Zeydiyye mezhebinin temel ilkeleri 3

Zeydiyye mezhebinin temel ilkeleri 3

Umumilik İfade Eden Lafzın Hususi Kılınması

318- Hanefilerle fukaha cumhuru ve bir kısım zeydiler arasındaki fikir ayrılığının semeresi, umumilik belirten lafzı hususileştiren nassın kuvvetine göre ortaya çıkar. Buna göre hanefiler, kapsamına hiçbir hususileştirme girmeyen umûmi lafzı, ancak kendisi gibi kesinlik ifade eden nassın tahsis edebileceğini söylerler. Böylece Kur´an´m tahsis edilmeyen umumilik belirten lafzı, ancak sened ve delaleti açısından kesinlik belirten nass hususi duruma sokabilir. Öyleyse böyle bir lafzı âhad hadis tahsis edemeyeceği gibi, kıyas da hususi duruma getiremez. Sadece kafi olması ayrıca zamanca da pralellik arzetmeleri durumunda, mütevatir ve meşhur sünnet tarafından hususi hale getirilebilir. Zeydüer ve aynı görüşü paylaşan cumhur, umûmi lafzın kapsamına hususi leştirmenin girip girmemesine bakılmaksızın tahsis edici nassm mutlak anlamda kesinlik ifade etmesini şart koşmazlar. Buna göre örneğin ahad haber, cumhur nazarında umumilik belirten lafzı hususi duruma getirebilir.

Fakat îmam Malik´in, umumilik belirten Kur´an lafızlarının, hiçbir zaman ahad haberle mutlak anlamda tahsis edilmesini caiz görmediğini belirtmeliyiz. Ancak malikilere göre umûmi lafzın ahad haberle hususileştirilebilnıesi için, ahad habere destek sağlayan başka bir haberin bulunması gerekmektedir. Destek sağlayan bu haber, ya Medine ehlinin uygulaması, ya da bir bilirkişinin yaptığı kıyastır.

Dolayısıyla İmam Malik, Nebi Aleyhisselam´m: "Kadın, halası ve teyzesi üzerine kuma olarak nikahlanamaz" hadisi kıyas´a ve Medine halkının uygulamasına uyduğu için, "Bunlardan başkası size helal kılındı" (Nisa 24) buyruğunun genellemesini tahsis edici olarak görmüştür. Öte yandan, "yırtıcı kuş" anlamındaki her pençeli hayvan konusunda "Muhammed (s.a.v.), pençeli hayvanın yenilmesi esnasında yasaklama getirdi" haberine göre hüküm vermedi ve destek sağlayan başka bir haber bulunmadığı için bu haberi zayıf saydı. Bu uygulamasıyla, Allah Teala´nın şu kavlinin genellemesine göre amel etti:

"De ki, bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan, yahut domuz eti -ki pisliğin ta kendisidir- ya da Allah´tan başkası adına (kesilmiş bir hayvandan başka yemek yiyecek kimseye) haram kılınmış birsey bulamıyorum. Başkasına zarar vermemek ve sınırı asmamak üzere kim (bunlardan) yemek zorunda kalırsa bilsin ki Rabbim bağışlayan ve esirgeyendir." (En´am 145)

319- Zeydiler umumilik belirten lafzı zahir türünden saydıkları ve delaletinin de kesinlik değil, zannilik belirttiğini hesaba kattıkları için, aşağıdaki faktörleri hususileştirici etkenler arasında zikretmişlerdir:

a) İcma: Müçtehidlerin bir asırda bir hüküm üzerinde yaptıkları icma, genellik belirten lafzı tahsis eder. îcmaın, kitap, sünnet veya kıyas türünden bir senedi bulunması zorunludur. Her ne kadar araştırmalar, illeti nassa dayandırılmış olanın dışında, esasını Kıyas´ın teşkil ettiği hükümle ilgili bir icma tesbit edememiş ise de, bu tarzda yapılmış icma kesinlik belirtir. Bu durumda kıyas, hakkında nass gelmeyen bir hükmü yeniden düzenlemek değil, mevcut nasin hükmünü uygulama alanına koymak olur. Hanefiler de, illetin nassı kesinlik belirttiği takdirde bu konuda zeydiler´le aynı düşüncededirler.

b) El-Itre´nin icmaı, yani Peygamber soyundan gelen; Hz. Fatıma´ya varan sülale çocuklarının oluşturduğu Ehl-i Beyt´in icmaı. Bunlar, "eî-Itre" ismiyle adlandırılan kimselerdir. Böyle bir icma, İmanı Muhammed b. Hanefiyye (r.a.)´ın zurriyetini teşkil eden ve Hz. Fatıma dışında kalan Hz. Ali´nin çocuklarının bulunmadığı takdirde bozulmaz.

Bu tür icma, İmamiyye ve Zeydiyye arasında fark gözetilmeden bütün Şia nazarında kesin sayılır. Fakat fukaha cumhuru, böyle bir icmaı muteber saymaz.

İşte böylece Zeydiyye, cumhurdan ayrılarak tek başına hareket etmiş oluyor.[24]

b) Kıyasın Umumilik İfade Eden Lafzı Tahsis Edişi

320- c) Kıyası Zeydiyye´ye göre kıyas, Kur´an´ın genel ifadesini hususi duruma sokabilir. Zeydiler bu görüşün, dört imam ve cumhur ile uyum sağladığını iddia ederler. fusul el-Lü´lüiyye´de, metni aşağıda gelen haber geçmektedir:

"Umumilik bildiren nassın onunla (yani kıyasla) tahsis edilişi konusunda ihtilaf edilmiştir. Bizim imamlarımız, dört mezhep imamı ile cumhur, bu konuyu mutlak anlamda caiz görmüşlerdir. Bir kısım fakihler de bu cevazın mutlak anlamda oluşuna tabi olmuşlardır. Ancak İbn Eban, umumilik belirten lafzın daha Önce kendisine bitişik veya ayrı kesin bir deli! ile tahsis edilmesi durumunda kıyasın tahsisinin de caiz olacağım söylemiş, Kerhî de, sadece kesin delilin ondan ayrı olması durumunda kıyasın tahsisinin caiz olacağını ifade etmiştir.

İbnSüreyh de kıyasın "celi" olması halinde tahsisini caiz görür. Bizim imamlarımızın tartışmasının zorunlu sonucu, böyle bir tahsisin ilmî konularda değil, amelî konularda ancak kesinlik belirten kıyasla yapılmasının caiz olmasıdır.

Şüphesiz bu açıklamalardan üç husus anlaşılır:

1- Konumuzla en fazla bağlantısı olan husus, Zeydiyye imamlarının (r.a.), hırsızlık, ? zina ve kazf ayetlerinde olduğu gibi, uygulamaya ilişkin şeriatın hükümlerinde, kıyasın umumilik ifade eden lafzı tahsis ettiği görüşünde olduklarıdır. Şüphesiz bunlar, şeriatın ameli hükümleridirler. Fakat onlara göre kıyas, ilmî yani Allah Teala´nın kadir ve alim oluşu ayrıca sonradan yaratılanlardan münezzeh bulunuşu gibi itikadi konularla aynı zamanda kadere imana delalet eden ayetler gibi diğer itikadi hususlarla ilgili hükümleri tahsis etmez.

Fakat bir kısım ilmî meselelerin kesinlik belirten kıyasla tahsis edilmesini caiz görmüşlerdir. Belki de Zeydiyye, mantık esaslarına göre konuşurken yapılan kıyas adı verilen mantıki burhanı kastetmiştir. Yoksa verilecek hükme göre nassı bulunmayan bir meseleyi, aralarında birleştirici bir illet bulunması nedeniyle hükmüne göre nassı bulunan diğer bir hususun kapsamına katmak anlamındaki fıkhî kıyası kastetmemiştir.

Amelî ve ilmî hükümlerin arasım ayırdetmekteki sebep açıktır. Çünkü birinci durumdaki umûmî lafzın manası, kapsamında zannîlik bulunduğu şeklinde olurken ilmî konuların manası ise,ana çizgileriyle de olsa kapsamında daima kesinlik bulunduğu şeklindedir.

2- Fukaha cumhuru, umûmî lafzın kıyasla tahsis edilmesini caiz görürler. Bu husus, tartışma götürür bir konudur. Zira hanefiler de bunlar arasında zikredilmiştir. Oysa gerçek şu ki hanefiler, usullerinden de anlaşıldığı gibi umûmî lafzın kıyasla tahsis edilmesinin caizliğini ancak daha önce tahsis edilmiş bulunması durumunda uygun görürler. Onlara göre tahsisin, ancak müstakil olması gerekir. Zira onların nazarında "istisna", "gaye" ve "vasıf gibi muttasıllar, tahsis sayılamazlar. Aksi halde umûmi lafız efradım kap-sayamaz durumuna düşer. Zira istisna etmek demek, ayrım yaptıktan sonra hükmü geriye kalan adına bağlamaktır. Dolayısiyle istisna edatı, hanefilere göre tahsis edatı Sayilmaz.

Vasıf ise, hüküm verirken sınırlama yapmak demektir. Umumi lafız, vasıf bulunduğu sürece kapsamını tam olarak ifade edemez. "Gaye" ve "şart"m durumu da bunun gibidir. Öyleyse tahsis hali, ancak müstakil ve zamanca da paralel olma durumunda gerçekleşebilir. eî-Fusuîel-Lulüiyye´mn Kerhi´ye nisbet ederek zikrettiği görüş, tamamen Hanefiyye´ye ait bir görüştür. Zaten hanefiler bu görüşü Ebu Hanife´ye nisbet ederler. Gerekçe olarak, müstakil ve zaman beraberliği içerisinde tahsisin yapılmasının, umûmi lafzı zannî duruma soktuğunu gösterirler. İstisna edatyyla yapılan tahsis o lafzı zannî duruma değil, belki has lafız haline sokar. Kıyas da has lafızla çelişmez.

3- Bu açıklamalardan, İmam Şafii´nin, umumîlik belirten lafzı kıyasın tahsis etmesini caiz gördüğü anlamı çıkarılır.

Fakat İmam Şafii´nin bu görüşü, er-Risaîe kitabında belgelendirilmemiştir. O kitaptaki açıklamalarından anlaşılan mana şudur ki, nasslann delaleti zanni bile olsa, kıyasın nasslann mertebesine hiçbir zaman yükselme imkanı yoktur.

Kıyas, umumilik belirtse dahi ahad haberi tahsis edemediğine göre, İmam Şafii nazarında Kur´an´in umûmî lafızlarını nasıl hususi duruma getirebilir? Kuşkusuz İmam Şafii, İhtilaftı Malik adlı kitapta, îmam Malik´in asıl konulan fer´i, fer´i konulan da asıl durumuna getirdiği şeklinde suçlamada bulunduğunu açıkça belirtiyor. Bunun nedeni, İmam Malik´in ahad haberleri kıyas yahut Medine ehlinin uygulamasıyla mahkum edilmiş duruma sokmasıdir.

İmam Şafii´ye nisbetle söylenen bu sözlerin tamamı aynı nisbetle hanbeli mezhebi için de söylenebilir. Çünkü o da çok darda kalmadıkça kıyasla hüküm vermiyordu. Kur´an´ın nasslarında, kendisiyle hüküm verilecek umûmi bir lafız bulunduğu takdirde herhangi bir sıkıntıya düşmenin mutlak anlamda yeri bulun mamaktadu".

321- Gerçekten umûmi lafzın kıyasla tahsis edilmesi açısından Zeydiyye Mezhebiy-le uyum sağlayan tek mezhep, maliki mezhebidir. Zira bu konuda İmam Malik, kıyasın umûmî lafzı tahsis edebileceğini açıkça belirtmiştir. Dolayısıyle bu fikir iki mezhep arasında tam tamına uyum sağladığı sürece bizim, Zeydiyye mezhebi ile ilgili olarak Mali-

ki mezhebi kitaplarından deliller araştırmamıza hiçbir engel yoktur.

Maliki mezhebinin büyük fakihlerinden Karâfî Tenkihu´l-FusiU adlı kitabında kıyasın Kur´an-ı Kerim´deki umumîliği hususi duruma getirmesi konusunda maliki mezhebinin hüccetini belirtiyor ve kıyasla umumilik belirten lafız çeliştiği takdirde aşağıdaki iki temel öğenin çatışması anlamım taşıyacağını vurguluyor:

a) Delaletinin, tahsis edilebilir ol...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın