Sıvıların Kendi Cinsleri Ve Kendilerinden Çıkarılan Şeylerle Satılmaları

Süt, sirke, bitki suyu, yağ ve şıra gibi şeyler, içine ribâ giren ribevî maddeler sınıftndandır. Bu sıvıların, kendilerinden çıkarılmış oldukları asılları da ribâ kapsamına girer. Bu sıvılardan aynı cinsten olanların biribirleriyle veya kendilerinden değişik olan başka cinslerle satılmalarının caiz olması ve bununla ilgili hususlarda mezheblerin tafsilâtlı açıklamaları aşağıya alınmıştır.

(167) Şâfiîler dediler ki: Sıvıların cinsleri, çıkarıldıkları asıllara göre değişir. Diğerinden ayrı bir cinsten çıkarılan sıvı, kendi başına bir cins olur. Meselâ susamdan çıkarılan yağ, kendi başına bîr cinstir. Marul tohumundan çıkarılan yağ, bir cinstir. Zeytinden çıkarılan yağ, bir cinstir. Diğerleri de hep böyle. Misli misline ve el be el olduktan sonra aynı cinsten olan sıvıları biribirleriyle satmak sahih olur. El be el olduktan sonra ayrı cinsten olan sıvıları farklı miktarlarda biribirleriyle satmak sahih olur. Ancak balık yağı, buy tohumu yağı ve keten tohumu yağı bundan istisna edilmişlerdir. Bunlar, içine ribâ giren sınıflardan değildirler. Bunları biribirleriyle ve diğer cinsten olan sıvılarla her biçimde satmak sahih olur. Kenevir ağacı ve tohumu da böyledir. Ama kenevir yağı, içine ribâ giren sınıftandır. Öd, misk, gül, keten tohumu, buy küspesi de içine ribâ girmeyenlerdendir. Bunların bazısını bazısıyla her biçimde satmak caiz olur.

Susam veya maruldan veya bunlara benzer şeylerden çıkarılan yağların küspelerine gelince, bunlar ona mugayir cinslerdir. Bazılarını bazılarıyla-satmak sahih olur. Ama tahin böyle değildir. O, un gibidir. Cüzleri arasında denklik bulunmadığı için bunların bazısını bazısıyla satmak sahih olmaz. Kendisine karışan şeyler dolayısıyla satılık mal belirsiz olduğu için dirhemlerle satmak da sahih olmaz. Bir nevî yağa başka neviler karıştırıldığında cinsleri muhtelif olduğu için bu karışım bir kaç cins olur. Susam yağına menekşe veya gül veya yasemin katılırsa, bunlardan birini diğeriyle farklı miktarlarda satmak sahih olur. Sirke de yağ gibidir. O, kendisinden çıkarıldığı asla göre değişir. Meselâ üzümden çıkarılan sirke bir cinstir. Kuru üzümden çıkarılan sirke, başka bir cinstir. Hurmadan çıkarılan sirke, bir başka cinstir. Sirkeye su katılmaz ise, aynı cinsten olan sirkeleri misli misline ve el be el biribirleriyle satmak sahih olur. Aynı şekilde ayrı cinsten olan sirkeleri farklı miktarlarda biribirleriyle satmak, önceki şartlar çerçevesinde sahih olur. Sirkeye su katılırsa, kendi cinsinden bir sirkeyle satılması sahih olmaz. Ama başka cins bir sirkeyle satılması sahih olur. Çünkü ona su katıldığında mû-temed kavle göre, su tath olsa da, olmasa da aralarında denklik olup olmadığı bilinemez. Muhtelif sınıflardan çıkarılan şıralar da böyledir. Bunlar da, kendilerinden çıkarıldıkları şeylere göre değişik cinsler olurlar. Üzüm şırası, nar suyu, şeker kamışı şırası ve diğer şeylerin şırası gibi. Bunlar, önce anlatılan hükme tâbi muhtelif cinslerdir. Üzüm şırasını üzüm ile, aynı şekilde üzüm sirkesini üzümle satmak sahih olmaz. Çünkü kurala göre bir şeyi, kendisinden elde edilmiş olduğu şeyle satmak sahih değildir. Veya kendisinden elde edilmiş olduğu şeyin içinde bulunduğu bir nesne ile satmak sahih olmaz. Üzüm sirkesini üzüm sırasıyla satmak, ayrı cinslerden oldukları için sahih olur. Ama hurma şırasını hurma ile satmak sahih olmaz. Ancak hurmanın şırasını, sirkesi ile satmak sahih olur. Denebilir ki: Şıra, sirkenin aslıdır. Bir şey kendi aslıyla satılamayacağına göre, sirkeyi şırayla satmak nasıl sahih olur?

Buna cevaben deriz ki: Ad ve nitelik bakımından aralarında büyük farklılık olması bir yana, sirke, şırayı kapsamamaktadır. Kuru üzümü üzüm sır-kesiyle veya üzüm sırasıyla satmaya gelince, bazıları bunun sahih olacağını, bazılarıysa sahih olmayacağını söylemişlerdir.

Süte gelince; o hâlis süt, kaymağı alınmış süt, yoğurt ve ayran gibi türlere ayrılır. Bunları ölçekle biribirleriyle satmak, iki şartla sahih olur:

1- Süte su karıştırılmamalıdır. Önce de anlatıldığı gibi suyun varlığı, ikisi arasında denkliğin gerçekleşmesine engeldir. Kaldı ki içine su karıştırıldığında sütü parayla dahi hiç bir şekilde satmak sahih olmaz. Çünkü bu takdirde satılan şeyde belirsizlik vardır.

2- Ateşle kaynatılmış olmamalıdır. Hâlis süt, ateşte kaynatılırsa, onun bazısını bazısıyla satmak sahih olmaz. Çünkü ateş iki sütten birinden diğerine nisbetle daha fazla şey götürmüş olabilir. Ama ateş üzerinde sâdece ısıtmış olmak böyle değildir. İsıtmanın bir zararı olmaz.

Sütten elde edilen peynir, çökelek ve kaymak gibi diğer nevîlere gelince, bu cinslerden birini kendi cinsinden olan bir şeyle satmak sahih olmaz. Peynirin bazısını bazısıyla, çökeleğin bazısını bazısıyla, kaymağın bazısını bazısıyla satmak sahih olmaz. Çünkü çökelekte tuz olduğu için çökelekler arasında denklik olup olmadığını bilmek mümkün değildir. Peynire de maya katıldığı için; kaymakta da mutlaka bir miktar süt bulunduğu için, peyniri peynirle, kaymağı kaymakla satmak sahih olmaz. Hatta içinde bir miktar süt bulunduğu ve bu nedenle miktarı tam olarak bilenemediği için kaymağı parayla satmak da sahih olmaz. Bunlardan her birini başka bir cinsle satmak caiz olur. Ancak diğer cins, bu şeyin kendisinden alınmış olduğu şey olmamalıdır. Şu halde peyniri sütle satmak caiz olmaz. Kaymak ve çökelek de böyledir. Çünkü bunlar da sütten elde edilmişlerdir. Bunlardan her birini diğeriyle satmak, karışan madde çok ve kastedilen şeyin bilinmesine engel olmadıkça sahih olur. Aksi takdirde sahih olmaz.

Tereyağını, katı ise, tereyağı ile tartıyla satmak, sıvı ise ölçekle satmak sahih olur. Mûtemed olan görüş budur. Tereyağının kaymakla veya sütle satılması caiz olmaz. Çünkü o, sütten elde edilmiştir. Tath suya gelince o, ri-bevî olup yenilir şeyler cümlesindendir. Âyet-i kerimede buyuruluyor ki:

"Kim ondan tadmazsa o bendendir.[15]

Misli misline ve el be el olmadıkça suyun su ile satılması sahih olmaz. Şekerden çıkarılan bal, şekerden ayrı bir cinstir. Arı balı ise, daha başka bir cinstir. Bu balların bazısını bazılarıyla satmak caizdir.

Hanbelîler dediler ki: Muhtelif cinslerden çıkarılan sıvılar da asılları gibi muhtelif cinslerdir. Şu halde susam yağı bir cinstir. Zeytinyağı bir cinstir. Hurma sirkesi bir cinstir. Üzüm sirkesi bir cinstir. Arı balı bir cinstir. Şeker balı bir cinstir. Diğerleri de böyle. Misli misline ve el be el olduktan sonra aynı cinsten olan sıvıları biribirleriyle satmak sahih olur. Diğer cinslerle farklı miktarlarda satmak da sahih olur. Yalnız üzüm sirkesini kuru üzüm sirkesiyle ne misli misline, ne de farklı miktarlarda satmak sahih olmaz. Çünkü kuru üzüm sirkesine mutlaka su katılması gerekir.

Pekmezin pekmezle satılması sahihtir. Pekmez, taze hurmadan çıkan bir sıvıdır. Pekmezin bazısını bazısıyla satmak, aynı cinsten ve el be el ve misli misline olduğu takdirde sahih olur. Ayrı ayrı cinslerden olduğu takdirde farklı miktarlarda biribirleriyle satılmaları sahih olur. Ancak içinde mum bulunan ballan biribirleriyle satmak, aynı şekilde mumsuz balla satmak sahih olmaz.

Tereyağını da aynı şekilde biribirleriyle satmak sahihtir. Kaymağın te-reyağıyla satılması, aynı zamanda sütle satılması da sahih olmaz. Çünkü süt, her ikisinin aslidir. Bir şeyin kendi aslıyla satılması sahih olmaz. Peynir ve yağı alınmış süt de bunlar gibidir. Bunların da süt ile satılmaları sahih olmaz. Ama bu cinslerden her birini diğeriyle satmak eğer bu satılan, karşılığında satın alınan şeyden çıkarılmış değilse sahih olur. Kaymağın yağsız sütle satılması, el be el olunca sahih olur. Çünkü cinsleri değişiktir. Yağsız süt, kaymağın aslı değildir. Aynı cins şıraları biribirleriyle satmak sahihtir. Pişirilmiş de olsalar üzüm şırasını üzüm sırasıyla satmak sahih olur. Fakat ikisinden biri pişmiş, diğeri pişmemişse sahih olmaz.

Tuzun ekmeğe karışması gibi, bir cinse başka cinsten bir şey az miktarda karışırsa bunun zararı olmaz ve bu gibi şeylerin biribirleriyle satılmasına engel olmaz. Hurma sirkesine ve kuru üzüm sirkesine su katılması durumunda da bu su az olduğu için bunun zararı olmaz. Şu halde bu sirkelerden her birinin kendi cinsiyle satılması sahih olur. Çünkü bunlara katılan su, asıl maksat değildir. Su katılan süt ise böyle olmayıp, onun kendi misliyle satılması sahih değildir.

Hanefîler dediler ki: Sıvılar, kendilerinden çıkarılmış oldukları asıllara göre değişik cinslere ayrılırlar. Susamdan elde edilen yağ, bir cinstir. Maruldan elde edilen yağ bir cinstir. Zeytinden elde edilen yağ, bir cinstir. Diğerleri de böyledir. Bunlardan her birini misli misline olduğu takdirde kendi cinsinden olan bir sıvıyla; farklı miktarda olduğu takdirde başka cinsten bir sıvıyla satmak sahih olur. Tabiî önce belirtilen tâyin (belirleme) şartıyla... Bu cinslerden her birini, kendisinden çıkarılmış olduğu aslı ile satmak; meselâ susam yağını susamla, üzüm şırasını üzümle, tereyağını sütle satmak sahih olur mu, olmaz mı? Cevaben deriz ki: Mevcûd olan hâlis miktar, asılda mevcûd olan miktardan fazlaysa satış sahih olur. Ama daha az veya eşit miktardaysa, ya da hâli bilinemiyorsa, satış sahih olmaz. Meselâ on kilo susam yağını iki kile susamla satacak olursak, on kilo yağ, iki kile susamda mevcûd olan yağdan daha fazla ise satış akdi sahih olur. Aksi takdirde sahih olmaz. Bu, şırası alındıktan sonra tortunun bir değeri olması durumunda sözkonusudur. Örneğin susam tortusu gibi. Yağı alındıktan sonra susam tortusunun hâlâ kıymeti vardır. Ama kıymeti yoksa, meselâ kaymağı tereya-ğıyla satmak gibi, bu satış sahih olmaz. Çünkü kaymak kaynatılıp tereyağı yapıldıktan sonra kıymetli bir artığı kalmaz. Ancak köpüksüz halis tereyağının, ken...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın