Aklın Mahiyeti Ve Gerçek Anlamı

Aklın Mahiyeti Ve Gerçek Anlamı

Aklın ne anlama geldiğini sordum?[519]

Ben Arab dilindeki kullanımlar arasında kendi tercihim olan, Kitap ve Sünnet'ten anlaşılan ve ilim adamları arasında kullanılagelen anlamı sana aktaracağım.

Buna göre aklın üç anlamı vardır:[520]

1) Aklın anlamı budur ve gerçekte başka anlamı yoktur.

2, 3) Araplar bu iki terimi akıl için kullanmaya cevaz vermişlerdir. Çünkü her ikisi de bizzat akıldandırlar; akıl ile veya akıldan dolayı var olabilirler. Allah (c), kitabında bu iki terime akıl ismini vermiş; ilim adamları da kendi aralarında akıl anlamında kullanmışlardır.

Aklın sadece akıl için kullanılan, başka bir varlık için kullanılmayan anlamına gelince: Bu, Allah'ın çoğu kullarına lütfettiği bir seciyedir ve insanlar bu seciyeyi birbirlerinden öğrenmezler. Görme, hissetme, hoşlanma ve tatma yoluyla kendi kendilerine de öğrenmezler. Ancak Allah (c), kendi katından bir lütuf olmak üzere kullarını akıl ile tanıştırmıştır.

Bu akıl sayesinde insanlar aklı tanımış ve yine bu akıl sayesinde kendiliklerinden kendileri için faydalı ve zararlı olan bilgilerin neler olduğunu kesin olarak anlamışlardır.

Dünyası konusunda kendisi için faydalı olanı zararlı olandan ayırdedebilen kimse, Allah (c) tarafından, akılları kıt olan ahmakların çoğu ile deli ve şaşkınlara verilmeyen bu aklın kendisine lutfedildiğini de bilir.

Aynı şekilde bazı insanların diğer bazılarından elde ettikleri bilgi de, uzuvların dışa yansıyan eylemleri sayesindedir.

İnsanlar, bir insanın dünyada, kendisi için faydalı olanlar ile zararlı olanları anladığını gösteren davranışlarını gördüklerinde, bu davranıştan hareketle bu kişinin akıllı veya akıl sahibi olduğu sonucunu çıkarır; kendisi için zararlı olan şeylerden sakınarak, faydalı olanları talep edip yaptığını gördüklerinde ise böyle birine akıllı ismini verir ve onun deli, çılgın ve ahmak olmayıp akıllı olduğunu kesin olarak anlarlar.

Aksi bir duruma tanık olduklarında, böyle birinin, aklı gideren bir hastalıktan dolayı deli (mecnun) olduğunu, kendi yararına ya da zararına olan şeyleri anlama yeteneğini kaybettiğini anlarlar.

Çoğu zaman aksini yaptığı halde bazan kendisine zararlı olan davranışlardan kaçınarak faydalı işler yaptığını gördüklerinde ise, akıllı olduğunu gösteren bu davranışların diğerlerine göre azlığı veya (105) [521] çokluğu oranında ahmak, budala vs. gibi isimler verirler.[522]

İnsanda aklî faaliyetlerinin ortadan kalktığı bir dönem varsa, baygınlık ya da söz ve fiillerinde durum değişikliği sebebi ile insanlar bu dönemde kendisine deli, ayılıp bu durumdan kurtularak ilk haline dönerse, -aklî fonksiyonları ortaya çıktığından dolayı- zeki olduğu için kendisine akıllı ismini verirler.

(Akıllı insan), kendisine bir soru sorulursa, beklenildiği gibi cevap verir; yararına olanları yapar ve zararına olanlardan da kaçınır.

Sonuçta kendisine zarar verecek bir iş yapmakla karşı karşıya kalabilir ki bu yaptığı iş dünyası için zaralı olsa bile ahireti için yararlı ise, böyle biri akıllı diye isimlendirilir ve delilik ve ahmaklığın zıddı olan akıl seciyesine sahip olduğu kasdedilmiş olur. Sonuçta insan, dünyada kendisi için yararlı, ahirette ise zararlı olan bir davranış sergilediği oranda aklen kusurludur.

Akıl, Allah'ın imtihana muhatab olan kullarına lütfettiği bir seciyedir. Böyle bir seciye lutfetmekle Allah (c), hilmde doruğa ulaşan kulları üzerindeki delilini (hüccet) tamamlamış olmaktadır. Onlara akılları oranında hitab etmiş, söz vermiş, sözünün gereğini yerine getirmiş, emretmiş, yasaklamış, onları özel olarak seçmiş ve onlara değer vermiştir.

Akıl bir seciyedir ve ancak kalp ve uzuvlardan sadır olan davranışlar sayesinde bilinebilir. Bu davranışlar olmaksızın hiç kimse ne kendisini ne de başkalarını akıllı diye niteleyemez.

Hiç kimse aklı; cismi, uzunluğu, genişliği, rengi, tadı, kokusu ve dokunma ile niteleyemez. Akıl, ancak eylemleri ile bilinebilir.

Kelamcılardan bir zümre: "Akıl; ruh berraklığı, yani ruhun özüdür" demişlerdir.

Onlar bu görüşü, lügat ile delillendirerek: "Bir şeyin özü, katıksız o şey olandır; bu nedenle lügatte akıl el-lübb diye isimlendirilmiştir. Allah (c): Ancak ulü'l-elbab O'nu düşünür[523] ; yanı akıl sahipleri O'nu düşünür buyurmuştur" demişlerdir.

Elimizde yazılı bir kayıt ya da sözlü bir rivayet bulunmadıkça biz bunu söyleyemeyiz.

Bazıları ise "Akıl, Allah (c) tarafınan bir seciye, bir meleke olarak insana verilen bir nurdur. Onunla varlıklar görülebilir ve ifade edilebilir" demişlerdir.

Kalpteki nur, görme yetisi olan gözdeki nur gibidir. Kalpteki nur akıl, gözdeki nur ise görme yetişidir. Akıl, bir seciyedir. Kul, bu seciye sayesinde anlamdan anlama geçerek akledilir varlıkların var olduğunu gösteren delilleri öğrenme ve bilgisini artırma imkanı bulur.

Bazıları da aklın, Allah (c) tarafından yaratılıp tanzim edilerek insana verilen bir bilgi olduğunu ve insan için faydalı ve zararlı olan (206) şeylere ilişkin kazanılmış bilgi ile arttığını iddia etmişlerdir.

Bize göre akıl, bir seciyedir ve bilgi (marifet) de akıldan meydana gelir (aklın ürünüdür.)

Bu doğrultuda delilik ve budalalık, bilgisizlik olarak isimlendirilemez; çünkü şayet bilgi (marifet) akıl olsaydı, delilik ve ahmaklık, bilgisizlik diye isimlendirilirdi; çünkü cehalet, idrakin (ilm) zıddı olduğu halde, bilgi (marifet) bilgisizliğin zıddıdır.

İlim ehli, deliyi bilgisiz ve cahil; bilgisiz ve cahili de deli diye isimlendirmekten kaçınarak deli (akıl yoksunu) olduğunu söylediklerine göre, bizim görüşümüz gerçeğe uygundur.

Aklın; insanın, sayesinde bilip inandığı ve bilip ya da sanıp inkar ettiği bir seciye oluşunun bir delili de inkarın bir fiil olmasıdır; aynı şekilde bilginin (marifet) zıddı da bir fiildir.

İnsanın, yapısal olarak sahip olduğu; kendine, baba ve annesine, gökyüzüne, yeryüzüne ve gördüğü varlıklara ilişkin bilgi gibi akıl da onun insanî karekterinden kaynaklanan (zorunlu) [524] bir fiildir. İşte bu gerçek de bizi doğrulamaktadır.

Varlıkların duyarak öğrendiği isimlerinden hareket ederek akıl yürütme yöntemi ile elde ettiği bilgiler olmasaydı bile insan, isimlerini bilmediği ve anlamlar arası ayrıntılara vakıf olmadığı halde varlıkları görmek sureti ile de tanıyabilirdi.

Yüce Allah'ın meleklerini ne ile nitelediğini işitmedin mi? Allah (c) o zaman onlara, eşyanın isimlerini, kendisine bildirmelerini emretmiş onlar da: "Bizim hiç bir bilgimiz yok" demişlerdi. Bunun üzerine Allah (c); Adem'e emretmiş; o da, -Allah (c) kendisine öğrettiği için- bu isimleri meleklere bildirmişti.[525]

Akıllı bir insan, çocukluğundan itibaren görüp işittiği varlıkların isimlerini öğrenmeksizin onları tanıyamaz. Akıllı insan, aklı sayesinde varlıkları algılayabilir ve onların anlamları arasında ayrım yapabilir.

Uyarıcılar (peygamberler) göndermek ve kitaplar indirmek suretiyle Yüce Allah'ın emir ve nehiylerini, vaad ve tehdini ve ilahî tedbirin varlıklardaki yansımalarını düşünmekle yükümlü tuttuğu cin, insan, kadın, erkek her yetişkin için akıl hücceti, mutlak gereklidir.

O halde Allah (c) onları akıl ve apaçık bilgi ile nimetlendirmiş ve: Helak olanın açık bir delil ile helak olması, yaşayanın da açık bir delil ile yaşaması için... Çünkü Allah hakkı ile işiten ve bilendir [526] ve Allah bir kavmi doğru yola ilettikten sonra sakınacakları şeyleri kendilerine açıklayıncaya kadar onları saptıracak değildir [527] buyurmuştur.

Yoksa Yüce Allah'ın: Semud'a gelince! Biz onlara doğru yolu gösterdik[528]; yani bu konuyu iyice düşünmeleri için, onlara akılları ile neleri düşünmeleri gerektiğini açıkladık buyurduğunu görmez misin? Bu ayetin devamında da: Ama onlar körlüğü hidayete tercih ettiler [529] buyurulmaktadır.

Allah (c), kullarına akıllan yönünden hitab etmiş ve kendi seciyelerinin ayrılmaz bir parçası olan akıllarını onlar aleyhine delil olarak ikame etmiştir. Allah (c) kullarına zulmetmez.

Bununla birlikte Allah (c), kullarından dilediklerini özel olarak uyarmış, onlara ilahî yardım lütfetmiş ve sevdiği kullarına kendi yakınınca yer vermiştir.

Ne var ki bu varlıkların en aşikar olanı, dil ile ifadeye en elverişli olanıdır; çünkü Yüce Allah (c): Bir takım insanların dünya hayatına ilişkin söyledikleri senin hoşuna gider [530] buyurmuştur.

Bu, O'nu yeterince tanımadan öncedir.

Halid b. Safvan:[531] "Eğer ifade yetisi olmasaydı insan önemsiz bir canlı ve cansız bir heykel (resim) olurdu" demiştir.

Şair de:

Sükutta konuşma aczîyeti gizlenebilir bir gün; ancak

Akıl sayfalarının dile gelmesidir; konuşması kişinin

demektedir.

Başka bir nesneden değil de, akıldan meydana geldikleri için -aklın gerçek anlamı göz önüne alındığında- dilin akıl diye isimlendirilmelerini caiz gördüğü; Kitap, Sünnet ve ilim ehli arasında akıl anlamında kullanılagelen diğer iki terime gelince:

Bu iki terimden biri el-fehm'dir, çünkü akıl ile anlam uyuşması söz konusudur; dinî olsun dünyevî olsun insanın duyduğu, dokunduğu, tatdığı veya kokladığı her şeyi ifade eder; bu nedenle insanlar fehm'i 'akıl', ism-i failini de 'akıllı' diye isimlendirmişlerdir.

Tefsirde, Yüce Allah'ın Musa'ya: Sana vahyolunanı dinle [532] emrinin, sana söyledeklerimizi düşün/anla şeklinde yorumlandığı rivayet edilmiştir.

Fehm hidayet ehli olsun, -kendileri nazarında dindar olanların saygınlığı olduğu için ehl-i kitabın bazılarından oluşan- dalalet ehli olsun, Allah'...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın