Doğumu Ve Eğitimi

Doğumu Ve Eğitimi

İşte Haris b. Esedi'l-Muhâsibî bu üç farklı düşüncenin kıyasıya çatıştığı böyle bir ortamda doğmuş, yetişmiş ve eğitim almıştır. Sufiye, Mutezile, hadis ve fıkıh ekolleri arasında kıyasıya süren bu mezhep kavgasına tanıklık eden büyük merkezler, buna rağmen Abbasî devletinin ilk asrında (H. 132-247) sakin, istikrarlı ve parlak bir dönem yaşamışlardı. El-Emin ve Me'mun arasındaki iktidar kavgası ile (H. 195- 197) bir ara bu atmosfer nisbeten dağılmış ise de daha sonra tekrar durularak Mütevekkil'in (H.247) Türkler tarafından katledilişine kadar sürmüştür.

Haris, yaklaşık H. 165 yılında bu kavgaların ilk ortaya çıktığı bir dönemde Basra'da dünyaya gelmiştir ki Basra, Mutezile'nin de doğum yeridir. Yine Basra o dönemde çok sayıda fakih ve muhaddisin ders ve rivayet halkası oluşturdukları bir mekan durumunda idi.

Hâris'in biyografisine yer veren bazı tabakat kitapları annesinin Kaderiye düşmanı [3] babası Esedu'l-Anzî'nin [4] ise Kaderi olduğunu rivayet etmektedirler ki bu rivayetler bizim yukarıda söylediklerimizi kanıtlar niteliktedir.

Bu rivayetlerden bazılarına dayanarak el-Hatib el-Bağdadî'nin aktardığı: "Ebu Abdullah Haris b. El-Esed'i Babu't-Tak'ta [5] (Bağdat'ın bir mahallesi) gördüm, babasının yakasına yapışmış ve çevresini bir takım insanlar sarmıştı. Babasına: 'Annemi boşa!.. Senin dînin başka, O'nunki başka...’ diyordu" [6] şeklindeki ifadeleri de bu durumu doğrular niteliktedir. Genelde Kaderiye mensupları kültürlü insanlar oldukları için bu ifadelerden babasının da belli bir kültür düzeyine sahip olduğu sonucuna ulaşmak mümkündür. Tabii Kaderiye ifadesi ile burada Mutezile kastedilmektedir. Mutezile, kaderi (cebir) kabul etmemekle birlikte Mabed ve taraftarlarına benzerlikleri dolayısı ile kendilerine bu isim verilmiştir. Bu karışıklık, Nallino'nun (Karlo Alfonso, 1872-1938) belirttiği gibi o dönemde müslümanlarda dinî terminolojinin tam olarak gelişmemiş olmasından kaynaklanmaktadır.[7]

Haris işte bu atmosferde ve son derece rahat bir ortamda yetişmişti. Öyle görünüyor ki babasından ziyade annesinin düşüncelerine eğilimliydi. Hâris'ten, -hadislerden hoşlanmadığı bilinen- Mutezile'nin ders halkalarına katılması beklenemezdi. Tam aksine Fehmu'l-Kur'ân hayatının ilk yıllarında onun hadîsçilerden doyasıya yararlandığını göstermektedir.

Haris, "haddesena" ifadesi ile Huşeym b. Beşir'den [8] hadis rivayet etmektedir. Bu ifade doğrudan rivayet anlamına gelir ki Hâris'in Huşeym'den hadis rivayet etmesi, onun, hayatının ilk yıllarında Bağdat'a geldiğini, yetişip ilim tahsil ettiğini göstermektedir. Çünkü Huşeym, daha çocukken Vasıt'tan Bağdat'a gelmiş ve ölünceye kadar hiç ayrılmamıştır.[9]

Haris, Mervan b. Şuca'dan [10] da hadis rivayet etmektedir.

Veki' [11] b. Cerrah'tan hadis rivayet etmiş olan Haris bu durumda Kufe'ye de gitmiş olmalıdır. Çünkü Veki'nin Kufeli olduğu, hacc ziyareti dışında oradan hiç ayrılmadığı ve bu ziyareti esnasında da vefat ettiği bilinmektedir.

Ayrıca Muhâsibi'nin Abbad [12] b. el-Avam, Ali b. Asım, [13] Süleyman b. Davud [14] et-Tayalusî, Ebu Nuaym el-FazI b. Dukeyn [15] ve Ebubekr b. İbn-i Ebî Şeybe [16] gibi ravilerin her birinden birer rivayeti bulunmaktadır.

Daha sonraları rivayetleri artmış ve bir çok raviden iki veya ikiden fazla rivayette bulunmuştur. Yahya b. Bukeyr, [17] Abdullah b. Bekr [18] ve Huceyn b. Müsennâ [19] bu ravilerin en tanınmış olanlarıdır.

Ancak Fehmu'l-Kur'ân'daki rivayetlerin çoğu; Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellam, [20] el-Haccac b. Hammad b. Seleme, [21] Ebu'l-Fazl, [22] Süneyd b. Davud, [23] Şureyh b. Yunus [24] ve Yezid b. Harun'dan [25] gelmektedir. Hâris'in biyografisine yer veren müellifler en büyük hocasının Yezid b. Harun olduğunu söylemektedirler. Mes'udî Murucu'z-Zeheb'te Yezid b, Harun için: "İlimde hadisçilerin üstadı ve büyüklerin en büyüğü..." ifadesini kullanmıştır, el-Akl risalesinde ise Affanu'l-Basrî'den [26] hadis rivayet etmiştir.[27]

Buna göre Hâris'in hadiste tanınmış hocaları Huşeym, Şureyh b. Yunus, Yezid b. Harun, Ebu'n-Nadr, Haccac ve Süneyd b. Yunus'tur.

İlk rivayetlerini türüne göre ele aldığımızda fıkhi sorunlara önem verdiği sonucuna varabiliriz. Hüseyin'den yaptığı her üç rivayet; iddet, zinakârların tevbesi, zekat ve sadaka oranları hakkındadır.

Bu arada Haris, Bağdat'a yaptığı ikinci seyahatte eş-Şâfü'den ders almıştır.[28]

Kur'ân-ı Kerim ve Arabça'yı yetiştiği dönemde bu konuda dönemin en büyük otoritesi olan Garibu'l-Hadis ve el-Emval gibi eserlerin müellifi Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellam'dan öğrenmiştir.

Onun Ebu Ubeyd'den yaptığı bütün rivayetler; amm-hass, nasih-mensuh [29] gibi dil bilimle ilgisi olan Kur'ân sorunlarına değinmektedir. Sanki Haris erken bir dönemde Kur'ân'ın dil sorunları ve Arabça'yı anlama biçimi etrafında yoğunlaşacağım anlamış gibidir. Hâris'in et-Tayalusî'den tek rivayeti, Yezid b. Harun'dan yaptığı rivayetlerin çoğu ve Süheyl b. Yunus'tan naklettiği bütün rivayetler yine bu sorunla ilgili rivayetlerdir.

Biz Basra'dan Bağdat'a gelişi dışında, hayatının çocukluk yılları ile ilgili hiçbir şey bilmiyoruz. Muhtemelen Hâris'in ilk yolculuğu buydu ve bütün ailesi yanındaydı; babası ile aralarında geçen diyalogtan böyle bir sonuç çıkarmak mümkündür. Sözkonusu bu olay Bağdat'ın bir mahallesi olan Babu't-Tak isimli mekanda geçmiştir. Yine biz yaptığı çok sayıda rivayeti göz önünde bulundurarak Hâris'in gençlik yıllarını muhaddis ve fakihlerden oluşan bir çevrede geçirdiğini ve bu dönemin daha sonraki dönemlerde benimsediği inanç ve eğilimleri üzerinde derin etkiler bıraktığını tahmin edebiliriz. Bu etki o derece derindir kî Muhâsibî'nin sadece kendi şahsı ile sınırlı kalmayıp onun üslubuna da yansımıştır. Muhâsibî'nin üslubu bazı bakımlardan Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellam'ın Garibu'l-Hadis ve el-Emvalde kullandığı üslubu andırmaktadır.

Haris, hayatının diğer dönemlerine göre nisbeten sakin geçen bu dönemde evlenmiş olmalıdır. Her ne kadar biz çocukları konusunda herhangi bir bilgiye sahip değilsek de eserlerinde Hâris'e yer veren tabakat müelliflerinin, künyesini "Ebu Abdullah" şeklinde kaydettiklerini biliyoruz.

Ekonomik durumu; Rivayetler babasından Hâris'e yüklü bir meblağın miras olarak kaldığını söylemektedir; el-Kuşeyrî'nin [30] ifadesine göre 70.000 dirhem, el-Kelabazî'ye [31] göre ise 30.000 dinar miras kalmıştır. Ne var ki Haris bu mirastan hiç bir şey almamıştır.

Öğrencisi Muhammed b. Mesruk: "Babası, Hâris'e menkul ve gayr-i menkul bir miktar miras bırakmış ama o bu mirastan hiçbir şey almamıştır" [32] derken, Kelabazî bu davranışı babasınm Kaderi olması ile açıklamaktadır.

Öğrencisi İbn-i Mesruk: "Muhâsibî'nin, takva ve Allah'tan sakınma hususundaki titizliğinden ötürü böyle davrandığını; çünkü Hz. Peygamber'in iki zümre miras alamaz ve bırakmazlar buyurduğunu ve bu hadisin sahih olduğunu" söylemiştir. [33] Buna karşılık es-Subkî ise: "Muhâsibî babasının mirası ile ilgilenmemiştir; çünkü babası Kaderi değil ama Râfizî idi" demektedir.[34]

Bize göre babasının mesleği ne olursa olsun, onun, gerek bu tutumu, gerek Babu Tak'daki tutumu ve gerekse babasından annesini boşamasını istemesi; caiz olmadığına inandığı bir konuda radikal bir tavır ortaya koyduğunu göstermektedir. Bu rivayet sahih olmayabilir. Rivayetin sihhati konusunu bir yana bırakarak böyle bir davranışa yol açan sebepler için şu değerlendirmeyi yapabiliriz: Hâris babasından kalan mirası küfür gerekçesi ile değil takvası gereği almamış olmalıdır. Çünkü o, Mutezile'yi küfürle itham etmemektedir. Ayrıca o, Râfizîleri de küfürle itham etmemiş, sadece bid'at ehli olduklarını söylemekle yetinmiştir. Fehmu'l-Kur'â&'Ğa-Haris: "Mutezile mensubu birtakım bid'atçiler bize karşı şu iddiaları ileri sürmektedir... Yine ehl-i bid'atten bazıları: "Allah'ın nefsi ile her mekanda olduğunu savunmaktadırlar" demiştir. Haris, nasih-mensuh konusuna ayırdığı bölümde Râfizîlerle ilgili benzer kinayeli ifadeler kullanmış ama küfürle ithama açıkça yeltenmemiştir.

Her halükârda tabakat kitapları, öğrencisi İbn-i Mesruk'un söylediği gibi Hâris'in son derece fakir, hatta meteliğe (danik) muhtaç derecede yoksul olduğu rivayetine yer vermektedirler. [35] Başka bir rivayete göre Hâris, öğrencisi Cüneyd'in yüzüne baktığında fark edebileceği kadar aç kalırdı. [36] Ailesinin tek varisi olduğu ve babasından kalan mirası da reddettiği için Şafii fıkhına uygun olarak babasının bütün serveti beytu'l-mala (hazine) kalmıştır.[37]

Sonraki dönemlerde bu konudaki aşırılıklardan arındığına tanık olmaktayız; çünkü ömrünün son yıllarında kaleme aldığı eserlerinde harama bulaşmış bir mirası kabul edip etmeme konusunu ele alırken alimlerin görüşlerini objektif bir yaklaşımla ele almakta ve: "Söz konusu mal eğer miras ise tamamını almak helaldir" diyerek, "Haram mülkün günahı, kazananına aittir" diyen alimleri 'fıkıh öğrencileri' olarak nitelemekte ve kınamaktadır. Takva gerekçesi ile böyle bir mirastan kaçınmak gerektiğini söyleyenleri ise aşırılıkla suçlamakta ve kendisi böyle bir davranışın takva olamayacağını düşünmektedir. Hâris'e göre en doğru davranış, varisin ihtiyaten haksız kazanılmış (gasbedilmîş) miktarı sahiplerine iade etmesidir. Böyle yaptığı tekdirde kendisine kalan miktar da temiz ve helal olur,[38]

Hâris'in 'el-Muhâsibî' lakabını alması da yine hayatının bu ilk yıllarına tekabül etmektedir. Miras olayından sonra o, nefsine karşı tavizsiz tutumu ve şüpheli şeylerden kaçınması ile şöhret bulmuş ve bu şöhreti dilden dile yayılmış ve bu nedenle de 'el-Muhâsibî' diye anılmaya başlamıştır. el-Münavî: "Nefsini sık sık hesaba çektiği veya...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın