaması konusundaki görüşleri:
1.   Tereke üzerindeki haklar ödeninceye kadar zimmetin varlığı devam eder: Malikiler, Şafiiler ve bazı Hanbelilere göre hakların tasfiyesi sona erene kadar ölenin zimmeti devam eder. Zimmetin varlığının devam etmesi, üzerindeki borçların ödenmesinin bizzat ölenden istenmesi anlamında değil, varislerinden (terekeden) istenmesi anlamındadır. Mesela avlanmak üzere kurduğu tuzağa onun ölümünden sonra düşen hayvan onun mülküdür.
2.    Ölüm zimmeti sona erdirmez fakat zayıflatır: Bazı Hanefilere ait bu görüşe göre ölenin zimmeti, hayatta iken sebebi bulunan borçlarını/hakları tasfiyeye yetecek kadarıyla (zaruret miktarınca) kalır. Mesela sağlığında sattığı bir malın, onun ölümünden sonra, müşteri tarafından ayıp/kusur sebebiyle iadesi halinde, satılan malın bedelini vermek onun zimmetinde bir borçtur.
•   Ebu Hanife’ye göre müflis ölünün borcuna, öldükten sonra kefil olunamaz. Çünkü ona göre borç bir fiildir. Ölü fiilden aciz olduğuna göre onun borcu olamaz. Yani müflis borçlu öldüğünde borcu düşmüş olur, alacaklılar için bu dünyada yapacak bir şey yoktur.
•   Ebu Yusuf ile İmam Muhammed’ göre ise ölenin borcuna kefil olunabilir. Çünkü ölüm, borcun devam etmesine engel değildir.
•   Hanefilere göre ölüye vasiyet de geçerli değildir.
3. Ölüm zimmeti sona erdirir: Hanbelî mezhebindeki bir görüşe göre zimmet, yaşayan şahsın özelliklerindendir. Öldükten sonra kişiden talepte bulunulamayacağına göre, zimmet de ortadan kalkmış olur. bir mal bırakmadan ölen kişinin borçları düşmüş olur. Şayet mal bırakmışsa, borçları bu maldan ödenir.

S.   İSLAM ÂLİMLERİNİN İTTİFAK ETTİĞİ ORTAK BİR GÖRÜŞ VARMIDIR?
C.   Evet. Varisleri veya velisi, geride mal bırakmadan ölen kişinin borçlarını ödemeye hukukî açıdan (kazaen) zorlanamaz. Ancak varis veya velinin bu borcu ödeme imkânı varsa, dindarlık (diyaneten) ve güzel ahlak gereği ödemesi güzel görülmüştür (müstehab).

S.   EHLİYET NEDİR?
C.   “Ehliyet” sözlükte, elverişlilik anlamına gelir

S.   USULCÜLERİN TERMİNOLOJİSİNDE EHLİYET KAÇ KISINDIR?
C.   İki kısımdır:
1.   Vücûb Ehliyeti: “Vücûb ehliyeti”, insan olarak haklara sahip olabilme ve borç altına girebilme demektir. Bu nevi ehliyetin temelini hayatta olma özelliği teşkil eder. Bazı fakihler buna “zimmet” adını verirler. Günümüz hukuk dilinde buna “kanunî kişilik/ hukukî şahsiyet” adı verilir. Vücûb ehliyeti, sağ doğmak şartıyla anne karnındayken eksik olarak başlar, doğumla tam hale gelir ve ölümle sona erer.
2.   Edâ Ehliyeti: “Edâ ehliyeti”, kişinin, hukuken muteber sayılacak tarzda fiiller ortaya koyabilmesi demektir. Temyiz çağı(7 Yaş ) ile birlikte edâ ehliyeti nâkıs/eksik olarak başlar, buluğ ile tam hale gelir, temyiz gücünü etkileyen bir ehliyet arızasının zuhuru halinde duruma göre nâkıs/eksik hale düşebilir ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın